Osmanlının göz bəbəyi: Qapalı çarşı

Ən qiymətli ləl-cəvahirlər burada satıldı, qızıldan xarüqələr yaradıldı, yunlar toxundu, parçalar kəsildi, ipəklər satıldı, sikkələr ödəndi, bu gün avronun, dolların meydan oxuduğu bu yerdə. Gündən-günə, aydan-aya, ildən-ilə, əsrdən-əsrə buradakı dükanlar əl dəyişdirdi. Həm şərqdən, həm də qərbdən tacirlər gəlib-getdilər. Ustalar daha da ustalaşdılar, usta olmayanlara iş öyrətdilər, şəyird yetişdirdilər. Təkcə iş görülmədi, qazanc arxasınca qaçmadılar. Şəhərin xeyir və şər işləri haqqında xəbərlər də burdan yayıldı hər tərəfə, saray xanımları ilə bağlı hərarətli dedi-qodular burada edildi, cehizlik almaq adı ilə gəldilər, "filankəs bəy ilə filankəs xanımın" gizli-gizli görüşdüklərini asta səslə pıçıldayaraq ağızdan-ağıza yaydılar. Ay parçası kimi gözəl, iffətli qızların kimə arvad olacaqlarının söhbəti buralarda açıldı, taleləri burada həll edildi. Padşahlar qiyafə dəyişib xalqın arasına buralarda qarışdılar, necə yaşadıqlarını, nə düşündüklərini, nə eləmək istədiklərini öyrəndilər. Artıq-əskik danışan neçə-neçə boyunların vurulmağına burada qərar verildi. Ticarətin, tacirlərin, gildiyaların ürəyinin döyündüyü yer oldu. Elə indi də qiymətlidir. Düzü, indi boyunlar vurulmur, ərə verilib, evləndirilmə işlərinə baxılmır. Amma dedi-qodular var gücü ilə hökm sürməyə davam edir.

Qapalı çarşı əfsanəsi

Dünyanın ən qədim və ilk böyük ticarət mərkəzlərindən biri, görməyin mütləq olduğu bənzərsiz abidələrdən olan Qapalı çarşıdan bəhs edirəm. Qarmaqarışıqdır, baş gicəlləndiricidir, düşündürücüdür və sırf buna görə, insanda nəhəng labrintə daxil olmuş kimi hiss yaradır. İç-içə keçmiş bu yerdə adam az qalır özünü itirsin. Ancaq itirsən də, tapdığın yer elə də uzaq deyil, çarşının hər hansısa bir qolu olur. İçəri turist və yerli əhali ilə doludur. Düzü, yayın cırhacırında çarşının bu qədər dolu olacağını düşünmürdüm. Amma bura sözün əsl mənasında qaynayır. Daş-qaşlar vitrinlərdə alışıb yanır, qızılların ölçüsü qramla deyil, deyəsən, kilo ilə hesablanır. Bəzi qızılların həddən artıq böyük olmağı belə düşünməyimə əsas verir.

Altmış dörd küçəyə çıxışı olan ticarət mərkəzi

Qapalı çarşının nə az, çox, düz altmış dörd küçəyə çıxışı var. Bu isə buranın nə qədər böyük olduğunu bir daha isbat edir. Eyni zamanda on altı karvansarayı, Bəyazit, Fəsçilər, Sahaflar, Kürkçülər, Nuriosmaniyə, Mahmutpaşa, Mərcan, Tacirlər və s. kimi iyirmi dörd böyük qapısı, dörd minə yaxın dükanı ilə möhtəşəm abidədir. Çarşının 1461-ci ildə Sultan Fateh Mehmet dönəmində qurulduğu hər kəsə məlumdur. Ancaq əsl böyümə dönəmi Qanuni Sultan Suleyman dövründə baş tutur və Sultan tərəfindən taxtadan inşa edilir. İmperatorluq dövründə "Çarşı-i Kəbir", yəni "Böyük çarşı" adlanırdı. Osmanlı İmperatorluğu zamanında mücəvhər, qiymətli daş-qaşlar, kürklər, silah kimi dəyərli əşyalarla bərabər, dövlət xəzinəsinin böyük qismi Qapalı çarşıda qorunub saxlanırdı. Yəqin buna görə, Övliya Çələbi, "Səyahətnamə"də buradan böyük, güclü qala kimi bəhs edir. Haqlıdır, o gücü, o əzəməti, o sarsılmazlığı indinin özündə də hiss edə bilirsən. Ancaq bu o demək deyil ki, "qala" fəlakətlərdən yan qaça bilib.

Onlarla yanğın, zəlzələ və bənzər hadisələrə təslib olub, bu səbəbdən yenilənmələrə, hər yenilənmədə əlavələrə məruz qalıb. Bəzi yerlərdə uğursuz restavrasiyaları aydın şəkildə görmək mümkündür. Sadəcə içəridə o qədər çox səs-küy, o qədər basırıq var ki, dayanıb həmin detalların üzərində düşünməyə fürsətin olmur. Dayandığın anda satıcıların hərəsi bir tərəfdən səslənir, mal satmaq, müştəri cəlb etmək üçün. Yeri gəlmişkən, çarşıya daxil olduğun andan etibarən, qəhvə içmək üçün dükanlara dəvət edirlər, hər qapıdan möhtəşəm türk ləzzəti olan lokumlar uzadılır, o qədər isti, səmimi şəkildə olur ki, bu təklifləri geri çevirməyə utanır insan. Fərqi yoxdur alıcısan, yoxsa çarşıya gəzmək üçün gəlmisən... Açığı, durmadan artan qiymətlərə görə, şəhərdə demək olar ki, bu cür təkliflər yox səviyyəsinə çatıb. Gedib yemək yesən, min manat hesab ödəsən də, axırda içdiyin bir stəkan çayın pulunu da verməlisən. Təbii ki, əvvəl belə deyildi. "İkram etmək" türkiyəlilərə məxsus ciddi kültür idi, təəssüf ki, indi o da yox səviyyəsindədir.

Osmanlı kültürü

Gəzərkən Osmanlı kültürünün izlərini hər küncdə görmək mümkündür. İmperatorluq dönəmində şərqdən, qərbdən və yurdun müxtəlif yerlərindən parça, geyim əşyaları buraya gətirilirdi. Sərvət, qızıl, mücəvhərlər burdakı anbarlarda saxlanır və satılırdı. Bu baxımdan çarşı İmperatorluğun sosial, mədəni, iqtisadi baxımdan döyünən ürəyi sayılırdı.

İçərisində son əsrlərə qədər beş məscid, bir məktəb, yeddi çeşmə, on quyu, on yeddi karvansaray, bir fəvvarə vardı. Bu gün bunların hamısını görmək mümkün deyil. Məsələn, o karvansarayların ilk günkü görkəmini itirməyənlərindən biri Zincirlidir. Hər tərəfindən qalın zəncirlər sallanan, ortasında özü boyda şabalıd ağacı olan ikimərtəbəli bu karvansarayda qızıl atelyeləri mövcuddur. Müsəvilər, ermənilər hələ də burada işləyən ən qiymətli ustalar hesab edilir. Əl əməyinin, göz nurunun töküldüyü yerdir buralar.

Bütün dükanlar eyni ölçüdə inşa edilib, çünki o vaxtlar tacirlər arasında rəqabət qəti şəkildə qadağan idi. Qırx beş min metr əraziyə sahib olan çarşının damı qurğuşunla örtülüdür və üstü saysız qübbə ilə doludur. Hər dövrdə səyyahların qeydlərində, yazıçıların romanlarında, şairlərin misralarında, rəssamların tablolarında nağıl kimi əksi və bəhsi keçən Qapalı çarşı bu günün özündə belə aktuallığını itirmir.

563 illik tarix

Sultanəhməd bölgəsində yerləşən bu abidə tarix boyu memarlığı, çalarları ilə hər kəsi heyran etməyi bacarıb. Bura sadəcə alış-veriş mərkəzi deyil, eyni zamanda keçmişə - 563 il geriyə aparan zaman tunelidir. Tarix boyu bir çox mədəniyyətlərə ev sahibliyi etmiş bu kültür xəzinəsi, ziyarətçilərə qədim izləri təqib etdirərək köhnə ticarətin modern ticarətə necə çevrildiyini görmə fürsəti verir. Əslində çarşının inşa edilməsindəki məqsəd, Fateh Sultan Mehmet dönəmində şəhərdəki ticarət fəaliyyətlərini bir yerdə cəmləşdirmək, kontrol altına almaq olub. Lakin qısa müddətdə şəhərin ən önəmli ticarət mərkəzinə çevrilib. Görünən odur ki, Sultan Mehmetin iti ağlı, atdığı digər addımlarda olduğu kimi, çarşı layihəsinin da belə uğurlu olacağını hesablayıb. Özü də ilk dəfə Cəvahir adı altında kiçik bazar kimi yaradılıb. Nəhəngləşməsi Sultan Süleymanın dönəmində başlayıb.

Qübbəli ticarət mərkəzi

Qapalı çarşı, klassik Osmanlı memarlığının ən gözəl örnəklərindən birini təmsil edir. Elə təkcə Bəyazit, Nuriosmaniyə və Mərcan qapılarından keçmək, insana Osmanlı dönəminin möhtəşəmliyini hiss etdirir. Dükanlar qübbəli və tağlıdır, tavanlar xüsusi işləmələrlə bəzənib. Hər dükan içərisində sənət əsərini ağıla gətirən ayrıntılarla doludur. Taxta işləmələr, daş oyuqlar, rəngli şüşələrlə inşa edilən dükanlar, Osmanlı sənətkarlarının ustalığını gözlər önünə sərir. Çarşı içindəki küçələr məhsul qruplarına görə müəyyənləşir. Məsələn, qızıl küçə, ədviyyatçılar küçəsi, xalçaçılar küçəsi, parçaçılar kimi... Bu da insanlara axtardığını asanlıqla tapmağa kömək edir.

UNESCO-nun gözlədiyi yer

İmperatorluq dünyaya hökm etdiyi əsrlər boyu daxilində böyük dəyişiklilər oldu, uğurlar və uğursuzluqlar yaşadı, çöküşlər gördü, yenidən zirvəyə ucaldı, çox böyük layihələr həyata keçirdi, amma bu gün onların çoxundan əsər-əlamət yoxdur. Ona görə də Qapalı çarşının göz bəbəyi kimi qorunması vacibdir. Əslində UNECO-nun Qapalı çarşı planı olub. Əgər Türkiyə çarşı ilə bağlı təşkilata müraciət etsə, mədəni irs kimi qorunmağa alacaqlar. Hətta illərdir Türkiyədən UNESCO-ya müraciət edilməyi gözlənən tək yerin Qapalı çarşı olduğu bildirilir. Lakin bu müraciət niyə edilmir, o, bəlli deyil.

Türkan TURAN

525-ci qəzet .- 2024.-13 iyul,№122.-S.21.