"Studentlər" romanı tariximizin güzgüsü kimi

TAĞIYEV-BEHBUDOV DAVASI

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Bakının azad edilməsi xəbərini də Şuşanın erməni əhalisinə Lütfəli bəy çatdırmışdı. Yəni dolayısı yolla erməni siyasətbazlarını iştahlarını azaltmağa, Qarabağda erməni dövləti qurmaq xülyasından əl çəkməyə, hakimiyyəti Azərbaycanın bütün ərazilərində yayılan Cümhuriyyətin qanunları ilə yaşamağa çağırmışdı. Sentyabrın 18-də Ağdamda erməni icmasının nümayəndəsi Ayrapet Musaelyanla birlikdə Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuri Paşanın Qarabağ nümayəndəsi, albay Cəmil Cahit Toydəmirlə (1883-1956, İsmət İnönünün hakimiyyəti dönəmində bir müddət TC-nin milli müdafiə naziri olmuşdu - V.Q.) görüşmüşdü. Burada türk paşasının ermənilərə əllərində olan silahları təhvil verib Azərbaycan Cümhuriyyətinin qanunlarına tabe olmaq tələbi səsləndirilmişdi.

Düşmənçilik və qana hərislik üzərində köklənmiş daşnak terrorçularından fərqli olaraq Lütfəli bəy Qarabağda iki qonşu xalq arasında meydana çıxan münaqişənin dinc yolla nizama salınmasının tərəfdarı idi. "Məhəmməd Həsən Hacınski" kitabının müəllifi Aydın Dadaşovun yazdığına görə, "1918-ci ildə Əskərana gələn Lütfəli bəy Behbudov ermənilərlə danışıqlara girmiş, hətta könüllü şəkildə ailəsi ilə birlikdə Şuşanın erməni məhəlləsinə köçərək orada girov kimi qalmağa da razı olmuşdu".

Lakin təəssüf ki, bu sülhsevərlik missiyası nə özünün, nə də yüzlərlə, minlərlə soydaşının həyatını xilas etmişdi. Lütfəli bəy 1918-ci ilin oktyabrında Ağdamın Gülablı kəndinin yaxınlığında erməni gülləsinə tuş gəlmişdi.

Arutyun Tumyan xatirələrində L.Behbudovun Cəmil Cahit Toydəmirin əmri ilə indiki Xocalı rayonunun Ağgədik kəndində (işğal dövründə separatçılar adını dəyişib Kiyatuk qoymuşdular) öldürüldüyünü yazır. Təbii ki, bu, hiyləgər erməni müəllifin terrorçu soydaşlarını təmizə çıxarmaq məqsədi ilə uydurduğu yalandan başqa bir şey deyil. Cəmil Cahit Paşanın dili dilindən, dini dinindən olan Qarabağ əsilzadəsini öldürmək üçün heç bir motivi yox idi. Əksinə, yerli şəraitə yaxşı bələd olan, əhalinin ehtiramla yanaşdığı xan nəslinin nümayəndəsi, nüfuzlu şəxs kimi onu mürəkkəb bölgədə milli barışıq və əmin-amanlığın təmin edilməsi baxımından yaxın köməkçilərindən biri sayırdı. Həmidə xanım Cavanşir "Cəlil Məmmədquluzadə haqqında xatirələrim" əsərində Cəmil Cahit Paşanın vəziyyətlə bağlı səhih məlumat almaq məqsədi ilə Lütfəli bəy, Mirzə Cəlil, habelə Lütfəli bəyin dostu, həmin dövrdə Şuşanın komendantı vəzifəsini yerinə yetirən Həsən Əfəndiyevlə dəfələrlə görüşüb müzakirələr apardığını yazır. Ayrıca saxta erməni iddialarını da yalanlayaraq "Cəmil Cahid bəylə Lütfəli bəy arasında heç bir münaqişə olmamışdı" - deyə vurğulayır.

Qətllə bağlı gerçəyi Həmidə xanım xatirələrindən öyrənmək mümkündür. O yazırdı: "Şuşada ermənilərlə müsəlmanların münasibətləri tarıma çəkilmiş vəziyyətdə idi. Təxribatlar öz işini görürdü. Bu iki mllətin münasibətləri gündən-günə korlanmaqda idi. Müsəlman və erməni səmtlərinin sərhədində hər iki tərəfdən keşikçilər qoyulmuşdu. Ermənilər Əsgəran qalasını bağlamış, müsəlmanları arandan ərzaq almaqdan məhrum etmişdilər. Belə ağır bir vaxtda söz-söhbət yayıldı ki, türklər gəlir. Türklər ölkədə qayda-qanun yaratmaq və Şuşa yolunu açmaq üçün gəlirlər. Hər kəs onların gəlişini gözləyir, Şuşada böyük pişvaz tədbirləri görürdülər. Həmin dövrdə iki tərəfi ayıran təmas xətti Gülablı kəndinin yaxınlığından keçirdi. Müsəlmanlar və ermənilər üzbəüz səmtlərdə səngər qazmışdılar. Atışma gedirdi. Ətrafdakı ərazilərdən gələn adamlar hər gün ora baş çəkir, döyüşlərə tamaşa edirdilər. Ümidvar idilər ki, müsəlmanlar ermənilərin cəbhəsini yarıb, hər dəqiqə Şuşaya girə bilərlər. Bir gün bədbəxt Behbudov da (Lütfəli bəy) açıq bir yerdə dayanıb durbinlə döyüşün gedişini izləyirmiş... Ermənilər həmin yerdə Behbudovu görürlər və dəqiq nişan alaraq düz ürəyindən vururlar".

Həmidə xanımın xatirələrdən o da məlum olur ki, Mirzə Cəlil də bir neçə dəfə eyni yerdə dayanıb atışmaları müşahidə edibmiş. Lakin bir gün kənd sakinlərindən Həsən Nəsir oğlu böyük ədibə yaxınlaşıb burada dayanmamasını, güllə tutan yer olduğundan düşmənin onu asanlıqa hədəf ala biləcəyini deyir. Xatirə müəllifi daha sonra əlavə edir: "Həsənin bu hərəkəti Mirzə Cəlili çox təsirləndirmiş, Lütfəli bəyin ölümü isə yaman sarsıtmışdı".

Azərbaycan Milli Şurasının 1918-ci il noyabrın 19-da M.Ə.Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçirilən və Cümhuriyyət Parlamenti haqqında qərar qəbul edilən tarixi iclasında Lütfəli bəy Behbudovun xatirəsi bir dəqiqəlik sükutla yad olunmuşdu.

lll

İndi isə Behbudovun həyatının dönüş nöqtəsinə çevrilən hadisəyə qayıdaq.

Cəmiyyəti silkələyən xoşagəlməz insident 1911-ci il mayın 16-da məşhur xeyriyyəçi-milyoner Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Bakının keçmiş Qorçakov küçəsi, 6 (indiki Hacı Zeynalabdin Tağıyev küçəsi, 4) ünvanda yerləşən mülkündə (indiki Milli Azərbaycan Tarixi Muzeyi) baş vermişdi. Mühəndis Behbudov bir gün əvvəl, Tiflis-Bakı qatarından enəndən sonra da dərhal burada olmuşdu. Tiflisə isə Hacının səlahiyyətli nümayəndəsi kimi, onun Zaqafqaziya dəmiryolu tikintisindəki pay hissəsi ilə bağlı məsələlərin müzakirəsi üçün getmişdi. Canişin, qraf İ.İ.Vorontsov-Daşkov tərəfindən qəbul edilmişdi. Bir sıra yüksək çinli dövlət məmurları ilə görüşmüşdü. Danışıqlarda bossunun mövqeyini əsaslandıraraq kifayət qədər sərfəli şərtlər əldə edilməsinə nail olmuşdu. Qatardan düşən kimi birbaşa Hacının yanına gəlib iki saat yarım ərzində səfərin nəticələri barədə məlumat vermiş, ortaya çıxan bütün suallara aydınlıq gətirmişdi. Hacı nəticələrdən razı qalmışdı. Səkkiz ildən bəri yanında işləyən gənc Lütfəli bəydən tərif və xoş sözlərini əsirgəməmişdi.

Ertəsi gün, yəni mayın 16-da isə mülkün baxıcısı - majordom Eynulla zəng vurub Hacının tapşırığını çatdırmışdı: evin cari təmiri ilə bağlı məsələlərin müzakirəsi üçün mühəndisin saat üçdə saraya gəlməli olduğunu demişdi. "Xozeyinin" müşayiəti ilə həqiqətən əvvəl holla, sonra yemək otağına baxaraq təmirə ehtiyacı olan yerləri müəyyən etmiş, oradan isə yataq otağına keçmişdilər. L.Behbudovun iddiasına görə, pəncərə taxtaları bağlı yarımqaranlıq otağa girən kimi Hacı "Vurun! Öldürün!" əmrini vermişdi. Dərhal bir neçə nəfər üstünə atılmışdı.

Vəkil Georgi Zamıslovskinin Peterburqda çap olunmuş "Tağıyevin işi" kitabı (1912)

Onlar kim idi?

Bakı Dairə məhkəməsinin 11 mart 1912-ci il tarixli hökmü əsasında rütbə və çinlərinin verdiyi xüsusi hüquqlar geri alınmaqla iki ildən iki il yarıma qədər həbs cəzasına məhkum edilənlər arasında H.Z.Tağıyevdən başqa, daha 6 nəfər vardı. Hacının birinci nikahdan olan oğlu Sadıq Tağıyev, qardaşı oğlu Məhəmmədrza Tağıyev, xüsusi tapşırıqlar üzrə məmur, şahzadə Mənsur Mirzə Qacar, ştab-rotmistr İrza bəy Məmmədbəyov, "Kaspi" qəzetinin ofis müdiri, Bakı şəhər Dumasının üzvü Həsən Həsənov, işlər müdiri Mehdi Cəfərov köməksiz şəxsə qarşı çevrilmiş kollektiv işgəncə aktında suçlu bilinmişdilər. Müttəhimlər arasında rus ordusunun podpolkovniki Mənsur Mirzə (1869-1931) koloritli fiquru ilə diqqəti çəkirdi. O, yalnız Qacar xanədanının təmsilçisi deyildi. Həm də ilk dramaturqumuz M.F.Axundzadənin qız nəvəsi, böyük ədibin məktublarında ehtiram hissi ilə bəhs etdiyi kürəkəni, polkovnik Xanbaba xan Qacarın (1849-1826) oğlu idi. Deməli, həm də məşhur Bəhmən Mirzənin nəvəsi sayılırdı. Milyonçu Tağıyevin evindəki ailə şurası, yaxud qeyri-qanuni mühakimədə iştirakı isə yaxın qohumluq əlaqələrindən irəli gəlirdi. Kiçik bacısı Mələksima Qacar (1875-?) Sadıq Tağıyevlə ailə qurmuşdu.

Lütfəli bəy Behbudovun müstəntiqə verdiyi və məhkəmədə də təsdiq etdiyi ifadəyə görə Hacının əmrindən sonra "adları çəkilən şəxslər üstümə atıldılar. Hər tərəfdən yağış kimi yağan zərbələrin altında əldən düşüb yıxılana qədər yumruqla sifətimə, bədənimin müxtəlif yerlərinə vurmağa başladılar. Həsən Həsənov silahlı olduğumu düşünüb tapançasını mənə tuşlamışdı (Məhkəməyə rəsmi şikayət ərizəsində isə artıq bir neçə nəfərin revolverlə silahlandıqlarını iddia etmişdi! - V.Q.). Bir ara huşumu itirdim. Gözümü açanda qollarımı arxaya burub əvvəldən hazırladıqları iplə bağlamaq istədiklərini gördüm. Lakin müqavimət göstərdiyimdən yenə döydülər, döşəməyə yıxıb təzədən əl-ayağımı bağlamağa çalışdılar. Məni uzanılı halda da döyürdülər. Tək yumruqla yox, təpiklə də hara gəldi vururdular. Ayağa qalxanda (üç, ya dörd dəfə bunu bacarmışdım) iki nəfər bağlı qollarımdan tutur, qalanları isə döyür, üzümə tüpürürdülər. Yaralanmış çənəmdən qan axırdı. Qalstukum, köynəyim, jiletim qan içində idi. İşgəncə, hər halda azı bir saata yaxın davam etdi".

Amma bu da hələ son deyildi. Behbudovun iddiasına görə, döyülmə bir az səngiyəndən sonra Hacı bildirdi ki, indi arvadımı bura çağıracaq, qoy gəlib mənim biabırçı vəziyyətimə tamaşa eləsin. Həqiqətən də bir neçə dəqiqə sonra otağın kandarında iki qadın - Tağıyevin və Lütfəli bəyin xanımları göründülər. Ərinin ardınca ona da saraya gəlməyi tapşırıbmış və məqam yetişəndə səhnəyə çıxarmışdılar.

Leyli Behbudova ərini yerdə, qana boyanmış halda görəndə hönkürüb ağlamış, əlləri ilə üzünü tutub otaqdan qaçmışdı. Onu sakitləşdirəndən sonra faytona oturdub evə göndərmişdilər. Müstəntiqə ifadəsində Lütfəli bəyi "döşəmədə əl-qolu bağlı halda, qan içində" gördüyünü, "Həsən Həsənovun əlində tapança onun başı üzərində dayandığını", "ətrafda qan gölməçəsi yarandığını" demişdi. Hadisənin mümkün səbəbi ilə bağlı suala isə "Əsl səbəbi bilmirəm, - deyə cavab vermişdi. - Məncə, Tağıyevi bu hərəkətə vadar edən qısqanclıqdır. Qoca öz cavan arvadını həmişə hamıya qısqanırdı. Ailələrində daim müxtəlif söz-söhbətlər, intriqalar baş alıb gedirdi".

Hacı Zeynalabdin Tağıyev xanımı və övladları ilə. Təxminən 1910-1911-ci illər.

Lütfəli bəy də şəxsinə qarşı amansız rəftarın səbəbi haqda yalnız sözarası danışmağı üstün tutmuşdu. Dediyinə görə, döyülən vaxt Hacıya yalvarıb "günahının nə olduğunu" soruşmuşdu. Tağıyev cavab vermişdi ki, "arvadımı təqib edir, ona eşq- məhəbbət izhar eləyirsən". Lütfəli bəyin "Yalandır. Böhtandır. Kimlərinsə qurduğu intriqadır!" - sözlərinin müqabilində Hacı heç nə deməmişdi. Zərərçəkənin iddiasına görə, həm də sadəcə yalnız Hacı özü onun üzünə tüpürməklə kifayətlənməmişdi. Arvadı Leyli xanımı da eyni hərəkətə təhrik etməyə çalışmışdı.

Bu zərərçəkən tərəfin versiyası, məhkəməyə şikayət ərizəsinin əsas motivləridir.

Təbii ki, ittiham tərəfin də öz alibisi vardı. Onlar da hadisə barəsində geniş və təfərrüatlı məlumat vermişdilər.

İndi də kollektiv işgəncə aktının təşkilatçısı kimi ittiham olunan H.Z.Tağıyevin mövqeyini nəzərdən keçirək.

Mayın 16-da, səhər yeməyi vaxtı Sona xanım (general-leytenant Balakişi Ərəblinskinin kiçik qızı idi. Bakının aristokratik dairələrində daha çox Sofya Vladimirovna kimi tanınırdı) ərinə demişdi ki, "Sənin Behbudovun namussuzun biridir. Onu qov getsin!" Hacı səbəbi ilə maraqlananda bildirmişdi ki, Lütfəli bəy daim onu təqib edir, xoşagəlməz hərəkətlərə yol verir. İş o yerə çatıb ki, bir dəfə əlindən tutaraq eşq elan eləməyə, hətta öpməyə cəhd göstərib.

Gözlənilməz xəbər Hacını sarsıtmışdı. Çünki Lütfəli bəylə həmişə oğlu kimi davranmışdı. Ali təhsil almasına, cəmiyyətdə mövqe tutmasına kömək etmişdi. Müəllim maaşının 40-50 manat olduğu bir şəraitdə ona ayda 450 manat verirdi. Üstəlik, yaşadığı böyük mənzilin kirayəsini, istifadəsində olan ekipajın xərclərini də ödəyirdi. Yaş və mövqe fərqinə baxmayaraq, ailələri arasında səmimi əlaqələr yaranmışdı. Bunu ifadəsində "İşgüzar münasibətlər xaricində ailələrimiz də tanış idi və bir-birimizin evinə gedib-gəlirdik" - deyən Behbudov da təsdiq etmişdi.

Hacı xoşagəlməz xəbəri yaxın adamların çevrəsində elan etmək, duz-çörək itirən mühəndisə yerini göstərib hamının gözü qarşısında dərsini vermək, onunla birdəfəlik üzülüşmək məqsədi ilə böyük oğlu da daxil olmaqla yuxarıda adları çəkilən şəxsləri saat üçdə evinə çağırmışdı. Sona xanıma tapşırmışdı ki, Behbudovun arvadını da həmin vaxta mülkün qadınlar üçün olan hissəsinə, öz buduarına dəvət etsin. Yalnız işgüzar deyil, həm də dostanə münasibət saxladığı iki hörmətli şəxslə - neft milyonçuları Murtuza Muxtarov və Musa Nağıyevlə də əlaqə yaratmağa çalışmışdı. Amma məlum olmuşdu ki, Nağıyev şəhərdə yoxdur. Muxtarov isə məhkəməyə göndərdiyi yazılı izahatda aşağıdakıları bildirmişdi: "Saat 12-də telefon zəng çaldı. Dəstəyi götürəndə danışanın şəxsən Tağıyev olduğunu bildim. Məndən saat 3-də onlara gəlməyi xahiş etdi. Dedim ki, mədən müdirim bu gün olmayacaq. Özümün də təxirəsalınmaz işlərim var. Təəssüf ki, qoyub gələ bilmərəm. Sonra Tağıyevdən soruşdum ki, nə məsələdir, nə baş verib? Mənim orada olmağım nə dərəcədə vacibdir? Tağıyev: "Əlbəttə, sizsiz də ötüşə bilərəm. Amma gəlsəydiniz, yaxşı olardı. Behbudovla bağlı ailə məsələmiz var. Musa Nağıyev də olacaq" - dedi. Gəlməyə çalışacağımı vəd etdim. Sonra elə oldu ki, işləri buraxıb gedə bilmədim".

Məşvərətə dəvət olunanların tərkibindən də göründüyü kimi, çox güman Hacı Lütfəli bəyə qarşı fiziki qüvvə tətbiq etdirməkdən daha çox onu tanınmış, hörmətli adamların yanında biabır edib evindən və işdən qovmaq haqqında düşünürmüş. Hər halda Bakının biznes dünyasının siması olan ağsaqqal, xalq arasından çıxmış və xeyriyyəçi kimi məşhurlaşmış şəxslərin gözü qabağında cəmiyyətdə az-çox tanınan, öz işinin ustası kimi nüfuz qazanab ziyalı bir gənci döydürmək inandırıcı görünmür. Bunu Murtuza Muxtarovun ifadəsindəki aşağıdakı sözlər də təsdiq edir: "Bir neçə gün sonra Tağıyevin evində Behbudova işgəncə verildiyini öyrəndim. Tağıyevin məni belə bir hadisənin şahidi olmağa çağırmasından çox əsəbiləşdim. Bir də onun evinə getmədim. Ay yarım sonra təsadüfən kənddə görüşdük. Behbudovun döyülməsi, özümün də ora dəvət edilməyimlə bağlı narazılığımı bildirəndə Tağıyev cavab verdi ki, əgər həmin gün Musa Nağıyevlə birgə onun evinə gəlsəydik, o zaman qardaşı oğulları Bağırla Məhəmməd Rza da Behbudovdan qisas almağa cəsarət etməzdilər".

Məhkəmə prosesində Lütfəli bəyin həmkarı və uzaq qohumu Behbud xan Cavanşir də döyülmə və işgəncə ssenarisinin əvvəlcədən hazırlanması ilə bağlı şübhələrini bildirərək demişdi ki, Hacının kimisə sərt cəzalandırmaq niyyəti olsaydı, o zaman məsələni muzdlu qatil və 50 manat pulla da həll etmək mümkün idi.

"Tağıyevin işi" kitabının müəllifi, vəkil G.Zamıslovski hadisənin davamını belə təsvir edir: "Saat üçə doğru Tağıyevin evində oğlu Sadıq, qardaşı oğlanları Məhəmməd Rza və Məhəmməd Bağır (Behbudovun iddiasına görə Məhəmməd Bağır orada olmamışdı - V.Q.), Həsən Həsənov, Mehdi Cəfərov, İrza bəy Məmmədbəyov və sinəsi hərbi rəşadətə görə layiq görüldüyü ordenlərlə bəzənmiş şahzadə Mənsur Mirzə bir araya gəlmişdilər. Tağıyev əvvəlcədən heç bir izahat vermədən onların hamısını sarayın Mavritaniya üslubunda işlənmiş böyük, əzəmətli Şərq salonuna dəvət etmişdi. Salona axırıncı Tağıyevlə Behbudov daxil oldular. Hacı hamının yanında üzünü ona tutub əsəbi səslə soruşdu: "Sən nə cəsarətlə arvadıma pis gözlə baxmısan?"

Behbudovun rəngi ağardı. Astadan "Hacı, bu yalandır" - dedi.

- Hələ günahını boynundan atmağa cürətin də çatır? - Tağıyev səsini ucaltdı. - Yaxşı, indi öz arvadımı da sənin arvadınla bir yerdə bura çağıracam. Qoy o, hamının yanında yaramaz əməllərindən danışsın. Behbudov:

- Hacı, yalvarıram sizə, bunu etməyin! - dedi. Lakin Hacı onun sözlərinə məhəl qoymadı. Sarayın qadınlara məxsus hissəsinə keçib bir neçə dəqiqədən sonra Tağıyeva və Behbudovanın müşayiəti ilə geri qayıtdı.

Ərinin əmr kimi səslənən "Bu gün səhər mənə dediklərini təkrar elə!" - sözlərinin müqabilində xanım Tağıyeva hamının qulağı eşidə-eşidə son vaxtlar Behbudovun davamlı eşq elanlarına məruz qaldığını danışmışdı. Sonda onu layiq olduğu adla çağıraraq tələsik dönüb otağına qayıtmışdı. Behbudovun arvadı "Ay alçaq!" - deyə əlləri ilə üzünü qapayıb ağlamağa başlamışdı. Zabitlər onu qonşu otağa aparıb su vermişdilər. Hacı var səsi ilə qışqırmışdı: "Rədd ol buradan, yaramaz. Bir də ayağın mənim qapıma dəyməsin!" Sonra isə savadlı, müasir müsəlman gənclərin qarasınca deyinməyə başlamışdı: "Hamınız deyirdiniz ki, gərək cavanların oxumasına bacardığım qədər çox vəsait ayırım. Mən də sözünüzə qulaq asırdım. İndiyə qədər az pul xərcləməmişəm. Amma nəticəsi nə oldu? Oxumuş gənclərimiz nəyə oxşayırlar?"

Hacı sözünü qurtarıb qardaşı oğlanlarına arzuolunmaz qonağı yola salmağı tapşırmışdı. Bir neçə dəqiqədən sonra isə pilləkən meydançasından səs-küy və qışqırtı eşidilmişdi. Salondan çıxanlar Məhəmməd Rza ilə Məhəmməd Bağırın Lütfəli bəyi pillələrin üstünə yıxıb döydüklərini görmüşdülər (Xoşagəlməz səhnəni təsvir edən G.Zamıslovski İmperator Texnologiya İnstitutunun məzununa əl qaldıran gənclərin nəinki ali, heç orta təhsillərinin də olmamasından heyrətlə söz açmışdı. Rəhim bəy Məlikov da zərərçəkənin yaxasındakı ali məktəb nişanının cahiliyyin qarşısında bir maneyə çevrilməməsinə təəssüfləndiyini gizlətməmişdi. Bu da XX əsrin başlanğıcında təhsilin, xüsusən də ali təhsilin nə qədər yüksək qiymətləndirildiyinin və ziyalı-savadsız antitezasının nə qədər kəskin şəkildə qarşı-qarşıya dayandığının göstəricisidir). Hacı əsəbi şəkildə: "Durun! Bircə mənim evimdə dava salmağınız çatmırdı!" - deyə qışqırmış, Həsən Həsənov ortaya girib onları ayırmışdı.

Tağıyevin qardaşı oğlanlarının ifadəsinə görə isə hadisə belə olmuşdu. Məhəmməd Rza söyə-söyə Behbudovun ardınca pilləkənləri enirmiş. Sonra hirsindən özünü saxlaya bilməyib yumruqla sifətindən vurmuşdu. Lütfəli bəy yıxılmış, dərhal da sıçrayıb ayağa qalxaraq cavab zərbəsi endirmişdi. Özünü yetirən Məhəmməd Bağır onu var gücü ilə pilləkənlərdən üzüaşağı itələmişdi. Ardınca da hər ikisi üstünə atılıb kötəkləməyə başlamışdılar. Üzündəki zədələr də bu zaman yaranmışdı.

Bundan sonra Behbudov dəsmalını qanamış çənəsinə sıxıb küçəyə çıxmışdı. Onu artıq faytona deyil, adi at arabasına oturdub evinə yola salmışdılar.

lll

Beləliklə, qarşımızda bir çox mühüm məqamları ilə biri-birindən fərqlənən iki mövqe, eyni hadisənin iki müxtəlif təfsirini ehtiva edən iki yanaşma var. Lütfəli bəyin ifadəsində hadisənin səbəbinə demək olar ki, çox səthi şəkildə toxunulur. İddiaçı məhkəmə zamanı bunu "müsəlman qadınının (Sona xanımın!) şərəf və ləyaqətini qorumaq, adının dilə-dişə düşməsinə imkan verməmək niyyəti ilə etdiyini" bildirmişdi. Qarşı tərəf isə onu məhz bir ailənin şərəf və ləyaqətinə qəsddə ittiham eləmişdi.

Döyülmə səhnəsinin yeri ilə bağlı fikirlər də ziddiyyətlidir. Lütfəli bəy bunun yataq otağında, Hacı isə sarayın vestübülündəki pilləkənlərin üzərində baş verdiyini iddia edir. Hadisənin dəqiq mənzərəsini yaratmaq üçün əlimizdə elə bir ip ucu yoxdur. Amma mənə elə gəlir ki, mötəbər Hacıya inanmaq üçün daha çox əsas var. Bir anlıq düşünək: XX əsrin başlanğıcında yataq otağı hər bir müsəlman üçün çox məhrəm yer sayılırdı. Əslində hətta dini mülahizələri bir tərəfə qoysaq, bu gün də elədir. Xüsusi zərurət duyulmadığı təqdirdə kənar adamların bura daxil olmaları təqdir edilmir. Tağıyevin mülkündə kifayət qədər otaq vardı. Odur ki, linçləmə üçün məhz yataq otağının seçilməsi inandırıcı görünmür. Digər tərəfdən, əgər zərərçəkənin iddia etdiyi kimi altı nəfər tərəfindən təxminən bir saata yaxın döyülmüşdüsə, üstəlik də, gənc və fiziki cəhətdən güclü (özü idmanla davamlı məşğul olduğunu bildirmişdi) Lütfəli bəy şiddətli müqavimət göstərmişdisə, otaqda bu əlbəyaxa mübarizənin müəyyən izləri mütləq qalmalı idi. Məsələn, xanım Behbudovanın ifadəsində "gölməçə" kimi qələmə verilən qan parketə hopa bilərdi. Divar kağızı, yaxud mebellər zədələnə bilərdi. Otaqdakı güzgülər, bahalı vazalar, heykəlciklər sına bilərdi və s. və i.a. Amma hadisədən xeyli sonra aparılan ekspertiza bunların heç birini aşkara çıxarmamışdı.

G.Zamıslovski yuxarıda adını çəkdiyim kitabında yazır: "Qeyd etmək lazımdır ki, Tağıyevin evinin daxili tərtibatı Peterburqda sifariş edilən xüsusi bədii eskizlər əsasında hazırlanmışdı. Belə ki, hər otağın öz üslubu vardı. Məsələn, yataq otağındakı mebelin üzlüyü rəng və cizgilər baxımından divar kağızlarında da təkrarlanırdı. Belə şəraitdə baş vermiş hər hansı dəyişikliyi yenidən, eynilə "düzəltmək" çətin, hətta mümkünsüzdü. Bu, dərhal nəzərə çarpa bilərdi. Üstəlik, məhkəmənin keçirdiyi baxış zamanı xidmətçilər də hər şeyin mayın 16-dakı kimi qaldığını demişdilər". Ekspertiza sənədləri ilə tanışlıq zamanı vəkil zərərçəkənin bir iddiasının əsassızlığını da meydana çıxarmışdı - bu da yataq otağında pəncərə taxtalarının olmaması idi.

Lütfəli bəyin dediyinə görə, hadisə baş verdiyi vaxt otaqdakı mebellər və digər əşyalar çıxarılmışdı. Belə düşünmək olar ki, Hacı və ətrafına topladığı adamlar buranı əvvəldən "döyüş meydanı" kimi hazırlamışdılar. Amma yenə məntiqsiz görünür. Çünki döyülmə üçün yataq otağını məxsusi boşaltmağa ehtiyac yox idi. Artıq yuxarıda qeyd etdiyim kimi, bunu asanlıqla sarayın başqa, daha münasib bir guşəsində də etmək olardı.

Nəhayət, Lütfəli bəyin aldığı zədələr də "altı nəfərin bir saat ərzində harasına gəldi vurmaları" iddiası ilə qətiyyən uzlaşmırdı (Maraqlıdır, hamı döymüşdümü? Doktor Bəhram bəy Axundovla privat söhbət zamanı zərərçəkən onun "Şahzadə Mənsur Mirzə də vururdu?" sualına mənfi cavab vermişdi. Məhkəmədəki ifadəsində isə "heç kəs işsiz dayanmamışdı. Zorla əl-qolumu bağlamaq istəyən məhz şahzadə Mənsur Mirzə ilə Sadıq Tağıyev idi" - deyə bildirmişdi - V.Q.) Belə amansızlıqla döyülən adamın ağlı başında, öz ayaqları ilə hadisə yerindən çıxıb getməsi də ağlabatan deyil. Ertəsi gün dostluq əlaqələri saxladığı iki tanınmış həkim - Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin gələcək üzvləri Bəhram bəy Axundovla Xosrov bəy Sultanov öz evində onu müayinə etmişdilər. Sağ gözünün altının göyərməsi, cənəsindəki xırda çapıq və qollarındakı qançırlar istisna olunmaqla həyatı üçün təhlükə törədən bir xəsarət və ya zədə aşkara çıxarılmamışdı.

(Ardı var)

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet .- 2024.-13 iyul,№122.-S.10-11.