Ustad aşıq Ululu Kərim haqqında dəyərli monoqrafiya

Ululu Kərim Naxçıvan diyarının, ədəbi-mədəni mühitinin tanınmış nümayəndələrindən biridir. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının aşıq yaradıcılığı qolunu təmsil edən Ululu Kərim son illərə kimi müxtəlif elmi nəşrlərdə, bədii toplularda ümumiləşmiş şəkildə təqdim olunsa da, ayrıca bir tədqiqatın mövzusuna çevrilməmişdi. Haqqında danışmaq istədiyim "Ululu Kərim" monoqrafiyası ilə sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Bənövşə Rzayeva bu boşluğu tamamilə doldurmağa nail olub.

30 ildə yaxın Ululu Kərimin həyat və yaradıcılığı sahəsində tədqiqatlar aparan Bənövşə xanım dünyanı cənginə almış məlum məşum korona xəstəliyi dövründə zəhmətli axtarışlarını monoqrafiya halına salaraq kitab şəklində elmi ictimaiyyətə və geniş oxucu kütləsinə təqdim etmişdi. Filologiya elmləri doktoru, professor Mahmud Allahmanlının redaktorluğu, professorlar, filologiya elmləri doktoru Elxan Məmmədli və sənətşünaslıq elmləri doktoru Nailə Rəhimbəylinin rəyləri əsasında "Elm və təhsil" nəşriyyatında çap edilən 265 səhifəlik kitabda Ululu Kərimi bütün yönləri ilə tanımaq və öyrənmək mümkündür.

Monoqrafiyanın sanbalını və elmi əhəmiyyətini redaktorun yazdığı "Ululu Kərim - böyük ustad" ön sözündəki bu fikirlərlə də anlamaq olar: "Ululu Kərim Dədə Qorquddan üzübəri gələn ənənənin uğurlu yaradıcısı olaraq aşıq ədəbiyyatının tarixinə adını yazdırmışdır. Əlimizdə olan ustadnamələri ustad sözü, ustad nəsihəti kimi bir əxlaq, mənəviyyat hadisəsi təsəvvürü formalaşdırır. Ustadın zəngin yaradıcılığı, həyatı ilə bağlı müxtəlif zaman kəsiklərində söylənmiş fikirlərin bir araya gətirilib təhlil edilməsi zərurət kimi folklorşünaslığın qarşısında dururdu. Bənövşə Rzayeva bütün çətinliklərə qatlaşaraq bu savab işin öhdəsindən gəldi".

Təbii ki, elmi monoqrafiyaların strukturuna uyğun olaraq giriş, üç fəsil, nəticə və ədəbiyyat siyahısından ibarət olan nəşrdə Ululu Kərimin həyat və yaradıcılığı barədə dolğun və bitkin məlumat öz əksini tapıb. Əlavələr bölməsində isə ustad aşığın yaradıcılığından nümunələr təqdim edilib.

Girişdə Azərbaycan aşıq ədəbi mühitinə geniş işıq tutan, onun mühüm bir tərkib hissəni təşkil edən Naxçıvan aşıq yaradıcılığı tarixi inkişaf mərhələləri üzrə oxucuya çatdırılır. Bu mühitdə Ululu Kərimin yeri müəyyən edilir və onun haqqında ayrıca bir tədqiqatın aparılmasını labüd edən məqamlar diqqətə çatdırılır. Bənövşə Rzayevanın Naxçıvan aşıqlığının ümumi problem səviyyəsində təhlilini verdiyi Giriş hissədə Ululu Kərimin timsalında bölgə aşıq sənətkarlığının aktullığı da öz əksini tapır.

Monoqrafiyanın birinci fəslində "Ululu Kərimin həyatı və yaradıcılığı" öyrənilib. Üç yarımbaşlıqda araşdırmalarını təqdim edən müəllif əvvəlcə "Təxminlər və həqiqətlər" prizmasından məsələni öyrənir. Burada bizə aydın olur ki, Ululu Kərimin doğulduğu yer haqqındakı fikirlər belə birmənalı deyil. Bəziləri onun Qarabağda, bəziləri Zəngəzur mahalının Alulu (Savartı) kəndində doğulduğunu, bir qisim isə yenə Zəngəzur mahalının Darabaz qarşısındakı meşəliklərdə xarabalıqları qalmış Ulu kəndindən olduğunu deyirlər. Müxtəlif mənbələrə istinad edən Bənövşə Rzayevə belə bir qənaət ortaya qoyur ki, Ululu Kərim qədim Azərbaycan torpağı olan Qərbi Azərbaycanın Zəngəzur mahalının Ulu kəndində doğulub və əsl adı Kərimdir. O, XVIII əsrin sonlarında və XX əsrin əvvəllərində yaşamış, təxminən 120-125 il ömür sürmüşdü. Bölgədə baş verən müxtəlif dövrlərdəki müharibələr zamanı ailəsinin Naxçıvanın Şahbuz bölgəsinə köçməsiylə bağlı olaraq burada yaşayıb-yaratmışdı.

"Ululu Kərimin əsərlərinin nəşri tarixindən" yarımfəslində öyrənirik ki, bu aşıq haqqında ilk məlumat mətnşünas alim Salman Mümtaza məxsusdur. Ötən əsrin 20-ci illərinin sonlarında - 1927-28-ci illərdə ərəb əlifbası ilə tərtib etdiyi iki cildlik "El şairləri" kitabında Ululu Kərimin də yaradıcılığından nümunələr təqdim olunmuşdur. Bundan əlavə, folklorşünas alimlər Hümmət Əlizadə, Əhliaman Axundov, professor Adil Bağırov, son illərdə professorlar Yusif Səfərov, Əsgər Qədimov və digərlərinin tərtib etdikləri müxtəlif toplularda aşığın əsərlərinə yer verilib. Düzdür, bu zaman Ululu Kərimin şeirləri başqa aşıqların adına da gedib. Müəllif bu məqamları da həssaslıqla araşdıraraq yol verilmiş yanlışlıqların bərpası istiqamətində elmi qənaətlər və dəqiqələşdirmələrini ortaya qoymuşdur.

"El şairinin ədəbi irsi haqqında" yarımfəsli isə adından da göründüyü kimi, aşığın yaradıcılıq irisinə həsr olunub. Tədqiqatçı alimin axtarışları və topladıqlarına cəm halda baxanda bir əsrdən çox ömür sürmüş aşığın yaradıcılıq nümunələrinin çox az qisminin günümüzədək gəlib çıxdığını görürük. Belə ki, onun 6 bayatı, 5 gəraylı, 33 qoşma, 3 qıfılbənd, 3 divani və 1 vücudnaməsi bizə məlumdur.

Monoqrafiyanın ikinci fəsli "Ululu Kərimin yaradıcılığı və onunla bağlı rəvayətlər" adlanır. Buradakı yarımbaşlıqlar isə aşıq yaradıcılığı janrları üzrə bölünüb. "Bayatılar", "Gəraylılar", "Qoşmalar", "Bağlamalar", "Vücudnamə" və "Divanilər" yarımfəsillərində Bönəvşə xanım həmin nümunələrin sənətkarlıq xüsusiyyətlərindən ətraflı bəhs edir. "El şairi ilə bağlı rəvayətlər" yarımfəslində isə folklor ekspedisiyaları zamanı toplanmış çöl materiallarından yola çıxaraq fikir və mülahizələrini, yekunda elmi qənaətlərini diqqətə çatdırır.

"Ululu Kərimin poeziyasının poetik özünəməxsusluğu" adlı üçüncü fəsildə aşığın yaradıcı istedadının imkanları, əsərlərinin fonopoetik, morfopoetik sisteminin özünəməxsusluğu araşdırılıb. Ululu Kərimin şeir dilinin xəlqiliyinə daha çox diqqət ayıran tədqiqatçı aşığın müraciət etdiyi mövzu rəngarəngliyini də araşdırma müstəvisinə çəkib.

Nəticə bölməsində Bənövşə Rzayevanın araşdırmalar əsnasında ortaya qoyduğu yeniliklər, Ululu Kərimin istər həyatı, istərsə də yaradıcılığı baxımından diqqət çəkən əsas tezislər, qənaətlər ümumiləşdirilib. Yüzə yaxın ədəbiyyatdan istifadə edən tədqiqatçının monoqrafiyasının dəyərini artıran məqamlardan ən əhəmiyyətlisi isə "Əlavələr" bölməsində Ululu Kərimin əsərlərinin verilməsidir.

Folklor toplayıcılığı strukturuna uyğun olaraq Bənövşə Rzayeva hansı əsəri kimdən, hansı bölgədən topladığını da ən sonda monoqrafiyasına daxil edib. "Söyləyicilər haqqında məlumat" bölməsindən də bəlli olur ki, tədqiqatçı alim Şahbuz rayonunun ayrı-ayrı kəndlərində olub, yaşlı insanlarla görüşüb, xalq yaddaşında qorunan Ululu Kərim şeirlərini, əhvalatlarını, rəvayətlərini yenidən xalqın istifadəsi üçün bir yerə yığıb.

Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru Bənövşə Rzayeva şifahi xalq ədəbiyyatının musiqili tərəfinin mühüm bir hissəsi olan aşıq yaradıcılığına bağlılığı ilə də diqqəti çəkir. Məhz Ululu Kərim monoqrafiyası da bu bağlılıqdan, aşıq yaradıcılığına, aşıq havalarına, saz sənətinə sevgidən doğan tədqiqatın nəticəsidir.

Dörd il bundan əvvəl nəşr olunmasına baxmayaraq, haqqında, bu sahənin tədqiqatçılarını çıxsaq, çox az kəsimin məlumatlı olduğu "Ululu Kərim" monoqrafiyası ümumilikdə Azərbaycan aşıq yaradıcılığını, Naxçıvan el şairləri və aşıqlarını öyrənmək baxımından mühüm dəyərə malikdir.

Elxan YURDOĞLU

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, şair-publisist

525-ci qəzet .- 2024.-12 iyul,№121.-S.14.