Uğursuz Antarktida səyahəti

ERNEST ŞEKLTON MƏQSƏDİNƏ ÇATMADIĞI HALDA, NECƏ QƏHRƏMAN OLDU?

Sonunda bizi nəyin gözlədiyini bilmədən qarşımıza məqsəd qoyub ona doğru addımlayırıq. Başqa bir ehtimal düşünmədən bütün fikrimizi, düşüncələrimizi, arzu və xəyallarımızı o məqsədə kökləyirik. Bəzi hallarda nəticə gözlədiyimiz kimi olmur. Bu isə böyük bir xəyal qırıqlığı yaşadır. Haqqımızda nəyin doğru, nəyin yanlış olduğunu bilmədən ümidimizi hər şeydən üzüb çəkilirik bir kənara. Bəlkə də, yaşadığımız bu uğursuzluqlar bizim ən böyük uğurumuzun ilk mərhələləridir.

Bu yaxınlarda dünya şöhrətli ingilis səyyah Ernest Şeklton haqqında türkiyəli bloger Can Aybalıkın hazırladığı videonu izlədim. C.Aybalık Şeklton haqqında maraqlı faktları nəzərə çatdırmaqla yanaşı, onu digər səyyahlardan fərqləndirən xüsusiyyətlərini izləyicilərlə bölüşürdü. Videoblogerin dediklərini dilimizə uyğunlaşdırıb oxuculara təqdim edirəm.

Kəşfiyyatçı Ernest Şeklton daha əvvəl heç kimin etmədiyi bir gəmi ekspedisiyası ilə adını tarixə yazdırmaq arzusunda olsa da, ondan daha əvvəl bu qitəyə çatan insanlar var idi. Şeklton başa düşmüşdü ki, şöhrət əldə etmək istəyirsə, daha fərqli bir yol seçmək lazımdır. Onun məqsədi gəmi ilə Antarktidaya çatmaq və sonra bu qitəni quru yolu ilə keçmək idi. Bu isə bir nəfərin tək başına görə biləcəyi iş deyildi. Şeklton 27 adamı bir yerə toplayaraq komanda yaratdı. 1914-cü ilin dekabrında Şeklton başda olmaqla, 27 nəfərlik bu komanda tarix yazmaq üçün "Dözümlülük" gəmisi (Endurance) ilə səyahətə çıxdı. Amma heç nə gözlədikləri kimi olmayacaqdı. Onları Antarktida deyil, böyük bir böhran dövrü gözləyirdi.

1915-ci ilin yanvarında komanda Antarktidaya yaxınlaşdıqca dənizdə buzlaşmanın başladığının şahidi oldu. Antarktidaya çatmadan bir buz parçasına ilişib qaldılar. Amma heç kim ümidini itirmədi. Buzlar ərisə, qaldıqları yerdən davam edə biləcəkdilər. Lakin buzlar ərimək bilmirdi. Düz 6 ay buzun əriməsi və gəminin yenidən istifadəyə yararlı olmasını gözlədilər. Gün keçdikcə ümidlər azalırdı. Üstəlik, buz parçaları gəmiyə təzyiq göstərir, gəminin hissələrini sındırırdı. Su ilə dolmağa başlayan bu gəminin artıq batacağı qaçılmaz idi. Şeklton gözlənilən o əmri verdi: "Gəmini tərk edin!"

Hər kəs əşyalarını yığıb buz parçasının üstündə düşərgə qurdu. Bu müddətdə onları bura gətirən, amma geri qaytara bilməyən gəminin yavaş-yavaş parçalandığının və batdığının şahidi oldular. Gəmi parçalandıqca çıxan səs komandaya qışqırıq səslərini xatırladırdı.

Artıq məsələyə başqa müstəvidən yanaşırdılar. İndi heç kim Antarktida haqqında düşünmürdü. Hamının tək bir məqsədi var idi: həyatda qalmaq. Şeklton artıq şan-şöhrət dolu xəyallarını bir kənara qoymuşdu. Yeganə məqsədi bu 27 adamı sağ-salamat evə göndərmək idi. Ərzaqlar yavaş-yavaş tükənir, qış yaxınlaşır, ümidlər isə getdikcə azalırdı. Şeklton başqalarına dəstək olmaq əvəzinə ilk öncə özünü sakitləşdirməli idi. O, bu komandanın lideri idi, özü kiçik bir gərginlik hiss etsəydi, bu, bütün komandaya sirayət edərdi. Komanda üzvləri "Bu olanlar Şeklton üzündən baş verdi, ona görə bu haldayıq" kimi fikirlərə qapılsaydılar, faciə başlayacaqdı. Hava şəraiti yaxşılaşana qədər burada qalmalı idilər. Həyatda qalmaq istəyirdilərsə, görüləsi çox iş var idi: çadırlar qurmaq, düşərgə hazırlamaq, gəmi tamamilə batmadan düşərgə bölgəsinə yemək aparmaq. Acından ölməmək üçün isə pinqvin və suiti ovlamaq lazım idi. Şeklton mübarizəyə iş bölgüsü edərək başladı və tezliklə fərqinə vardı ki, bəziləri üçün eyni işi görmək çox ağırdır, bir ədalətsizlik var: bəzi tapşırıqlar digərlərinə nisbətən daha çətin idi. O, bu vəziyyəti komandanın üzvü olan bir fizikdə müşahidə etmişdi. Fizikə həmişə çətin vəzifələr düşürdü, o da bu işləri deyinmədən edirdi. Lakin Şeklton onun bədən dili ilə bəzi şeyləri sezməyə başladı. Məsələn, fizik daha yavaş və yorğun şəkildə yemək yeyir, bəzən isə dərindən bir ah çəkirdi. Şeklton onun içindəki depressiyanı hiss etdi. Buna görə də fizikə daha yüngül tapşırıqlar verməyi və onunla təkbətək söhbət etməyi sınadı.

Bir müddət sonra fizikin əhval-ruhiyyəsi yaxşıya doğru dəyişməyə başladı. Amma komandadakı digər insanlar sıxıntısını fizik kimi sakit bir şəkildə yaşamırdı. Məsələn, fotoqraf Frank eqoist və zarafatcıl bir xarakterə malik idi. Özünü digərlərindən üstün görürdü və onun fikirlərinin ciddi qəbul edilməsini istəyirdi. Şeklton Frankla prinsip aparmaq əvəzinə, onu anlamağa çalışdı. Frankı yanına çağırır, məsləhət alır, zəkasını tərifləyirdi. Şeklton, əlbəttə ki, Frankı bu qədər tərifləyərkən səmimi deyildi, amma bu üsul uğurlu alınmışdı. Çünki Frank tərifləndiyi zaman daha yaxşı iş görürdü.

Şekltonun həll yolu bu idi: komandadakı hər kəsə fərqli və xüsusi olduqlarını hiss etdirmək. Belə davranması lazım idi, çünki komandadakı hər kəs fərqli xarakterdə olan insanlar idi. Şeklton onların hamısına eyni adam kimi yanaşsaydı, nizamı davam etdirə bilməzdi. Xoşagəlməz işlərdə heç kim iştirak etmək istəməyəndə çaxnaşma düşməsin deyə Şeklton bu işi özü görürdü. Məsələn, aşpazın özü ilə birgə səfərə gətirdiyi və çox sevdiyi bir pişiyi var idi. Artıq pişiyin yemi bitir, şəraitsizlik onun da həyatını çətinləşdirirdi. Aşpaz pişiyini öldürməklə onun əzabına son qoya biləcəyini düşünürdü. Amma pişiyi öldürməyə cəsarəti çatmırdı. Şeklton aşpazın bu halını görüb pişiyi öldürmək üçün könüllü oldu.

Komandada işsiz heç kim qalmamışdı, hər kəs öz vəzifəsini yerinə yetirir və bir nizam içində yaşayırdı. Günün ən xoş anı gecə hər kəs öz vəzifəsini yerinə yetirdikdən sonra tonqal ətrafında olan səmimi söhbət zamanı yaşanırdı. Bu söhbətlərdə hamı xatirələrindən, gələcək məqsədlərindən danışar, mahnı oxuyar, yeri gələndə kövrələr, yeri gələndə qəh-qəhə içində boğulardılar. Lakin bir-birlərini uzun müddət tanımaları bəzən aralarında söz-söhbət yaranmasına gətirib çıxarırdı. Şeklton bu gərginliyi hiss edən kimi onları söhbət etmək yerinə, idmana yönləndirirdi.

Günlər keçdikcə Şeklton bu gerçəyi anladı: bu qədər çətin şəraitdə xoşbəxt olmağı bacara bilən, bir-birinə bağlı komanda yaratmağa müvəffəq olub. Kənardan baxan birisi bu insanların bir-biri ilə olan bağına inana bilməzdi. Çünki bu komandada elm adamları, işçilər, aşpazlar kimi müxtəlif insanlar var idi. Şeklton bu insanları bir-biri ilə birləşdirdi və hər kəsin digərindən fərqli olduğuna əmin oldu, zaman-zaman komandada bir nəfər baş verən bütün bu hadisələrdən əsəbiləşir və özünü başqalarından təcrid edirdi. Şeklton dərhal içinə qapanan həmin insanla şəxsi söhbət edir və onu bu vəziyyətdən xilas etməyə çalışırdı.

Şekltonun necə çətin bir işi bacardığını daha yaxşı anlamaq üçün keçmiş Antarktida ekspedisiyalarına nəzər salmaq lazımdır. Antarktidaya çatmadan buzlaqlarda ilişib qalmaq yalnız Şekltonun başına gələn bir hadisə deyildi, əksər tədqiqatçılar belə bir vəziyyətlə qarşılaşmış və çoxu ağlını itirmişdi. Cinayət və intihar Antarktida səfərlərindəki gəmi qəzalarında görülən bir hal idi. Məsələn, Şekltonun ekspedisiyasından 15 il əvvəl Belçika-Antarktida ekspedisiyasında olan bir gəmi də buzlaqlara ilişib qalmışdı. Komandanın üzvü Fredrik Cokk 3 ay ərzində heyətin üzündə zərrə qədər sevinc izi görmədiyini bildirdi. Bununla belə, Şekltonun komandası gəmilərinin batmasını seyr etdikdən sonra zarafat edə və mahnı oxuya bilən bir topluluq idi.

Buradakı əsas məsələ isə Şekltonun komandasına aşıladığı dik duruş fəlsəfəsi idi. Bu hadisədən 60 il sonra komandanın üzvü Street verdiyi müsahibədə belə bir sualla qarşılaşacaqdı: "Bir çox gəmi səfərlərində insanlar həlak olarkən siz necə sağ qaldınız?"

O isə bircə kəlmə ilə cavab verəcəkdi: "Şeklton"

"Dözümlülük" gəmisinin ətrafını örtən buzlaqlar sonda əriməyə başladı. Gəmi artıq istifadə olunmasa da, ətrafındakı buzlaqların əriməsi gəmidəki xilasedici qayıqları əlçatan etdi. Komanda 3 xilasedici qayığı əldə edə bildi. 28 nəfər bu qayıqlardan istifadə edib Fil adasına getdilər, lakin bu ada yaşamaq üçün heç də əlverişli deyildi. Komandanın yalnız bir çıxış yolu qalmışdı: 1200 km uzaqlıqda yerləşən Cənubi Corciya adasına gedib oradakı balıqçılarla əlaqə saxlamaq və onların gəmiləri ilə doğma şəhərlərinə çatmaq. Bununla belə, 28 nəfərin bu dalğalı dənizdə 1200 km yol qət etməsi riskli bir addım idi. Kiçik bir qrupun Cənubi Corciya adasına gəlib oradakı balıqçıların köməyi ilə Fil adasında qalanları xilas etməsi daha məqsədəuyğun idi. Bu 5 nəfərlik qrup üçün ilk könüllü olan Şakleton oldu və inandığı 5 nəfərlə birlikdə Cənubi Corciya adasına doğru yola çıxdı.

Corciya adasında onları balıqçı yox, balıqçının uşağı qarşıladı. İndi özümüzü o 5 nəfəri qarşılayan uşağın yerinə qoyaq. Qarşımızda saçları və saqqalları bir-birinə qarışmış, pinqvin və suiti yeməkdən gözlərinin işığı sönmüş beş nəfər var. Uşağın yerində biz olsaq, nə edərdik? Təbii ki, qaçardıq. O da bu adamları görən kimi qorxudan qaçmağa başlayır. Nəhayət, Şeklton onlara kömək edəcək birini tapmağı bacarır və Fil adasına, geri qalanları xilas etməyə yola düşürlər.

Adada olan 21 nəfər uzaqdan onlara yaxınlaşan bir qayıq görürlər və qayığın başındakı adam tanış gəlir: Ernest Şeklton.

Şeklton 27 nəfərin hamısını itkisiz şəkildə xilas etməyi bacardı. Buna rəğmən, doğma şəhərinə qayıdanda bir qəhrəman kimi qarşılanmadı. Bu hadisə bütün dünyaya səs saldı, lakin Şekltonun başına gələnlərə ümumi baxış bu idi ki, o, şəxsi məqsədləri üçün 27 nəfərin həyatını təhlükəyə atan, onlara ömrünün sonuna qədər unuda bilməyəcəyi dəhşətli şərtlər daxilində təcrübə yaşadan biri kimi görünürdü. Amma illər bu anlayışı dəyişəcəkdi. Jurnalistlərin qarşısında fantastik yaşamaq mücadiləsini əks etdirən hadisə var idi və bu jurnalistlər komandadakı insanlarla müsahibə apardıqca fərqinə vardılar ki, Şeklton bütün bu prosesdə mükəmməl liderlik nümunəsi göstərmişdi. Onun liderlik, cəsarət və böhran idarə etmə bacarığı yüksək səviyyədə idi. Amma hər şeydən əvvəl o, empati qurmağı, heyətin dəyişkən əhval-ruhiyyəsini oxumağı çox yaxşı bacarırdı. Fizikə olan münasibətinə nəzər salaq. Fizik yavaş-yavaş yemək yedikdən və zaman-zaman ah çəkdikdən sonra Şeklton buna xüsusi diqqət yetirməyə başladı. Fizikdə olan bu vəziyyət bizə onu göstərir ki, insanın mənəviyyatı aşağı olanda və özünü pis hiss edəndə, adətən, kiminsə yanına gedib "mən özümü pis hiss edirəm" deməz, öz rəftarı ilə əhvalını büruzə verib, bədən dili, kiçik üz ifadələri və ya baxışı ilə pis olduğunu bildirər. Əhəmiyyətli olan o adamın qulağımıza gəlib qışqırmadan və ya "mən pis hiss edirəm" demədən özünü pis hiss etdiyini başa düşmək, qarşındakı insanın ruhunu oxumaq, onunla empati qura bilmək, ona özünü dəyərli hiss etdirməkdir. Lazım gəlsə, fizikə "səninləyəm" kəlməsini hiss etdirən Şekltondan dərs almalıyıq.

Bəs gəminin taleyi nə yerdə qaldı?

2022-ci ildə, "Dözümlülük" gəmisinin batmasından təxminən 100 il sonra bu gəminin bir hissəsi dəniz səviyyəsindən düz 3 kilometr aşağıda tapıldı, gəminin bir çox yeri parçalanmışdı. Ancaq kənardan baxanda biz hələ də bütövlük görürdük və gəminin ən güclü hissəsi onun üzərinə həkk olunmuş "Dözümlülük" yazısı idi. Bu gəmi də komanda kimi ümidini itirmədən bacardığı qədər dözdü.

Şeklton bu çətin və uğursuz səfərindən sonra sonuncu dəfə yeni bir səfərə hazırlaşmağa başladı. Yenidən komanda toplamaq lazım gəldi və o anda uğursuz "Enderuens" ekspedisiyasında layiq olduqları maaşı ala bilməyən bu adamlar, Şekltonun texniki cəhətdən uğursuz olmasına baxmayaraq, könüllü olaraq güvəndikləri "Şeklton" ekspedisiyasına qatıldılar.

Bəs bu ekspedisiyaya yalnız məqsədə çatmaq prizmasından baxıb onu birbaşa uğursuzluq adlandırmaq ədalətsizlik olmazmı? Bu "uğursuz" ekspedisiyada Şekltonun rəhbərliyi sayəsində onun haqqında kitablar yazılır, universitetdə mühazirələr oxunur, sənədli filmlər çəkilirdi.

Bu həyat bəzən bir qapını bağlayır, amma bir az səbir göstərsək, üzümüzə daha yaxşı qapılar açılar. Şeklton ekspedisiyada öz məqsədinə çata bilmədi, amma əmin olun ki, ideal liderlik nümunəsi göstərdi. Bu dünyada məqsədindən daha güclü bir iz buraxdı, bəlkə də o, Antarktidaya getsə və məqsədinə çatsaydı, Şeklton ismindən xəbərsiz olardıq.

Ləman İLKİN

525-ci qəzet .- 2024.-13 iyul,№122.-S.18;19.