Milli istiqlal mücadiləsi “Bakı
rüzgarı”nda
İsmayıl Saryalın xatirə-romanı haqqında
qeydlər
Azərbaycan mühacirlərinin bədii, publisistik irsi
ideya baxımından milli, aktual və faydalı, mövzu
nöqteyi-nəzərindən maraqlı, zəngin, rəngarəng,
sənətkarlıq cəhətdən diqqətəlayiq
olduğu kimi, tariximizin sovet rejimi və kommunist
ideologiyasının basqısı ilə
saxtalaşdırılan müəyyən mərhələlərini
dürüst, dolğun və doğru işıqlandıran,
istiqlal mücadiləsi yolunu, metod və vasitələrini
öyrədən və yaşadan nadir və əvəzolunmaz
ədəbi sərvət, sanballı salnamə, mötəbər
mənbə kimi də xüsusi əhəmiyyət kəsb
edir. Müstəqil və milli Azərbaycan uğrunda
ömrünün sonuna qədəri deoloji mübarizə
aparmış Hüseyn Baykaranın (1904, Şuşa-1984,
İstanbul) 1975-ci ildə nəşr etdirdiyi “Azərbaycan
istiqlal mücadiləsi tarixi” kitabına yazdığı
“Ön söz”dəki mühacirət irsi haqqındakı
fikirləri həm təsirlidir, həm də həqiqəti
tam əks etdirir: “Azərbaycan xalqının keçmişini
bilənləri, mücadiləsini həyata keçirənləri
zaman əritməkdədir. O halda gələcək nəsil bu
mübarizəni necə və haradan öyrənəcəkdir?
Bax bu kitabları mənə yazdıran bunlardır”. H.Baykara
daha sonra fikrini davam etdirərək yazır: “Öz nəsli
ilə mücadilənin içində olan bir
istiqlalçı üçün xalqının əsirlik
tarixini yazmaq nə qədər acı isə, xalqının əsarətdən
qurtarmaq üçün fəaliyyətini və qurtuluşa
inanmasını görmək də o qədər
qürurvericidir. Sağlıq durumunun, yaşımın və
çevrəmin əlverişli olmadığı bir zamanda bu
işi görmək dözümlü sinir gücü istəyirdi...
Kommunist sisteminin “ən təbii əxlaq normasının
yalan, iftira, öldürmə, talan, istismar, əzmək”
olduğunu qeyd edən və bütün bunları öz
taleyində yaşayan Məhəmməd Altunbay (1911, Gəncə-1987,
İstanbul) “Azadlığa uçan türk” adlı
memuarında “insan qəssabı” Stalinin yaratdığı
rejimə, onun törətdiyi ağlasığmaz faciələrə,
fəlakətlərə işarə vuraraq “...beyinləri
kütləşdirən o dəhşətli günləri
yazmasam, yaza bilməsəm, bunun əzabını ömrüm
boyu çəkərəm. Yaşamağı indi yalnız
buna görə istəyirəm”, − yazanda üzərinə
götürdüyü məsuliyyəti və missiyanı
dərindən dərk edirdi: həqiqətləri gələcək
nəslə çatdırmaq! Elə bu istəyin, bu arzunun və
bu fədakarlığın nəticəsi kimi qürbətdə
Azərbaycan istiqlal mücahidlərinin xatirələrindən
ibarət böyük irs formalaşmışdı.
Bu qəbildən olan əsərlərdən biri də
İsmayıl Saryalın (13 fevral 1896, Gəncə-13 fevral
1982, Ankara) “Bakı rüzgarı” memuar-romanıdır.
İsmayıl Saryal (Seyidzadə) tanınmış və
nüfuzlun əsildə − Mir Hacı Seyid Əhmədlə
Mina Bəyim xanımın ailəsində dünyaya gəlmişdi.
Milli mühitdə, istiqlal şəhəri Gəncədə
böyüyən, daha sonra Kiyevin qaynar həyatında
formalaşan, Almaniyada təhsil aldığı illərdə
Vətənçi və millətçi kimi yetişən
İ.Saryal Sovet Azərbaycanına qayıtdıqdan sonra qətiyyən
barışa bilmədiyi mövcud quruluşla, həyat tərzi
və yad ideologiya ilə heç cür yaşaya bilmir,
sıxılır, əziyyət çəkirdi. Onu eyni zamanda
ÇEKA agentlərinin təqibləri və Stalin
dövrünün amansız repressiya təhlükəsi də
ciddi şəkildə narahat edir, daim
qayğılandırırdı. Həmin illər
üçün xarakterik olan bu dəhşətli həyat tərzini
təsəvvür etmək üçün Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti liderlərindən, ilk milli parlamentin sədri
Əlimərdan bəy Topçubaşovun Azərbaycan Milli
Şürasının sədri, Ə.Rəsulzadəyə
ünvanlandığı məktubdan bu sətirləri oxumaq
kifayətdir: “Çox hörmətli Məhəmməd
Əmin bəy, bu dəfə şair Əhməd Cavadvə
Əli Yusifin (Cümhuriyyət hökumətinin xaricə
göndərdiyi tələbələrdən biri, şair, 8
dildə danışmağı və yazmağı bacaran
görkəmli mütəfəkkir, repressiya qurbanı −
T.A.) qurbanı olduqları Bakıdakı növbəti həbslər
barədə eşitmək mənə çox
ağırdır. Hər ikisinə sədd heyif. İndiki
kimi yadımdadır, Əli Yusifi dilə tuturdum ki,
zülmün, qisasın, xəyanətin hökm sürdüyü
o yerə getməsin. Burada, nümayəndəlikdə ona daimi
bir iş tapa bilmədiyim üçün çox təəssüf
elədiyimi onun özünə də demişdim.
Görünür, bu səfərə onu vadar edən səbəblər
daha güclü oldu. Ancaq gedəndə mənə söz
verdi ki, son dərəcə çox ehtiyatlı olacaq. Zavallı
gənc unutdu ki, şərin tüğyan elədiyi yerdə
heç bir ehtiyatlılıq köməyə gəlmir. Rus
bolşevizmi adlı bu dəhşətli qüvvə bu
gedişlə davam etsə, Azərbaycanın bütün
ziyalılarının və gəncliyinin tamamilə məhv
olması qaçılmaz olacaq”.
Milli duyğularla yaşayan, milli dəyərlərə
bağlı, hələ Kiyevdə təhsil alar kəngizli tələbə
təşkilatlarının fəaliyyətində yaxından
iştirak edən İ.Saryal anlayırdı ki, “Azərbaycan
istiqlal qayəsini mənimsəmiş, vətənin müstəqbəl
istiqlalına iman etmiş və kəndi xüsusi həyat və
səadətini millət və məmləkətin həyat və
səadəti şərti ilə təsəvvür edə
bilmək idealizminə ermiş bir gənc azərbaycanlı
sadə mühəndis, sadə hüquqçu, sadə memar,
sadə iqtisadçı, tarixçi və sairə olmaqla
iktifa edəməz. O, eyni zamanda vətənçi bir mühəndis,
milliyyətçi bir hüquqçu, istiqlalçı bir
iqtisadçı, tarixçi və sairə olmaq vəzifəsi
ilə mükəlləfdir”. Bütün bunları dərindən
dərk edən İ.Saryal ölkədən qaçmaq fikrini
qətiləşdirir. 1929-cu ilin sentyabrında ailəsi ilə
birlikdə İrana, 1930-cu ilin yayında Türkiyəyə
keçməyə nail olur, Ankarada məskunlaşır.
İ.Saryal Ankarada Elektrik və Qaz zavodunda fəaliyyətə
başlayır və həmin müəssisənin baş
mühəndisi vəzifəsinədək yüksəlir.
1961-ci ildə təqaüdə çıxır. Bir məişət
qəzası nəticəsində İ.Saryal 86 yaşında
dünyasını dəyişir.
İ.Saryal Gəncədə, Bakıda, Kiyevdə
olduğu kimi, özünə ikinci Vətən hesab etdiyi
Türkiyədə də Azərbaycanın istiqlalı
uğrunda mücadilə edib. O, 1948-ci ildə Ankarada fəaliyyətə
başlayan Azərbaycan Kültür Dərnəyinin
yaradıcılarından və fəallarından olub.
İ.Saryalın “Bakı rüzgarı”
memuar-romanının taleyi də müəllifin həyat yolu
kimi enişli-yoxuşlu olur, qələmə alınandan 20
ildən də çox bir müddət keçəndən
sonra işıq üzü görür. Bu barədə
kitabın Türkiyədəki nəşrinə müəllifin
oğlu Orta Doğu Texniki Universitetinin rektoru olmuş
(1977-1979-cu illər) prof.dr. Nuri Saryal və gəlini -
tanınmış şair Nəriman Saryal (Duranoğlu) (bəzi
mənbələrdə Emin Sabitoğlunun qohumu olduğu qeyd
edilir − T.A.) tərəfindən yazılan
“Oxucularımıza” adlı girişdə məlumat verilir:
“Yazıldığı 1975-ci ildən bəri ölkə
daxilində və xaricdəki siyasi vəziyyətə görə
çapını təxirə saldığımız bu
böyük ərməğanı təkcə
övladlarımıza və nəvələrimizə yox,
oxucularımıza da təqdim etməkdən qürur duyuruq”.
Janrına görə “xatirə-roman”, yaxud “memuar-roman”
olan irihəcmli, çoxşaxəli “Bakı
rüzgarı” əsəri bir qəhrəmanın və onun
silahdaşlarının timsalında xalqımızın
milli istiqlal uğrunda ölüm-dirim mübarizəsini
özündə parlaq əks etdirən və mücahidlərin
bədii-sənədli obrazlarını canlandıran
maraqlı yaradıcılıq nümunələrindəndir.
Burada toxunulan mövzunun, cərəyan edən hadisələrin
reallığı, müəllifin olayların mərkəzində
olması əsərin əsas ideyasını və süjet
formasını müəyyən edir. Memuarın
başlıca ideyası milli istiqlalın, müstəqil Azərbaycan
naminə mücadilənin, “Azərbaycan davası”nın
vacibliyini təlqin, təbliğ və təşviq etməkdir.
Bir məsələni də qeyd etmək lazımdır.
Müəllifin dünyagörüşü, şəxsiyyəti
və əqidəsi əsərin ideyası ilə
üst-üstə düşür, elə vəhdət təşkil
edir ki, onların birini digərindən ayrılıqda təsəvvür
etmək və dəyərlənəndirmək olmur. Əhməd
Cavadoğlu (İsmayıl Saryalın istifadə etdiyi gizli ad
− T.A.) tərəfindən memuarın Türkiyə nəşrinə
yazılan ön sözdə müəllif əsərə
işarə ilə yazır ki, bu, bir azəri gəncin hekayəsi,
gerçək həyatıdır. Bunu Vətəni tərk
edib Türkiyəyə sığınan minlərlə azəri
ailəsinin hekayəti də adlandırmaq olar, çünki
hamısının keçirdiyi çətinlik bir-birinə
oxşayır. Təqdim olunanlar müəllifin təsadüf
nəticəsində öyrəndiyi və ya özünün
şahidi olduğu hadisələrdir.
Avtobioqrafik səciyyəli memuarda Oğuz
Qayalının timsalında İsmayıl Saryal öz həyatının
təxminən 20 ilini − 1910-1930-cu illərini, eləcə
də özünün, mənsub olduğu xalqın taleyi ilə
bu və ya digər dərəcədə bağlı hadisələri
− istiqlal mücadiləsinin ilkin və sonrakı mərhələlərini,
Rusiyadakı 1917-ci il inqilabının, vətəndaş
müharibəsinin əyalətlərə təsirini, rus
işğalının fəsadlarını, ermənilərin
xalqımıza qarşı törətdiyi cinayətləri
qələmə almışdır. Əsərdə Azərbaycan
istiqlalının bayraqdarlarından Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə, Əhməd bəy Ağaoğlu,
Əli bəy Hüseynzadə, Əlimərdan bəy
Topçubaşı, Nuru Paşa, Nəsib bəy Yusifbəyli,
Xudadad bəy Məlikaslanov və Əhməd Cavadın, eləcə
də bolşevizmin tərəfdarları, bir müddət
sonra da elə həmin ideologiyanın məhsulu olan sovet
rejiminin qurbanları Nəriman Nərimanov, Mustafa Quliyev,
Dadaş Bünyadzadə və başqa bu kimi tarixi şəxsiyyətlərin
həyat və fəaliyyətinə az-çox toxunulması,
həm memuara marağı daha da artırır, həm də
adı çəkilən xadimlərin tərcümeyi-halının
bəzi məqamları ilə tanışlığa imkan
verir
Müəllifin əsər boyu haqqında məhəbbətlə
söz açdığı, əqidə və əməllərini
vəsf etdiyi doktor Dadaş Həsənzadə istiqlal
mücahidi və şəhidlərinin ümumiləşdirilmiş
obrazı təəssüratını yaradır. Çar
hökumətinə qarşı qurulan gizli təşkilatın
fəallarından sayılan Dadaş Həsənzadə
bolşevik hakimiyyətinin də əleyhinədir və bu
rejimin aradan qaldırılması üçün mübarizə
aparır. Lakin o, 20-yə yaxın sirdaşı və
silahdaşı ilə birlikdə həbsə atılır.
Oğuzun öyrəndiyinə görə, “onların
günahları gizli təşkilat yaradıb rejimə
qarşı fəaliyyət göstərmələrində
imiş”. D.Həsənzadə bundan bir müddət əvvəl
M.Ə.Rəsulzadənin Finlandiya sərhəddindən Qərbə
keçməsinə yardım edib. Dadaş sarsılmaz əqidəyə
sahibdir, iradəli və cəsurdur.
Bolşeviklərin zindanları, işgəncələri
onu öz yolundan döndərmir: “Dustaqların bəziləri
Rəsulzadəni qaçıranın Dadaş olduğunu
etiraf eləyiblər. Dadaş isə bunu boynuna almır”.
Milli istiqlal naminə hər cür məhrumiyyətlərə
dözən D.Həsənzadə son nəfəsinədək
bu yola sadiq qalır: “ÇEKA-nın müstəntiqi
Dadaşdan bir suala cavab almaq istəyirdi. Onu bilmək istəyirdi
ki, Məhəmməd Əmin Rəsulzadəni Finlandiyaya kim
qaçırıb? Dadaş elə hey inadla bundan xəbəri
olmadığını deyirdi. Dünən gecə eyni sual
yenə veriləndə Dadaş masanın üstündəki
böyük mürəkkəb qabını müstəntiqin
üzünə atıb sol gözünü partlatmış və
arxada duran iki rus əsgəri atəş açaraq
Dadaşı elə oradaca öldürmüşlər”.
Müəllif hər dəfə istiqlal aşiqi D.Həsənzadədən
məhəbbətlə söz açır, əməl və
əqidə dostunun şərəfli taleyini sevgi ilə yad
edir. Oğuz, xanımı Alya ilə, D.Həsənzadənin
anasından tez-tez xəbər tutur, ona təsəlli, təskinlik
verir. D.Həsənzadənin anası istiqlal qəhrəmanlarının
və qurbanlarının analarının ümumiləşdirilmiş
obrazı təsiri bağışlayır: onlar hər cür
əziyyətə dözür, yarıac-yarıtox
dolanır, düşmən qarşısında əyilmir,
ümidlə, inamla yaşayırlar. Həbsxanada yatan
oğluna baş çəkməyə gedən ana hər dəfə
təhqirə məruz qalır, görüşdən məhrum
edilir. Ana onu yoluxmağa gələn Oğuza və onun
xanımına şikayətlənir: “Qadın
acınacaqlı vəziyyətdə idi. Oturduğu döşəkçənin
altından dəsmalını çıxarıb,
yanaqlarına süzülən göz yaşını sildi.
Xeyli susandan sonra sözünə davam etdi: “Hər dəfə
ÇeKaya gedəndə məni eyni bir kafir rus qarşılayır.
O məni ələ salır: “Yox, Dadaş xəstədi, gələ
bilmir, yox, oğlum məni görmək istəmir...”
(Ardı var)
Abid TAHİRLİ
525-ci qəzet .- 2024.- 9 iyul, ¹(118).- S.11.