"Yazıq xoşbəxt!"

Esse

Yer kürəsi - üzərində uzun müddət sabit dayana bilməyəcək qədər yumrudur.

Yumru bir şarın üzərində ancaq hərəkət edərək qalmaq olar; dayandığın anda yıxılacaqsan. Velosipedin də prinsipi insan yaşamının kvintessensiyasıdır.

Allahın özünün qurduğu: "Səndən hərəkət-məndən bərəkət" tənasübü burdan gəlir. Tənasübün "hərəkət" və "bərəkət" nisbətlərini silsək, yerdə heç nə qalmır. "Sən" deyə bir şey də qalmaz; tamam yox olub gedərsən.

Hərəkətdən kənarda bəşər də yoxdur. Bəşər yoxdursa, Allaha tapınan da yoxdur, demək.

"Allaha tapınan yoxdur nə demək?!" Orasını interpretasiyaya açıq saxlayıram.

Filosoflar uzun zamandır, öz aralarında dartışırlar; "Əslində insan da Allahı yaradıb" deyənlər var. Arqumentləri də belə olur, adətən: heyvanlar və bitkilər deyil, insan dərk edir Allahı. Və sair və ilaxır.

Bu mövzu filosoflar arasında hələ nə qədər dartışılacaq?! Kim bilir. Bəlkə də dünya durduqca. Məsələ filosoflarla Allah arasındadır, mən qarışmıram. Çünki filosof deyiləm, Allah da deyiləm. Mənim məsələm Yeri, insanları bağlayar (hər halda bu yazımda).

...Yerin fırlanması, özlüyündə bəlkə bu qədər önəmli olmazdı, əgər üstündə insan olmasaydı. Ya da üstündə insan olmasaydı, Yer kürəsi bəlkə də heç fırlanmazdı...

Əslində başqa bucaqdan baxsaq, Yerin oxu ətrafında fırlanan - hərəkətdə olan elə insanın özüdür. İnsan uçub gedir, Kainatda başqa planetlər tapır. Yer isə öz yerində - öz oxu ətrafındadır. Bu nöqtədən baxsaq, insan Yer kürəsindən daha böyük dünya deməkdir.

İmadəddin Nəsimi deyirdi: "Dünya duracaq yer deyil, ey can, səfər eylə". "Səfər" deyəndə, sadəcə, səyahəti nəzərdə tutmurdu.

İndi dünya internetdə - barmağımızın ucundadır; bir klik qədər yaxındadır. O zaman isə dünya insanın ayaqlarının altındaydı; elm ardınca Çinə getmək Allahın Peyğəmbərinin özünə belə çox uzun, üzücü yolçuluq kimi görünürdü (ki, eləydi də!)

O zaman elə zamanlardı ki, dünyanın nəbzi, bəli, insanın ayaqlarının altında atırdı.

Yeni torpaqlar kəşf eləmək, yeni elmi sirləri dərk etmək, yeni ideyalar əxz etmək... bunları gəzərək əldə etmək mümkündü. Bir məkkəli yeniyetmə yetim öz babasının tacir karvanlarında ətraf məmləkətləri, gəlişmiş şəhərləri gəzib, elmli insanları görüb tanımasaydı, xristianların, yəhudilərin dinlərini öyrənməsəydi, İslam adlı bir inanc da ortaya gəlməzdi. Göydən "nazil olma" nağıllarına kim inanırsa, özü bilər. Hər dini kitab özündən əvvəlkinin davamı idi (əgər bir başqa cür təkrarı deyildisə).

Bəli, Dünyanı daha çox dolaşaraq tanımaq mümkün idi o zaman. Təbii ki, bütün çətinlikləri, ağrıları, ağırlıqları, uğurları, uğursuzluqları ilə birlikdə.

O üzdən Mövlanənin məşhur kəlamı lap yerinə düşür: "Ayağına batan tikanlar axtardığın gülün xəbərçisidir".

Peyğəmbərin elə peyğəmbərcəsinə və obrazlı fraza kimi dediyi o: "Elm dalınca Çinə getmək" çağırışının özü də Allahın məlum tənasübünə bir işarə idi.

Amma insanlar təkcə elm dalınca getmir. Elmi dalınca məmləkətinə gətirmir, elmi dalınca məmləkətindən aparanlar da az deyil. Buna "beyin axını" deyirsinizsə, deyin. Mən bu cür çıxıb getməklərə "ürək axını" da demişəm; təkcə düşünən beyinlər getmir axı, gedəndə yanında sevən ürəkləri də aparır...

Məmləkətimiz də həmişə harasa çıxıb getmək istəyən vətəndaşların Vətənidir. Kimisi bir dəfəlik gedir, kimisi birdəfəlik.

Birdəfəlik gedənlər əvvəl-axır qayıdır. Birdəfəlik gedənlər isə axır bir gün öz əvvəlinin axırına qayıdır.

Öz evini otuz il öncə tərk edən adam dönəndə otuz il öncəyə dönmür axı. Otuz il sonraya dönür.

Artıq həminki ev deyil qayıtdığı ev. Bağ o bağ deyil; ağac var, quruyub, gül var, solub. Anasının hıçqırığı, atasının öskürəyi dəyişib.

Saçına sığal çəkən əllər qoyub getdiyi o əllər deyil, quruyub qaxaca dönüb, gömgöy damarları üzə çıxıb. O qulac-qulac saçlar da qalmayıb, töküləni çoxdan tökülüb, qalanı da ağarıb, hətta köhnəlib sarımtıl-göyümtül rənğə çalmağa başlayıb.

...Qayıdıb görərsən və anlarsan: adamların səsinin rəngi də, söhbətinin axarı da dəyişib, rəngsizləşib. Eşidərsən, hamı suda boğulanlardan danışır, havada boğulanların dərdini danışan yoxdur. Hələ ictimai mühitin çirkabında "boğulanlar"! Onlar haqda israrla susuruq...

Dönüb, gələrsən. Əlin üzündə qalar: sənin qoyub getdiyin gülərüz şirindillər indi qüssəli susqunlara çevrilib.

Danışan varsa, o da yayda yandırıcı istidən danışır. Od-tutub yanan bazarlardan, diri-diri yandıran haqsızlıqdan yox! Ya da dondurucu soyuqdan gileylənir. Ancaq elə özü qandonduran uşaq qətliamına ekranın bu üzündən sanki idman marağı ilə baxır.

Dünyada adam artır, insan azalır. Aşağı ayarlı adam kütləsi Yer kürəsinin kürəyində və həssas insanların ürəyində ağırdan ağır yükə dönüşür.

Sən üzü o yana gedəndən üzübəri, Dünyanın astarı üzünə çıxıb.

Dünən ən kiçik nəsnələrdən xoşbəxt olanlar bu gün ən kiçik "heç nə"lərdən bədbəxt olur...

Səni bir vaxt uzaqlara aparan, sonra geri gətirən yollar da o yollar deyil. Boynunu qucaqlayan qollar da o qollar deyil; gücü azalıb, damarları yorulub o qolların. Sümükləri yumşalıb, əzələləri boşalıb...

Qayıtdığın yerdə əvvəlki kimi sıxa bilmir səni o səndən sonrakı qollar. Əvvəlki kimi bağrına basa bilmir. Başını qoyduğun çiyinlər də çöküb, sallanıb. Bir zaman üzünü söykədiyin doğma sinə də indi sənə dar gəlir. Arxanda buraxdığın nəmli baxışlardakı, nisgilli könüllərdəki yerin də daralıb; sığışa bilmirsən daha o baxışlara. O könüllərdə yerin artıq çoxdan sənin yoxluğunla barışıb...

Elə bilirsən, buralardan, buralardakı insanlardan sən gedib uzaqlaşmısan?! Yox! Onlar burda qalıb, uzaqlaşıb.

Getmək elə bir ruh halıdır ki, gedər-gəlməzi, düşər-düşməzi var. Xəyallarının boyuna tutub getdiyi yollar bir yerdə boynuna dolanıb sıxar-sıxışdırar insanı.

Qoyub getdiklərinə bir gün qayıdanda görürsən ki, ya sevgisi heydən düşüb, ya sevinci kökdən düşüb.

Gözündəki işıq, sözündəki istilik öləziyib, sönüküb. Üzündəki təbəssüm solub-sozalıb.

Baxarsan doğmalardan kimisi can hayındadır; yatağa düşüb, kimisi əcələ təslim olub, torpağa düşüb. Kimisi də çəkdiyi intizardan eləcə ayaq üstə gəzən quru nəfəs, incinmiş ruh kimidir.

...İnsan heç vaxt buraxıb getdiyi həminki yerə, ayrılıb çıxdığı həminki qapıya, tərk edib uzaqlaşdığı həminki ürəyə qayıtmır.

Gedən gedib dəyişir, qalan qalıb dəyişir...

Arxanda buraxdığın nə varsa, sanki sənə bir az arxa çevirmiş kimidir. Sanki bir az yadlaşıb, özgələşib. Ya da... bəlkə özgəninkiləşib.

Müqəddəs yer boş qalmır axı. Heç xarabalıqlar da boş qalmır; ən azı bayquş var...

Bəli, heç xarabalıqlar da boş qalmır. O da ola müqəddəs... xarabalıqlar ki, qayıdarsan, baxarsan, yağı yurdunu yağmalayıb, altını üstünə gətirib; nə o "ev" dediyin ev var, nə o "bağ" dediyin bağ... Nə o "yorğa" yollar qalıb, nə o doğma qollar.

Dönüb də gəldiyin əziz viranlıqda nə bir körpə gülüşü eşidilir, nə ahıl duası. Təkcə o uçuq divarda ana dodaqlarından qopmuş tanış ah donub qalıb. Bir də...

Bircə Göyündə Allah var. O da səni gözləyirmiş. Bir az da gec gəlsən, küsüb gedəcəkmiş yəqin.

Bir ustad qələmin yazdığı kimi: Allah da... çıxıb gedəcəkdi "başqa millətlərin Allahı olmağa..."

Amma yox, sən... xoşbəxtsən!

Hər şeyini itirmiş, sadəcə, ayağının altında doğma torpağı, başının üstündə doğma Allahı qalmış xoşbəxt! Şairin dediyi o..."yazıq xoşbəxt!

Otuz il sonra evinin xarabazarına xoş gəlmiş bəxtsiz bəxtiyar!

Yəqin ki az-az insanda olur; eyni vaxtda həm məyus, həm məsud olmaq! Bu da bəxtəvər didərginlərin bəxtinə düşüb yəqin. İtirdiyi torpağa qayıdır. Ya ayaqüstə, ya da... Amma qayıdır. Çox yavaş, amma yavaş-yavaş qayıdır axır ki... Dediyim kimi, getmək də çətindir, qayıtmaq bəlkə ondan da çətin. Çətin və duyğulu!

Getməklər də, qayıtmaqlar da fərqli-fərqli olur.

Elm dalınca gedən var, dolanışıq dalınca gedən var.

Azıb gedən var, küsüb gedən var, bezib gedən var. Var da var! Hərə bir səbəbdən gedir.

Kim hara, niyə, necə gedir-getsin, fərq etməz, həsrətin göz yaşı həmişə eyni cür acı dadır.

Sən hardan hara və niyə gedirsən-get, qayıtmaq həmişə ağır olur. İçində bir ağrı ilə gedirsən, bir ümidlə dönürsən. Ya da bir ümidlə gedirsən, bir ağrı ilə dönürsən.

Və dönüb görürsən ki, evində - evinin yerində, sadəcə, bir yığın daş qalıb. Ocağın sönüb, ocaq daşı qalıb. Bir yığın daşa dönüb uşaqlıq, yeniyetməlik xatirələrin. Sən bu ömrün əvvəlinin axırına gəlib çatmısan. Əlin çatmır o çağlara daha, ünün də yetmir artıq.

İndi sil başdan, yaşa, görüm, necə yaşayırsan!

Dönürsən və görürsən ki...

Oxuduğun məktəbin zəngi susub. Çimdiyin axarın suyu quruyub. Dırmaşdığın qayanın boyu qısalıb. Gəzdiyin cığırlar sənsizliyin səssizliyində azıb qalıb...

...Allah eşqinə, bir də heç vaxt uzaqlara getmə. Gedəndə də yaxındakı uzaqlara get. Bir gün dönüb gəlmək asan olsun.

Uzaqdakı uzaqlardan bacardıqca uzaq dur.

Öz kökündən qopacaq qədər uzaqlaşma öz zəminindən. Gövdənin ucasında, budaqlarının ucunda açan çiçəklər, yetişən meyvələr torpağın dərinlərinə işləmiş köklərinin əsərləridir, unutma. Bunu yaddaşına yaz: beşiyin harda yırğalanırdısa, ən rahat məzarın da orda olacaq.

Dünyanın harasına gedirsən-get, doğma ocaqdan, doğma qucaqdan doğmasını tapa bilməzsən.

Uzaqdakı uzaqlarda zəngin olarsan, sayğın olarsan... Ancaq bir gerçəyə inandım: ən xoşbəxt məmləkətlərdə belə kövrək qəribin bir yanı həmişə məzlum qalır. Odur ki, getmə. Bacardıqca getmə. Qalmamağa həvəslənmə. Getmək üçün deyil, getməmək üçün yol axtar. Müdriklər demiş: "Hər çıxılmaz durumdan ən azı iki çıxış yolu var". Birini tapa bilmədinsə, o birini axtar...

Bahəddin HƏZİ

525-ci qəzet .- 2024.-12 iyul,№121.-S.8.