Azərbaycanın 25 yaşlı suveren fondu

Tarixinin ən qüdrətli Azərbaycanı müstəqillik tarixinin ən böyük tədbirinə - BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər Konfransının 29-cu qlobal konfransına (COP29) hazırlaşır.

BMT Təhlükəsizlik Şurasına, Qoşulmama Hərəkatı və Türk Dövlətləri Təşkilatı kimi beynəlxalq təsisatlara uğurlu sədrlik edən, Avropa Oyunlarının standartlarını müəyyənləşdirən, İslam Həmrəyliyi Oyunlarına, siyasi-iqtisadi beynəlxalq forumlara, konfranslara ən layiqli şəkildə ev sahibliyi ilə nüfuzunu artıran Azərbaycan COP29-la dünyaya səs salacaq. COP29 iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə, yaşıl iqtisadiyyata keçid üçün ən mühüm qlobal platforma hesab olunur.

Amma etiraf etməliyik ki, Azərbaycan tarixinin bütün dövrlərində dünyada neft-qaz ölkəsi kimi tanınıb. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Bakı dünyanın ən iri neft mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Bir vaxtlar öz əhalisinin enerji tələbatını ödəyə bilməyən Azərbaycan bu gün Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təminatında mühüm rol oynayır. Bu uğurların əsası isə Ulu Öndər Heydər Əliyevin xalqın təkidi ilə ikinci dəfə Azərbaycanda hakimiyyətə gəlişindən sonra qoyulub. Azərbaycanı məhv olmaq təhlükəsindən qurtaran Ulu öndər ölkənin inkişafını təmin etmək məqsədilə uzaqgörən siyasəti nəticəsində milli neft strategiyası hazırladı. Bu strategiya 3 mühüm komponenti özündə ehtiva edirdi - xarici sərmaye və təcrübənin ölkəyə cəlb edilməsi, çoxvariantlı ixrac sisteminin qurulması və təbii sərvətlərdən əldə olunan gəlirlərin şəffaf və səmərəli idarə edilməsi.

Məhz Ümummilli Lider Heydər Əliyevin gərgin əməyi sayəsində 1994-cü il sentyabrın 20-də dünyanın tanınmış neft şirkətləri ilə Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda "Azəri-Çıraq-Günəşli" yataqlarının birgə işlənməsi və neft hasilatının pay bölgüsü haqqında saziş imzalandı. "Əsrin müqaviləsi" adlandırılan bu saziş yeni sazişlərin imzalanmasına geniş yol açdı. İmzalanmış neft-qaz müqavilələri, "qara qızıl"ın boru kəmərləri ilə ixracının başlanması ölkəyə böyük həcmdə gəlirlər gətirdi.

Əlbəttə ki, artan gəlirlər onların saxlanacağı və aktivlərin effektiv idarə olunacağı bir qurumun yaranmasını şərtləndirdi. Həmin dövrdə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin birinci vitse-prezidenti vəzifəsini daşıyan cənab İlham Əliyevin birbaşa təşəbbüsü ilə bu ideyanın gerçəkləşdirilməsi mümkün oldu. Ulu Öndərin siyasi məktəbinin ən layiqli məzunu olan İlham Əliyevin təklifi ilə dünyada bu sahədə mövcud analoji suveren fondların təcrübələri öyrənildi. Nəticədə, dövlət başçısının 29 dekabr 1999-cu il tarixli 240 nömrəli Fərmanı ilə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu (ARDNF) təsis edildi.

ARDNF neft və qazdan əldə edilən gəlirlərin toplanmasını, səmərəli idarə edilməsini və gələcək nəsillər üçün saxlanmasını təmin edən xüsusi qurumdur. ARDNF büdcədənkənar, ayrıca dövlət təsisatıdır. Şəffaflıq ARDNF-nin fəaliyyətinin əsas prinsiplərindən biridir. Bu dövr ərzində ARDNF institusional cəhətdən yüksək səviyyədə inkişaf edərək beynəlxalq səviyyəli maliyyə təşkilatına çevrilib.

ARDNF Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanına uyğun olaraq yaradılmış hüquqi şəxsdir. ARDNF Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi, ARDNF haqqında Əsasnamə və digər normativ-hüquqi sənədlərlə müəyyən edilən səlahiyyətləri həyata keçirərək müstəqil fəaliyyət göstərir. Fond Azərbaycan Respublikası Prezidenti qarşısında hesabat verir və məsuliyyət daşıyır. ARDNF eləcə də, özünün nəzarətedici orqanı olan Müşahidə Şurasına və Milli Məclis tərəfindən yaradılmış Hesablama Palatasına hesabat verir. Fondun yenidən təşkili və ya ləğv edilməsi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı ilə həyata keçirilir.

Dövlət Neft Fondunun missiyası tükənən təbii sərvətlərdən əldə olunan gəlirlərin toplanılması və Azərbaycan xalqının bugünkü və gələcək nəsillərinin daimi gəlir mənbəyinə çevrilməsidir. Fondun yaradılmasında əsas məqsəd ölkənin neft sərvətlərinin səmərəli və məqsədyönlü idarə edilməsinə şərait yaratmaqdır. ARDNF-nin fəaliyyəti bir sıra mühüm vəzifələrin həllinə yönəlib. Onlardan biri ölkədə makroiqtisadi sabitliyin qorunması, maliyyə-vergi intizamının təmin edilməsi, neft gəlirlərindən asılılığın azaldılması və qeyri-neft sektorunun inkişafının təmin edilməsidir. Digər məqsəd ölkənin sosial-iqtisadi tərəqqisi naminə mühüm ümummilli layihələrin maliyyələşdirilməsi, həmçinin neft və qazın bərpa edilməyən təbii ehtiyat olduğunu nəzərə alaraq, onlardan əldə edilən gəlirin nəsillər arasında bərabər bölüşdürülməsi və gələcək nəsillər üçün ehtiyat vəsaitin toplanılmasıdır.

Dünya bazarında xam neftin qiymətinin artması, ilk növbədə, neft ixracatçısı olan Azərbaycan dövlətinin büdcə daxilolmalarının, xüsusilə də, Dövlət Neft Fondunun mənfəət neftinin və qazın satışı ilə bağlı gəlirlərinin artmasına şərait yaradır. Bununla yanaşı, nəzərə alınmalıdır ki, hazırda neftin qiymətinin yüksək səviyyəsinin formalaşmasında əsas aparıcı qüvvə iqtisadi aktivliyin təbii artan trendi deyil, daha çox yaşanan geosiyasi böhran fonunda dünya maliyyə bazarlarında, o cümlədən, enerji daşıyıcılar bazarında müşahidə olunan qısamüddətli yüksək qiymət dəyişkənliyidir. Dövlət Neft Fondu müxtəlif valyutalarda ifadə olunan fərqli investisiya aktivlərindən ibarət valyuta vəsaitlərini idarə edən qlobal investordur. Həm məlum hadisələr fonunda dünya iqtisadiyyatında müşahidə olunan inflyasiya təzyiqləri, həm mərkəzi bankların faiz dərəcəsi siyasəti üzrə gözlənilən trendlər, həm də maliyyə bazarlarında izlənilən ciddi qısamüddətli qiymət dəyişkənliyi Fondun fəaliyyəti üçün müəyyən təsirlər formalaşdırmaqdadır.

Neftin qiymətinin artması, əlbəttə ki, Azərbaycan iqtisadiyyatına müsbət təsirini göstərir. Azərbaycanın valyuta ehtiyatları baxımından problemi yoxdur. Ölkənin kifayət qədər valyuta ehtiyatı var.

Onu da qeyd etməliyik ki, dövlət büdcəsinin formalaşmasında neft qiymətlərinin üçistiqamətli təsiri var. Bunlardan biri birbaşa Dövlət Neft Fondunda toplanan gəlirlərdir. Dövlət büdcəsinin gəlirlərinin formalaşması üçün vergi, gömrük rüsumları və digər daxilolmalardan əlavə olaraq, Dövlət Neft Fondundan transferlər həyata keçirilir.

Son statistik göstəricilərə nəzər yetirsək görərik ki, 2023-cü ildə Dövlət Neft Fonduna 800,7 milyon manat və yaxud 471 milyon ABŞ dolları məbləğində bonus ödənişləri daxil olub. Bu barədə Hesablama Palatasının "Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun vəsaitlərinin formalaşdırılmasının və əsas istiqamətlər üzrə istifadəsinin auditi" üzrə apardığı kənar dövlət maliyyə nəzarəti tədbirinin nəticələrinə dair hesabatda bildirilib.

Sənədə əsasən, bu gəlir maddəsi büdcədə nəzərdə tutulana nisbətən (800,8 milyon manat) 100 faiz icra olunub. Belə ki, "Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda "Azəri-Çıraq-Günəşli" yatağının dərinlikdə yerləşən hissəsinin birgə işlənməsi və hasilatın pay bölgüsü haqqında Saziş"i üzrə 450 milyon ABŞ dolları, "Abşeron" dəniz yatağı blokunun kəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatın pay bölgüsü haqqında sazişə və ona edilən düzəlişlərə əsasən Fonda 20,8 milyon ABŞ dolları, digər yataqlar üzrə 0,15 milyon ABŞ dolları məbləğində vəsait ödənilib.

Fond 2024-cü ilin yanvar-iyun aylarında Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşən "Azəri-Çıraq-Günəşli" (AÇG) yataqlar blokunun işlənməsindən 3 milyard 5,3 milyon ABŞ dolları məbləğində gəlir əldə edb.

Beynəlxalq "Moody's" reytinq agentliyinin son hesabatına əsasən, Fondun aktivləri Azərbaycanın birbaşa dövlət borcundan, təxminən, 5 dəfə çoxdur. Yəni Fondda saxlanılan suveren sərvətlər əhəmiyyətli dərəcədədir.

Agentliyin analitiklərinin fikrincə, Azərbaycanın "Ba1" reytinqinin təsdiqlənməsi aşağı borc yükü və xalis aktiv mövqeyi ilə güclü hökumət balansı ilə, dəstəklənir.

Hesabatda qeyd edilir ki, belə fiskal xəzinə ehtiyatlarının olması hökumətin likvidlik risklərini məhdudlaşdırır. Hesabatda deyilir: "Pandemiya zamanı belə fiskal buferlərdən səmərəli istifadə kontursiklik xərcləri həyata keçirməyə imkan verib və hökumətin fiskal və borc fəaliyyətinin pisləşməsini məhdudlaşdırıb. Bundan başqa, bu aktivlər xarici valyutada ifadə edilir və əsasən, sabit gəlirli qiymətli kağızlara yatırılır. Nəticədə, bununla Mərkəzi Bankda saxlanılan valyuta ehtiyatlarına əlavə olaraq əlavə xarici buferlər təmin edilir".

Prezident İlham Əliyevin imzaladığı Sərəncama əsasən, Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun 2024-cü il büdcəsini formalaşdırmaq və valyuta vəsaitinin səmərəli idarə edilməsini təmin etmək məqsədilə Fondun 2024-cü il büdcəsinin gəlirləri 12 073 255,5 min manat, xərcləri isə 12 900 232,5 min manat məbləğində təsdiq edilib.

Göründüyü kimi, Azərbaycanda yaradılan ən böyük suveren fond - Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu ölkədə mühüm vəzifələrin həlli istiqamətində vacib işlər həyata keçirir. Bunlar ölkədə makroiqtisadi sabitliyin qorunması, maliyyə-vergi intizamının təmin edilməsi, neft gəlirlərindən asılılığın azaldılması və qeyri-neft sektorunun inkişafının təmin edilməsi, həmçinin Azərbaycanın sosial-iqtisadi tərəqqisi naminə mühüm ümummilli layihələrin maliyyələşdirilməsidən ibarətdir.

Bu gün dünya iqtisadçıları və siyasətçiləri suveren fondların gərəkliliyini qeyd etsələr də, onların arasında da iki fikir hökm sürür. Mütəxəssislərin bir qismi bu fondların təbii sərvətlərdən əldə olunan gəlirlərin tənzimlədiyini desələr də, bir sıra iqtisadçılar bəzi dövlətlərin suveren fondlardan sui-istifadə edə biləcəyindən narahatdırlar. Buna görə də yekdil fikir fondların fəaliyyətində şəffaflığın qorunub saxlanmasıdır. Yeri gəlmişkən, ARDNF-nin fəaliyyətində daim şəffaflıq sahəsinə xüsusi diqqət göstərilir. Qurumun hesabat sistemində şəffaflığın təmin edilməsi ilk növbədə Fondun maliyyə fəaliyyəti haqqında hesabatının müstəqil auditor tərəfindən yoxlanılması vasitəsilə həyata keçirilir.

Bütün bunlara əsasən deyə bilərik ki, bu ilin dekabr ayında yaradılmasının 25 illik yubileyini qeyd edəcək Dövlət Neft Fondu öz strateji baxışına sadiq fəaliyyət göstərir. Yəni Fond tükənən təbii sərvətlərdən əldə olunan gəlirlərin Azərbaycan xalqının bugünkü və gələcək nəsillərinin daimi gəlir mənbəyinə çevrilməsi missiyasını ali tutur və uzunmüddətli investisiya fəaliyyətini bu missiyaya sadiq qalaraq həyata keçirir.

İbrahim CƏFƏROV

Yazı ARDNF-nin yaradılmasının 25-ci ildönümü münasibətilə "Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondunun makroiqtisadi sabitliyin təminatında və ölkə iqtisadiyyatının inkişafında rolu" mövzusunda keçirdiyi müsabiqəyə təqdim olunur.

525-ci qəzet .- 2024.- 10 iyul, №(119).- S.11.