Milli istiqlal mücadiləsi "Bakı rüzgarı"nda

İSMAYIL SARYALIN XATİRƏ-ROMANI HAQQINDA QEYDLƏR

(Əvvəli ötən sayımızda)

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasından bir müddət sonra ali təhsil almaq üçün xaricə göndərilən tələbələrin sırasına qatılmış Oğuz Berlin Texniki Universitetində təhsilini davam etdirir. "Rus adət-ənənələri ilə tərbiyə edilən həmin tələbələrin (Cümhuriyyət tələbələri nəzərdə tutulur - T.A.) Avropa həyatına uyğunlasmasında çətinlik çəkəcəkləri aydın idi". Bununla belə, Avropa həyatının Oğuzun taleyində həlledici rol oynadığını söyləyə bilərik. "...Əhalinin düzlüyünə, qanunlara hörmət bəsləməsinə, ahəngdar həyat tərzinə heyran olan" Oğuz tezliklə alman dilini öyrənir, Helena adlı bir alman qızına aşiq olur. Yaxın dostuna ünvanlandığı məktubda Oğuz yazırdı: "...Təhsilimi başa vurduğuma görə rahatlandığımı güman etmə... Helenanı ürəkdən sevirəm. Helenanın yanında qalmaq məni xoşbəxt etsə də, Vətənimdən, doğmalarımdan və uşaqlıq xatirələrimdən uzaqda olmaqdan ömrüm boyu əzab çəkəcəyəm" .

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra maddi sıxıntılarla qar-şılasmasına baxmayaraq, Oğuz 1924-cü ildə ali məktəbi bitirir və ailə həyatı qurduğu alman qızı Alya (Helena Hoffmann) ilə Azərbaycana qayıtmağı qərara alır. Moskvada dəmiryolu vağzalında qarşılaşdıqları mənzərə, ilk təəssürat üzücü olur. Adamların eyni cür geyinməsi, dilənçilərin çoxluğu, küçə və meydanların natəmiz, çala-çüxur olması daha çox avropalı gənci - Alyanı məyus etmiş, qorxuzmuşdu. Oğuzu isə başqa problem ciddi qayğılandırır, narahat edirdi. O, ilk gündən ÇEKA agentlərinin daban-dabana onu izlədiyini hiss edirdi. Hələ Moskvada ikən həmyerlisi, filosofagent Cahangir Nağıyev guya şəxsi maraq göstərib dostundan təhsillərini başa vurub öz ölkələrinə qayıtmaq istəməyən tələbələr, onların Avropada qalıb nə işlə məşğul olduqları, siyasi görüşləri, tələbələrin kim tərəfindən Bakıdan Avropaya yola salındığı, İstanbulda, Parisdə kim tərəfindən qarşılandığı barədə Oğuzu əməlli-başlı sorğu suala çəkir. Oğuz siyasətlə maraqlanmadığını söyləsə də, dostuna kifayət qədər geniş məlumat verir. Danışılanlar Cahangiri qane etməsə də, Oğuza ehtiyatla bildirir ki, "Helena xanıma de ki, yad adamlarla söhbətində diqqətli olsun, xüsusilə Qərbi Avropanı tərifləməsin. Sən də dilini dinc qoy. Buranın qayda-qanunlarına əməl etməyə məcbursan. Çalış, ÇEKA-nın cənginə keçmə".

Bakıya gəldiyi ilk günlərdən bolşevik rejiminin, üsul-idarəsinin bürokratik ən-gəllərinə, ÇEKA-nın təqiblərinə, təhdidlərinə məruz qalan gənc mühəndis, nəhayət, Moskva-Bakı qatarında tanış olduğu Baksovetin sədri Paruşinin vasitəsi ilə, çox çətinliklə də olsa, iş tapır və Bakı-Sabunçu-Suraxanı elektrik dəmir yolunda ixtisası üzrə əmək fəaliyyətinə başlayır. Mənzil problemi və digər maddi çətinliklərlə üzləşən Oğuz, eyni zamanda N.Nərimanov adına Politexnik Texnikumunda və M.Əzizbəyov adına Politexnik İnstitutunda işləyir.

Günlər ötdükcə Oğuzun həyatı daha da ağırlaşır, gənc ailə maddi-mənəvi sıxıntılar içində boğulur. Almaniyadan gələn Aylanın anasının ölüm xəbəri Oğuzun hamilə qadınını sarsıdır, problemlər daha da çoxalır. ÇEKA Oğuzun hər addımını izləyir, ona əməkdaşlıq təklif olunur, müxtəlif şayiələrlə ailəsini təhdid edir. Oğuz xanımı Ayla ilə ölkəni tərk etmək qərarına gəlir. Bu arada onun Mətə (Nuri Saryal) adlı övladı dünyaya göz açır. Ölkədən çıxmaq ciddi təhlükəyə çevrilir. Çətinliklər ailəni qərardan döndərə bilmir. Əvvəlcə Oğuz, sonra Ayla ilə körpəsi Bakını tərk edir. Onlar İranın Rəşt şəhərində görüşür, bir müddət orada qaldıqdan sonra Türkiyəyə keçməyə müvəffəq olurlar: "İran sərhəddini keçib Anadolu yaylasına qədəm basdılar. Gəldikləri ölkə onların öz Vətənləri hesab olunurdu. Bura gəlib məskunla-şanlar, buranı idarə edənlər də onların soyundan gələn adamlar idilər. Buranın xalqı azadidi, yadların qırmancı altında boynu bükük yaşamırdılar. Bu hisslərin təsiri ilə Oğuz, onun ailəsi, təşkilat üzvləri "Anadolu dağlarının çiçək, çəmən, yarpaq qoxusu verən ətəklərində azadlığı ciyərlərinə çəkir, türklüyün rəmzi olan yeni Vətənlərinə qovuşmağın xoşbəxtliyi və həyəcanını" yaşayırdılar.

Qərb ölkələrinin, Rusiyanın ortaya atdığı və həm mənəvi, həm də maddi baxımdan dəstəklədiyi, şirnikləndirdiyi "Şərq, yaxud erməni məsələsi" Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin də istiqlalı üçün ciddi təhlükə mənbəyi olmuş, xalqımızın istiqlal uğrunda mücadiləsinə ciddi problemlər yaratmışdı. Nə qədər acı və təəssüf doğursa da, bu, bir həqiqətdir ki, erməni vandalizminə qarşı savaş istiqlal mücadiləsinin tərkib hissəsi kimi tariximizə düşüb. Memuar-romanda bu məsələyə - erməni vəhşiliyinə, xəyanətinə də kifayət qədər yer ayrılıb. "Parçala və hökm sür" prinsipi ilə müstəmləkəçilik siyasəti yeridən Rusiya ermənilərə silah-sursat verir, onlar da atəş açır, qətliam törədirdilər. İki xalq arasındakı dostluq münasibətlərini daim pozmağa çalışan Rusiya onların arasını vurmaq "niyyətlərini böyük bacarıqla həyata keçirirdi". Gəncədə baş verən türk-erməni toqquşmasından bəhs edən müəllif yazır ki, "güllənin kim tərəfindən atıldığı axıradək məlum olmadı. Türk-erməni toqquşması baş tutmuşdu. Hökumət buna göz yumdu. Toqquşmalar döyüşə çevrildi". Hacı Paşanın və onun tələbə oğlunun silahlı erməni quldurlarından xilas olmaq üçün mindikləri fayton da gülləbarana tutulur: "...Faytonçu yerə yuvarlandı, atlar da yerə sərildilər. Hacı Paşa və oğlu faytonun içinə yıxıldılar. Haradan, kimin atəş açdığı məlum olmadı. Hacıkənddə türklərə məxsus binaların ermənilər tərəfindən yandırılması münaqişəni daha da alovlandırmışdı". Yazıçı haqlı olaraq bu qənaətə gəlir: "Türk-erməni toqquşması sona çatdırılmış, amma türklərlə ermənilər arasındakı dostluq pozulmuşdu və o dostluğun yenidən qurulması üçün uzun illər tələb olunurdu. Toqquşma yalnız rus idarəçiliyini uzunmüddətli rahatlığa qovusdurmusdu".

Əsərin başqa bir yerində - Oğuzun 5 nəfər gəncəli tələbə ilə Kiyevdən qayıtdığı zaman dəmiryolu vağzalındakı qarışıqlığı təsvir edəndə də eyni səhnə, eyni ssenarinin şahidi oluruq: yenə ermənilər rus kazaklarının yardımı ilə çalıb-çapır, dağıdır, əliyalın azərbaycanlılara qarşı vəhşi əməllərini davam etdirirlər: "...Silahlanan erməni gəncləri stansiyanın yaxınlığında düşərgə salmış rus kazaklarının köməyi ilə stansiyaya nəzarəti ələ keçirmişdilər. ...Gurultu, çığırtı, şillə səsləri eşidilirdi. Bir neçə erməni gənci yaxaladıqları bir azəri kişini şillələyə-şillələyə vağzalın qapısına doğru sürüyürdülər. Yəhudi müdirin evində gizlənməyə məcbur olan Oğuz və tələbə yoldaşlarını axtarışdan and-amanla xilas edən yəhudinin dedikləri də yuxarıdakı fikri təsdiqləyir: "Əminəm ki, kazaklar erməni cavanları basdan çıxarır, onlar gündüzlər gizlənir, gecələr silah götürüb peyda olurlar, "əlaltdan gizli döyüş aparırlar". Arxasında silahlı kazakları görən ermənilər qurda hücum edən köpəyə dönür, qarşısındakının yenilməz və güclü olduğunu hiss edəndə isə minbir cildə girir, yaltaqlanırlar. Erməni xislətinin bu çirkin cəhətini də İ.Saryal məharətlə təqdim edir: "Türklərin gəlişi barədə erməni komitəsinə məlumat vermək lazım idi. Rəfibəyli Ələkbər bəy xəbərin rəsmi şəkildə verilməsinə ehtiyac duymadı, özü komitə sədrinə zəng vurdu:

- Erməni dostlarımızın gözləri aydın olsun. Belə həsrətlə gözlədiyimiz türk qardaşlarımız gəldilər, - dedi.

Ələkbər bəyin bu kinayəli danışığını sədr hiss eləmişdi, amma məsələ onlardan ötrü həyati əhəmiyyət daşıyırdı. O susdu, sonra belə cavab verd:

- Ələkbər bəy, tələsməyin, onları öz gözlərimizlə görməliyik.

- Olar, niyə olmasın? Sizi sevindirmək üçünbir manqa türk əsgərini dərhal Dəmir Körpünün başına göndərərik. Gözünüzü dörd açın. Sərvaxt olun.

Həqiqətən, türk əsgərləri mahnı oxuya-oxuya körpünün ətrafında dolaşdılar, ermənilər onlara çaşqın nəzərlərlə tamaşa elədilər.

Ermənilər seçmə heyət göndərib türk başçıları təbrik elədilər, ordu komandan-lığına "Xoş gəldiniz" - eləyib, erməni komitəsinin ləğv olunduğunu bildirdilər. Dəmir Körpüdə gediş-gəliş bərpa edildi. ...İndi növbə paytaxt Bakını özlərini bol-şevik elan eləyən ermənilərdən təmizlənməsinə çatmışdı".

Yazıçı xəyanət və satqınlığın erməni böyüklərindəki qədər kiçiklərində də olduğunu diqqətə çatdırır. Kazaklar silahlı ermənilərdən gizlənən Oğuz və tələbə yoldaslarının izinə düşür. Məlum olur ki, "tələbələrin türkcə danışdıqlarını məhəllənin erməni uşaqları eşitmiş, rus kazaklarına xəbər çatdırmışdılar".

Əsərdə ermənilərin hiylə və xəyanətlərlə dolu həyatı real faktlara, gerçək olaylara əsasən işıqlandırılır. Oğuz Almaniyadan qayıdanda bir nəfər ona Gəncə üsyanından sonra şəhərdə ÇEKA-nın amansız işgəncələrindən təngə gəldiklərindən bolşeviklərin əlindən silahlarını almağa, ÇEKA-da işləyənləri tutmağa basladıqlarını, gürcülərdən yardım istədiklərindən söz açır, sonda deyir: "Gürcüstandan xəbər çıxmadı. Ermənilər isə bizə xəyanət elədilər, üstümüzə göndərilən yeni bolşevik ordusuna kömək göstərdilər. Göndərilən böyük sayda dəstələrə məğlub olduq. Bu, fəlakət idi. Şəhərimiz darmadağın oldu, qadınlarımıza da təcavüz edildi. ÇEKA yenidən təşkilatlanıb intiqam almağa başladı". Oğuz xanımı ilə istirahət üçün məmləkətin füsunkar guşələrindən Hacıkəndə gedir və öyrənir ki, Gəncənin türklər yaşayan məhəllələrinə hücum etməklə var-dövlət qazanan ermənilər bolşeviklərin hakimiyyəti zamanı Kommunist Partiyasının sıralarına soxulur və törətdikləri cina-yətlərə görə sığortalanırlar.

Memuarda Azərbaycan istiqlalına aparan yolun çətinlikləri, problemləri ki-fayət qədər geniş verilib. Əsərdə göstərilir ki, bolşeviklər 1918-ci il mart ayının əvvəllərində Brest-Litovsk müqaviləsi bağlayırlar. Rusiya müharibədən çıxır. Cəbhələrdə gözləyən bütün ordular geri çağırılır. Bu vəziyyət azərbaycanlı və gürcü komitələrində narahatlıq oyadır. Anadolu cəbhəsindən qayıdan rus ordusunun böyük hissələri Tiflis və Gəncədən keçməli idi. Gözlənilməz və radikal hərəkətlərin qarşısını almaq lazım gəlirdi.

Ən vacib məsələ silahları cəbhədən qayıdan birliklərin əlindən almaq idi. Tiflisdə silahlarını vermək istəməyən və müqavimət göstərən birliklər buraxılacaq, amma Gəncə yaxınlığında qarşısı kəsiləcək, zorla silahları əllərində alınacaq, əldə edilən qənimət iki komitə arasında bölüşdürüləcəkdi.

(Ardı var)

Abid TAHİRLİ

525-ci qəzet .- 2024.-12 iyul,№121.-S.15.