Nəsillərə örnək

Məşədixanım Nemətova-100

1969-cu ildə mən ali məktəbə qəbul olanda o, artıq elmlər doktoru idi. Mən üçüncü kursda oxuyarkən o, bizim instituta gəlmişdi. Tarix fakültəsində dövlət imtahan komissiyasının sədri idi. Bir çox tələbə yoldaşlarım kimi, mən də İnstitutun dəhlizində gedərkən ona kənardan baxıb qibtə edirdik. Uca boylu, şux qamətli, gülərüzlü bir xanım idi. Elmin zirvəsinə yüksəlmiş bir xanım! Əvvəlki illərdə gələn dövlət imtahan komissiyası sədrlərinin üz-gözündən sanki zəhər yaydığını görmüşdük. Amma bu xanım-alimin sanki baxışı və yerişi də onun kübarlığından, ürəyiyumşaq insan olduğundan xəbər verirdi. İmtahandan çıxan tələbələr öz müəllimlərindən daha çox ondan razılıq edirdi. Deyirdilər ki, öz müəllimlərimizdən fərqli olaraq komissiya sədri uşaqlara dolaşdırıcı və çaşdırıcı suallar vermirdi. İmkan yaradırdı ki, hər kəs bildiyini ifadə edə bilsin. İmtahanların son nəticələri də deyilənləri təsdiq etmiş oldu. Yəni professor Məşədixanım Nemətovanın komissiya sədri olduğu ildə heç kəs evə gözüyaşlı getmədi.

Tale elə gətirdi ki, aspiranturaya qəbul olaraq Akademiyanın Tarix İnstitutunda isə başlayanda onunla bir şöbənin əməkdaşı oldum. O zaman professor M.Nemətova epiqrafika qrupuna rəhbərlik edirdi. Hansı ki, həmin qrup da mənim elmi rəhbərim Qara Əhmədovun müdir olduğu Orta əsrlər arxeologiyası şöbəsinin nəzdində fəaliyyət göstərirdi. Şöbə iclasları və digər tədbirlərdə Məşədixanım müəllimə və onun qrupunun əməkdaşları da bizimlə bir yerdə olardı. Elmi diskussiya və müzakirələrdə hər zaman çıxış edər, tövsiyə və tənqidi qeydlərini deyərdi. Gənc tədqiqatçılara, o cümlədən, mənə qarşı hər zaman isti və qayğıkeş münasibət sərgiləyərdi

Namizədlik dissertasiyasının şöbə səviyyəsində ilkin müzakirəsi zamanı doğrusu, ondan bir qədər ehtiyat edirdim. O aralarda bilmirəm nədənsə məndən incik düşdüyünü hiss etmişdim. Bu səbəbdən də müzakirə zamanı işimi sərt tənqid edəcəyini gözləyirdim. Amma tam tərsinə oldu. O, dissertasiya işim barədə olduqca müsbət ruhlu çıxışı ilə məni təəccübləndirdi. Öz düşüncəmə görə, dissertasiya işimin nisbətən zəif olan hətta birinci fəslini belə, o, çox tərifləyərək məni daha da ürəkləndirdi. Mən o zaman professor M.Nemətovanı daha yaxından tanımış oldum. Onun mənim tanıdığımdan və bildiyimdən də genişürəkli insan və mükəmməl düşüncə sahibi olan alim olduğunu yəqin etdim.

O, Akademiya binasının altıncı mərtəbəsində yerləşən Tarix İnstitutunun qərb dəhlizinin başında yerləşən kiçik bir otaqda otururdu. Qrup əməkdaşları Ənmar Abbasov və Ağaqasım Qasımov da öz rəhbərləri ilə birliklə o kiçik otaqda çalışırdılar. O otaqda ki, orada üç adam ayaq üstə duranda belə sıxlıq olurdu. Təkcə Süleyman Allahverdiyev çox cancüssəli olduğundan nağıllarda deyildiyi kimi, "o əlcəyin içinə" yerləşməmişdi. Ona görə də, Süleyman üçün memar Kamil Məmməzadənin şöbəsində bir stol ayırmışdılar ki, oturub orada işləsin. Belə "şəraitdə" çalışmalarına rəğmən, görün, professor N.Nemətovanın rəhbərliyi ilə o darısqal otaqda hansı xarüqələr yaradıldı?!

Professor M.Nemətova dünya miqyasında tanınan görkəmli şərqşünas alim idi. Onun tədqiqatları Azərbaycanın hüdudlarını aşıb keçirdi. Azərbaycan rayonlarını, kəndlərini qarış-qarış gəzərək epiqrafik abidələrini qeydə alan, ərəb və fars dilli kitabələrin estampını çıxararaq, mətnlərini oxuyaraq, elmi şərhini hazırlayaraq nəşr etdirildi. Qərbi Azərbaycan və Gürcüstan ərazilərindəki bir sıra epiqrafik abidələr də ilk dəfə məhz M.Nemətova tərəfindən elmi dövriyəyə abidəni qeydə alıb, onları oxuyaraq, elmi şərhini hazırlayaraq nəşr etdirildi. Qərbi Azərbaycan və Gürcüstan ərazisindəki bir sıra epiqrafik abidələr də ilk dəfə məhz M.Nemətova tərəfindən elmi dövriyyəyə gətirilibdir. Ümumilikdə o, 2500-dən çox epiqrafik abidəni qeydə alıb, onları oxuyaraq elmi-tənqidi şərhini işləyib.

Sovet dönəmində Leninqradda (indiki Sankt-Peterburq) nəşr olunan məşhur "Epiqrafika Vostoka" jurnalının 1967-ci ilə aid 18-ci nömrəsində oxuyuruq: "M.S.Nemətova Azərbaycan kitabələrini sistemli şəkildə toplayır və tədqiq edir... Məqalələrində o vaxtadək məlum olmayan, yəni bilavasitə özünün aşkar etdiyi kitabələri nəşr etdirir... Hansı ki, nəşr edilmiş həmin kitabələr filoloqlar, dilçilər, Azərbaycanın maddi mədəniyyət incəsənəti və bədii sənətkarlığı ilə məşğul olan mütəxəssislər üçün son dərəcədə dəyərli elmi mənbələrdir". Görkəmli sovet şərqşünas alimi V.A.Kraçkovskinin 48 il öncə Moskvada nəşr olunmuş "Tarixi ensiklopediya"da yer alan məqaləsində son 200 ilin dünyanın tanınmış şərqşünas alimləri sırasında M.Nemətovanın adını hörmətlə xatırlaması da onun həqiqətən dünyaca məşhur şərqşünas alim olduğundan xəbər verir.

M.Nemətova 12 monoqrafiya, 200-dən çox elmi məqalə müəllifidir. O, rus dilində yazılmış altı cildlik "Azərbaycanın epiqrafik abidələr toplusu"nun müəllifidir. Əfsuslar olsun ki, bu son dərəcə mühüm elmi əhəmiyyəti olan bu fundamental toplunun AMEA rəhbərliyi tərəfindən indiyədək tərcümə edilərək ən azı Azərbaycan və ingilis dillərində nəşri təmin edilməyib. Təsəvvür edirsinizmi, həmin topluda yer alan materialların xeyli hissəsi indiki halda Azərbaycan alimləri üçün əlçatmaz olan Ermənistan və Gürcüstan ərazisindədir. Daha dəhşətlisi odur ki, professor M.Nemətovanın böyük zəhmət və fədakarlıq hesabına topladığı, qeydə aldığı, estampını çıxararaq nəşr etdiyi həmin epiqrafik abidələrin xeyli qismi ötən illərin məşəqqətləri fonunda sındırılıb, dağıdılıb, yox edilib. Allah qəni-qəni rəhmət eləsin! Əgər vaxtında o işləri görməsəydi, indi əlimiz hara çatasıydı?!

Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyində professor M.Nemətovanın 100 illik yubileyinə həsr olunmuş tədbirdə mən M.Nemətovanın altı cildlik "Azərbaycanın epiqrafik abidələri toplusu" əsərinin gec də olsa Azərbaycan və ingilis dilinə tərcümə olunaraq yenidən nəşr olunması məsələsini qaldırdım. AMEA prezidenti İ.Həbibbullayev də söz verdi ki, AMEA rəhbərliyi bu məsələ ilə məşğul olacaq və toplu Azərbaycan və ingilis dillərinə tərcümə olunaraq yenidən nəşr ediləcəkdir. Təki, elə olsun!

Qafar CƏBİYEV

AMEA Arxeologiya, Etnoqrafiya və Antropologiya İnstitutu Albanşünaslıq Elmi Mərkəzinin rəhbəri, Basqal arxeoloji ekspedisiyasının rəisi, tarix elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet .- 2024.- 9 iyul, №(118).- S.15.