Qar tanrısının qeydiyyatı
haradır?
Əziz dostum Mübariz
Örənin doğum gününə
Vaxtilə İstanbuldan aldığım ədəbiyyat
dərgilərindən birində Alberto Manquelin mütaliə
haqqında gözəl bir essesini oxumuşdum. Oradakı bir
fakt yaddaşımda ilişib qalıb: ötən əsrin
90-cı illərində Kolumbiya Mədəniyyət Nazirliyi
"Səyyar kitabxana" adlı bir layihəyə
başlayır. Məqsəd belə olur ki, kitabı, bilgini
ölkənin ucqarlarında yaşayan, gözdən-könüldən
və mütaliədən uzaqda olan insanların ayağına
aparsınlar. Bu layihə çərçivəsində
dağlıq, meşəlik ərazilərdə yaşayanlar
üçün atların, eşşəklərin belində
torba-torba kitab daşımağa başlayırlar. Hər
ünvanda kəndin müəllimi, yaxud ən savadlısı
şərti olaraq kitabxanaçı rolunu icra edir, kitabları
əhali arasında bölüşdürür. Göndərilənlər
mahiyyətcə daha çox texniki kitablar imiş: əkinçilik,
suvarma, dərziliyin əsasları... Kəndlilər oxumaq
üçün bir aylığına verilən kitablardan
hamısını vaxtında geri qaytarır, bircəsindən
başqa: Homerin "İliada"sını. Hökumət həmin
kitabı kəndlilərə hədiyyə edir, ancaq sorğu
keçirir ki, niyə bu kitabı saxlamaq istədiniz?
Hamısı eyni cavabı verir: bu kitabdakı əhvalatlar bizdən
bəhs edir.
Avanqard ədəbiyyatın dahisi Reymon Kyeno eposun bu
gücünü yığcam şəkildə belə ifadə
edib: dünyadakı bütün əsərlər bu və ya
digər dərəcədə ya "İliada"dır, ya
da "Odisseya". Bu rakursdan baxsaq, mənə görə,
Mübariz Örənin çoxqatlı, çoxyozumlu, usta
işi "Qar tanrısı" hekayəsi də yunan
mifologiyası ilə - "İliada", Troya əhvalatı,
az bilinən Xiona mifi, hətta müəyyən mənada Babil
qülləsi əhvalatı ilə intertekstual (mətnlərarası)
əlaqədə yazılıb. Ancaq bu hekayəni
çoxqatlı edən təkcə texniki-stilistik plandakı
sənətkarlıq deyil; ideya-məzmun planında baxsaq, bu mətn
üst qatıyla şöhrət azarı və həsəd
haqqındadırsa, alt qatıyla özgənin gəlişiylə
işə düşən müstəmləkə münasibətləri
barəsindədir. Biz də "Qar tanrısı"nı bu
iki planın qovuşağında təhlil edəcəyik.
"Qar tanrısı" Xalq yazıçısı
Kamal Abdullanın "Kölgə" hekayəsindən
epiqrafla başlayır: "Göylərdə sizin
üçün maraqlı heç nə yoxdur..." Müəllif
elə epiqrafdaca sujetin vektorunu (yuxarıya, zirvəyə),
ideyanın yönünü (boşluq, puçluq) ustufca
sezdirir. Mətnin birinci cümləsi sonradan hekayədə
bizi müşayiət edəcək, mifoloji sistemdə həm
"cavanlığın, iqtidarın, hakimiyyət istəyinin",
həm də "qadağan olunmuşu, yasaq olanı" ifadə
edən "alma" vurğus ilə başlayır:
"Könlünə alma düşdü, düşdü nədi,
lap yeriklədi almaya..." Belə ki, hekayənin
gedişatında biləcəyik ki, könlünə alma
düşən artıq qocalıb əldən düşsə
də, içindəki şöhrət hissi cavan
qalmış Yexiyadır!
Mübariz Örən "Qar tanrısı"nın
bir neçə yerində əvvəlcə sakit, problemsiz bir
atmosfer yaradır; tutalım, ruhu aram verən bu yerin musiqisi
Malka çayının səsi, rəngi günəbaxanların
sarısıdır. Sonra isə özgənin gəlişiylə
əvvəlki nizam pozulacaq, "yasaq meyvə" ilə cənnət
itiriləcək, "nifaq alması" ilə
irili-xırdalı qiyamətlər başlayacaq. Hələlik
isə dağların yuxusunu Duqlas Freşfildin əcnəbi
ekspedisiya, Yexiyanın röyasını mərhum arvadı
Yesara Dionisovna pozub. Müəllif bu Dionis (ovna) soyadı ilə
bizə növbəti işarəni təqdim edir, artıq yuxular
diyarının sakini olan Yesaranın yunan
mifologiyasındakı şəcərəsinə doğru məcazi
bir addım daha atır. Yesara yuxuda ərinə deyir ki, sənə
alma gətirə bilmədim, əvəzində qar gətirdim,
insan ayağı dəyməyən o zirvə sənindir! Alma əvəzinə
qar, yəni cavanlıq enerjisi, iqtidar əvəzinə,
üstünə yağdığı hər şeyi bəyaz
təslim bayrağına döndərən, kəfənləyən,
əriyib yoxa çıxmağın simvolu! Ümumiyyətlə,
Mübariz Örənin "Balıq gülüşü"
kitabındakı ayrı-ayrı hekayələrdə ağ rəng
faniliyin, ötəriliyin, son mənzilə gedəndə rəngi
avazımağın - ölümün metaforası kimi işlənir.
Mübariz Örən "Qar tanrısı" hekayəsini
zamanda irəli-geri sıçrayışlar (fləşbek-fləşforvard),
sonra baş verəsi hadisəni əvvəldən sezdirmə
(prolepsis) kimi fəndlər üstündə qurub. Bu cür fəndlər
bədii mətndə hər şeyi bilən bir təhkiyəçinin
(omnipotent) varlığından xəbər verir, eyni zamanda,
personajların artıq təcrübəli halı ilə təcrübəsiz
çağları arasında var-gəl imkanı yaradır.
Məncə, "Qan tanrısı"nda Yexiya yunan
mifologiyasındakı çoban Parisin, Yesara isə gözəllər
gözəli Yelananın qarşılığıdır.
Elbrus dağının zirvəsi isə fəthi arzulanan
Troyadır. Ancaq müəllif məlum mifi olduğu kimi təkrar
etmir, çünki bu zaman mətnin intertekstual qatı üzdə
olardı. Bunun əvəzinə Mübariz Örən mifoloji
işarələri, böyük ustalıqla yaxşı bələd
olduğu həyat materialının içinə uyğun
ölçüdə yerləşdirir.
Duqlas Freşfildin birinci uğursuz cəhddən sonra
ikinci gəlişindən qabaq bu cənnət məkana General
Emanuelin ekspedisiya gəlib. Hekayənin xüsusilə bu hissəsində
müəllif həm mifoloji motivi davam etdirir, həm də alt
qatdakı müstəmləkə münasibətləri
bağlı sujeti işə salır. General Emanuel yanına
yerli ağsaqqallardan savadı olan Mirzə Qulu da
götürüb ki, çaxnaşma düşməsin, qan
tökülməsin. Müəllif Emanuelin adını
düzgün tələffüz edə bilməyən Mirzə
Qul vasitəsilə generalın mifoloji təyinatını
nişan verir; Mirzə Qul çaşıb ona Menelay deyir.
Əgər Elbrus Troyasının fəthində
adını tarixə əbədi yazdırmaq fürsətini əldən
verən Yexiya (cavan olduğu xəstələnən alimə
geri qaytarmalı olur) həsədin güc gəlməsiylə
generalın (Menelayın) gözəllər gözəli
arvadı Yeseranı (Yelenanı) qaçırması mifoloji
sujetin yenidən əks-səda verməsidirsə, bura
böyük alim heyəti və ordu ilə gələn yadellilərin
müstəmləkə strategiyası haqqında
plakatçılıqdan, şüarçılıqdan uzaq,
ustalıqla yazılmış tənqiddir.
Yadellilər topsuz-tüfəngsiz, qansız-qadasız
istədiklərinə çatırlar. Çünki onlar
bütün silahlardan daha təhlükəli bir şey təklif
edirlər: şöhrət! Bu havayı şöhrət vədi
hər gün ətəyində gəzdikləri səfalı
dağları, suyunu içdikləri buz bulaqları,
havasını udduqları cənnət məkanı cəhənnəmə
çevirir. Özgələrin, gəlmələrin yerlilərə
hədiyyə kimi verdikləri "yeni göz", "yeni
baxış" vətəni yaşamalı yox, fəth
olunmalı yerə döndərir.
Həsəd - korun-korun yanan qaşqabaqlı
tonqaldır. Şöhrətin qapısından qayıdan
Yexiya bu tonqalda yanıb-qovrulur, heç vaxt üzünü
görməyəcəyi adamların dilində, adını
eşitməyəcəyi kitabların içində əbədiyyət
qazanmaq ehtirası onu Elbrus dağı yerinə Yesaranın qəlbini
fəth etməyə aparır.
Müəllif Yesara obrazını çoxplanlı
işləyib; əgər o bir yandan Parisin
qaçırdığı Yelenadırsa, o biri tərəfdən
mifoloji panteonda daha az bilinən qar tanrıçası
Xionadır. Xiona yunan mifologiyasında küləklərin
tanrısı Boreyin qızıdır, bir versiyaya görə
onun qardaşları məşhur arqonavtlar olub. Müəllif
Xiona ilə bağlı bu motivi Duqlas Freşfildin ekspedisiya ilk
dəfə gələndə bizə sezdirir, yazır ki, bu heyətin
içindəkilər elə mahir, elə peşakar idilər
ki, onlara "arqonavtlar" deyirdilər. Üstəlik,
Yexiyanın aldığı konyakın üstündə
"Arqo" sözünü görəndə Yesara sevincək
deyir ki, yunan konyakıdır, bizimkilərindir. Müəllif
Yesaranın sevinicini belə ifadə edir, elə bil, 77
yaşında hamilə qalmışdı. Bu eyham bizi başqa
bir həqiqətə aparır: deməli, onların
övladı olmayıb. Yesaranın bətni Yexiya
üçün bağlıdır, bəli, yuxunun məntiqi
aydınlaşır: sənə alma (oxu: iqtidar) yox, qar gətirdim.
Mifin məntiqi başqasının arvadını
qaçırana övlad payı vermir.
Hekayənin mifoloji lağımları, altdan alta
işləyən motivləri bununla da bitmir: Yexiya, nəhayət,
qoca yaşında, Duqlas Freşfildin ikinci gəlişində
yarım-şüurlu halda Elbrusun zirvəsinə üz tutanda,
dikinə qoyulmuş domino daşına bənzətdiyi qaya
parçasında insan ölçülərinə
düzgün böyük zəncir yerləri görür.
Yadına düşür ki, Promoteyin bu dağlarda zəncirə
çəkildiyini demişdilər. Beləliklə, hekayənin
əsas ideyasına ustalıqla qaynaq edilmiş növbəti
mifoloji motivlə rastlaşırıq: Promotey tanrılardan odu
oğurladığı üçün cəzalandırılmış,
Qafqaz dağlarına zəncirlənmişdi, Yexiya isə
generalın arvadını oğurlayıb. Bu, çox incə,
sənətkarlıqla ifadə edilmiş eyhamdır,
özünü sənə tez-bazar faş etməyən məna
yüksəkliyidir; demək, bu dağların zirvəsi cəza
düşərgəsiymiş, Yexiyanın ahıl
çağınacan içində yaşatdığı və
şöhrət korluğuyla üz tutduğu, mükafat
bildiyi zirvə, əslində, onun cəzasıymış.
Ancaq onun zənciri dəmirdən yox, həsəddəndir. O,
dağın zirvəsinə daş yox, öz həsədini
qaldıran Sizifdir. Yexiyanın aqibəti "əriyib suya
dönmək, axıb çaya getməkdir".
Bir sufi pritçasında deyilir: bu dünyada sənin
olan yeganə şey gəmi qəza uğrayanda özünlə
götürdüyündür. Mübariz Örənin "Qar
tanrısı" gələcəkdəki "Titanik"lərə
yazılmış məktubdur.
QİSMƏT
525-ci qəzet .- 2024.-13 iyul,№122.-S.15.