Azərbaycan Cümhuriyyətinin Tehrandakı səfirliyi

İRAN-AZƏRBAYCAN MÜNASİBƏTLƏRİNİN GÖRÜNMƏYƏN TƏRƏFLƏRİ VƏ AZƏRBAYCAN DİPLOMATİYASININ ŞƏRƏF MƏSƏLƏSİ

(Əvvəli 11 iyul sayımızda)

Erməni hərbi qüvvələrinin hücumları qarşısında davam gətirməyərək Naxçıvan və İrəvan qəzalarından qaçqın kimi qonşu İranın ərazilərinə sığınan azərbaycanlı əhali, təbii ki, Azərbaycan səfirliyi tərəfindən Azərbaycan təbəələri kimi qəbul edilir və onların bütün problemləri İran dövləti ilə məhz bu statusda həll olunurdu. Lakin hələ Rusiya imperiyası dönəmində İranda məskunlaşmış, lakin öz "rus" təbəəliyini saxlamış əhali qrupu da var idi ki, yaranmış yeni şəraitdə onlar özlərini Azərbaycan dövlətinin vətəndaşları kimi görürdü. Tehrana gəldiyi gündən Adil xan Ziyadxan da onları İranda "azərbaycanlı icması" qismində qəbul edərək ən sıx surətdə əlaqə saxlayırdı. Adil xanın Bakıya göndərdiyi məktublardan aydın olurdu ki, bu azərbaycanlılar Adil xan missiyası Tehrana yetişdiyi günlərdə onun şərəfinə böyük ziyafət təşkil etmiş, səfirliyin açılışı və 3 gün davam edəcək Novruz şənliklərinin bütün xərclərini (AXC-nin üçrəngli bayraqlarının müxtəlif ölçülərdə hazırlanması da daxil olmaqla) öz öhdələrinə götürmüşlər. Soydaşlarının vətənpərvərlik hisslərinin təzahürü kimi dəyərləndirdiyi bu addımları ətraflı şəkildə öz dövlətinin nəzərinə çatdıran Adil xan bayramdan bir müddət sonra, 1920-ci il aprelin 9-da səfirlikdə 80 nəfərdən artıq azərbaycanlı vətəndaşların toplantısını keçirmiş, onların bütün problemləri ilə maraqlanmış və bir sıra əməli təkliflər irəli sürmüşdür: "Bizim vətəndaşların indiyədək burada heç bir təşkilatları olmadığı üçün onların mənəvi və maddi ehtiyacları ödənilməmiş qalır. Nümayəndəliyin isə maddi imkanı olmadığından o, ehtiyacı olan dul qadınlara və yetimlərə kömək etmək, türk dilində məktəb açmaq, türkcə qəzet nəşr etmək və s. işləri görə bilmir". Odur ki, səfir ən əvvəl bütün bu işləri görə biləcək xeyriyyə cəmiyyətinin yaradılmasını lazım bilir və toplantıda iştirak edən həmvətənlərinə öz sıralarından bir nümayəndə heyəti seçməyi təklif edir. Belə bir heyət yaradılır, üzvlərinin siyahısı sadalanır. Təkliflərin böyük ruh yüksəkliyi ilə qarşılandığı və işə başlandığını vurğulayan səfir, vətəndən ayrı düşmüş bu keçmiş rus təbəələrinin yalnız Səfirlik yaranandan sonra yavaş-yavaş öz "doğma bayraqları" ətrafında toplanmasını Azərbaycan hökuməti üçün də mühüm sayır. "Türk dilində nə teatrın, nə ədəbiyyatın, nə qəzetlərin olmadığı" bu ölkədə yaşayan Azərbaycan vətəndaşlarının tezliklə Tehranda və İranın digər şəhərlərində konsulluqlar ətrafında təşkilatlanacağına, onların öz vətənləri ilə mənəvi bağlarının möhkəmlənəcəyinə inanan Adil xan səfirliyin hələ ki maddi cəhətdən bu işləri dəstəkləyə bilmədiyini vurğulasa da, özünün müəllifi olduğu "Azərbaycan: tarixi, ədəbiyyatı və siyasəti" kitabını icma üzvləri arasında pulsuz payladığını, gələcəkdə missiyanın maddi vəsaiti imkan verdikdə "vətəndaşlarımızın mənəvi ehtiyaclarını öz istədiyimiz səviyyədə ödəyəcəyinə əminliyini" bildirir.

Adil xan Ziyadxan - Azərbaycanın tanınmış ictimai, siyasi və dövlət xadimi, diplomat. Azərbaycan xarici işlər nazirinin müavini, Azərbaycan Cümhuriyyətinin İranda səfiri

Adil xan Ziyadxanın İranda azərbaycanlı icmasının formalaşmasına verdiyi böyük əhəmiyyət həmvətənlərinin yalnız mənəvi baxımdan dəstəklənməsi ilə məhdudlaşmırdı. Adil xanın özünün də hazırlanmasında iştirak etdiyi "Azərbaycan Respublikasının İrandakı diplomatik nümayəndəliyinin vəzifələri" adlı sənəddə Azərbaycan vətəndaşlarına dair ayrıca bölmə var idi: "İranda yaşayan Azərbaycan vətəndaşlarının hüquqlarını müdafiə etmək; Azərbaycan vətəndaşlarının ticarətdə və sənayedə iştirakına dəstək verməklə İran və Azərbaycan arasında ticarət əlaqələrinin canlanmasına nail olmaq; Azərbaycan vətəndaşlarına hüquqi, maddi yardım göstərmək, mədəni təşəbbüslərini dəstəkləmək; öz vətəndaşlarımızın qeydiyyatını keçirmək və onları milli pasportlarla təmin etmək; Azərbaycan və xarici vətəndaşların Azərbaycana gəlişini tənzimləmək (viza, icazə və s.).

Cənubi Qafqazda, o cümlədən, Azərbaycanda çoxminli "iranlı" icmasının hələ XX əsrin əvvəllərindən Bakıda, Tiflisdə, İrəvanda, Gəncədə, Lənkəranda formalaşdığı, öz məktəbləri, məscidləri, xəstəxanaları, qiraət klubları açdığı, zəngin və orta təbəqəyə məxsus iranlı tacirlərin bu şəhərlərin iqtisadi həyatında söz sahibi olduqları, hətta siyasi təşkilatlarını yaratdıqları və bütün hallarda öz dövlətlərinin maraqlarını müdafiə edən fəal əhali qrupu kimi çıxış etdikləri reallığı qarşısında Azərbaycan səfirliyinin bu məsələyə diqqət yetirməsi, yəni İranda da "azərbaycanlı" (Qafqaz - AXC baxımından) icmasının yaradılması, təbii ki, gündəmdə duran əsas məsələlərdən biri idi.

Qeyd olunmalıdır ki, rus təbəəsi sayılan azərbaycanlıların AXC yaranandan sonra İrandakı statusu hər iki ölkə vətəndaşlarının müxtəlif problemlərinin həlli yolları kontekstində hələ İsmayıl xan Ziyadxanovun Tehran missiyasının gedişində, 14 maddədən ibarət müqavilədə öz əksini tapmışdı. Bu məqam general Denikinin rəsmi təmsilçisi kimi İranda olan çar Rusiyası nümayəndəliyi tərəfindən mənfi qarşılanmışdı. "Qolos Rossii" qəzetində "İrandan məktublar. Rus təbəələrinin İranda hüquqsuzluğu..." başlıqlı yazıda "Ziyadxanovun Azərbaycan Respublikasının "nümayəndəsi" kimi Tehrana gəldiyini" xəbər verən qəzet nümayəndə sözünü dırnağa almaqla kifayətlənməyərək, azərbaycanlıların rus təbəələri kimi hüquqlarının Rusiya səfirliyi və konsulluqları tərəfindən qorunmasından imtina edilməsini kinayə ilə ələ salır və öz keçmiş təbəələrinin guya hər vasitə ilə bu yeni qaydalara əməl etmək istəmədiklərini vurğulayırdı.

Bu sonuncu müddəa həqiqətə uyğun deyildi. Belə ki, bolşevik və ağqvardiyaçı rus hökumətləri arasında hələ də silahlı qarşıdurmanın davam etdiyi və "Qolos Rossii" qəzetinin də iddia etdiyi kimi, rusların özlərinin İranda qeyri-müəyyən və hüquqsuz vəziyyətdə olduğu bir şəraitdə azərbaycanlı əhali üçün onlara sahib çıxan və hüquqlarını müdafiə edən, Vətən və Milli hökumət təcəssümü olan AXC vətəndaşlığı təbii ki, hər hansı seçimin fövqündə idi.

Adil xan Ziyadxanın bu mövzu ilə bağlı yazdığı məktublarda səfirliyin "maddi imkanları" məsələsini qabartması isə yalnız azərbaycanlı icmasına dəstəklə bağlı deyildi. Belə ki, məhz bu - maddi vəsait amili - Azərbaycan səfirliyinin istər qanuni fəaliyyəti, istərsə də sonrakı dövrlərdə mövcudluğu baxımından sözün əsl mənasında dramatik xarakter alır, əslində "zamanın ironiyası" sayılacaq bir təsadüfdən doğaraq acınacaqlı nəticələrə gətirən səbəbə çevrilir.

lll

Hadisələri bir qədər qabaqlayaraq, Azərbaycanın İrandakı səfirliyinin öz missiyasını yerinə yetirdiyi 4 aya yaxın müddət ərzində hələ üzə çıxarılmayan, lakin artıq təşviş doğuran durumunu Adil xan Ziyadxanın bu dövr öz rəhbərliyinə - AXC Xarici İşlər Nazirliyinə, işğaldan sonra isə Parisdəki Azərbaycan Nümayəndəliyinin rəhbəri Əlimərdan bəy Topçubaşova yazdığı məktublara əsasən ən ümumi şəkildə nəzərdən keçirək.

Həmin yazışmalardan aydın olur ki, Azərbaycan missiyası Tehrana yetişən gündən gözlənilməyən bir problemlə üzləşib: səfirliklə bağlı bütün xərclərin ödənilməsi üçün Azərbaycan dövlətinin ayırdığı valyuta - frank-çeklər Tehranda qəbul edilmir. İlkin xərclərini əldə olan az miqdarda Azərbaycan bonları və İran tüməni ilə ödəyən Səfirliyin bir aya yaxın müddətdə öz əsas pul vəsaitini - frank-çekləri İranın valyuta bazarında, dövlət və şəxsi banklarda, eləcə də ayrı-ayrı şəxslər vasitəsilə tümənə çevirmək üçün bütün cəhdləri boşa çıxır. Yaranmış vəziyyətdə Adil xan müavini Əkbər ağa Sadıqovu əldə olan bütün valyutanı - 30 min frank-çekləri İran puluna çevirmək üçün Bakıya ezam edir. 1920-ci il fevralın 24-də Tehranı tərk edən Əkbər ağa Sadıqov Ənzəlidə missiyanın mühasibi, Bakıdan qayıdan və səfirliyin xərcləri üçün özü ilə daha 66 min frank-çek gətirən Ehtiyac Şükürovla qarşılaşır və vəziyyəti ona başa salır. Nəticədə Əkbər ağa Sadıqov həmin 66 min frank-çeki də dəyişmək üçün Şükürovdan alır və Bakıya gəlir.

Əkbər ağa Sadıqov - Azərbaycan Cümhuriyyətinin İrandakı səfirinin müavini

Bundan sonra Əkbər ağa Sadıqov İrandakı səfirliklə heç bir əlaqə saxlamır, Bakıdakı fəaliyyəti haqda birbaşa iş yerinə hər hansı məlumat vermir, ən başlıcası isə - səfirliyin mövcud ağır maddi durumundan yaxşı xəbərdar olduğu halda, hər hansı yollarla, o cümlədən, Bakıya gəlib-gedən Səfirliyin diplomatik kuryeri vasitəsilə Tehrana heç bir məbləğdə pul göndərmir.

1920-ci il aprelin 12-də Adil xan Ziyadxan Azərbaycan Xarici İşlər Nazirliyinə göndərdiyi məktubda digər məsələlərlə yanaşı, öz müavini Əkbər ağa Sadıqovun ezamiyyətinin bitməsi haqda göstəriş verilməsi, onun və səfirliyin diplomatik kuryeri Qulam Rza Babayevin təcili Tehrana, öz iş yerlərinə qayıtması haqda müraciət edir. Həmin məktubda Adil xan Ziyadxan "Yad ölkədə pulsuzluq üzündən düşdükləri ağır vəziyyətə görə özlərinin depressiv - bədbin psixoloji durumda olduqlarına" da işarə edir.

Görünür ki, bu məktubdan xəbərdar edilən Əkbər ağa Sadıqov Bakıya gəldiyindən yalnız 2 ay sonra İrandakı səfirliyə teleqram vurur və 1920-ci il aprelin 30-da, yəni hələ iki həftədən sonra Bakıdan çıxıb Tehrana qayıdacağını bildirir.

30 aprel 1920-ci il... Azərbaycanda baş vermiş 27 Aprel çevrilişindən sonra isə Əkbər Ağa Sadıqov nə özü Tehrana gəlir, nə də ona etibar edilmiş pullar haqda səfirliyə hər hansı məlumat çatdırır.

Burada ilkin olaraq Əkbər ağa Sadıqovun həqiqətənmi bütün bu müddətdə Bakıda olduğu və nə etdiyi sualı ortaya çıxır. Məlum olur ki, "Xidməti işləri ilə bağlı Tehrandan Bakıya gələn Azərbaycanın İrandakı diplomatik nümayəndəsinin müavini Ə.Sadıqov "Azərbaycan" qəzetinin (rusca) müxbirinə səfirliyin İrandakı fəaliyyəti haqqında müsahibə verib". Qəzetin 10 mart 1920-ci il tarixli sayında dərc olunan bu ətraflı yazıda Ə.Sadıqov İranın inkişafına "hər vəchlə maneələr yaratmış" çar Rusiyasının süqutundan sonra bu ölkənin gələcəyi, eləcə də dost və qohum Azərbaycan Respublikası ilə münasibətlərini ən müsbət şəkildə qiymətləndirir.

Həmin müsahibədən bir neçə gün qabaq, 6 mart 1920-ci il tarixində isə Ə.Sadıqov Xarici İşlər Nazirliyinə "İranda siyasi vəziyyət" başlığı altında ətraflı xülasə-məruzə təqdim edib. Həmin xülasədə azərbaycanlı diplomat İranın mövcud siyasi durumu - I Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə İngiltərə, Rusiya kimi dövlətlərlə münasibətləri, İngiltərənin bu ölkədəki maraqları və apardığı siyasət, milli ucqarlarda baş qaldırmış üsyanları, o cümlədən, Mirzə Kiçik xanın Gilanda, İsmayıl Smitkonun başçılığı ilə İran Kürdüstanında baş verən hadisələri şərh edir. Eyni zamanda ayrıca olaraq İran Azərbaycanında gedən proseslər üzərində bir qədər ətraflı dayanır və hətta bu bölgəyə dair öz mülahizələrini də bildirir. Ə.Sadıqova görə, "İranda hələ zəif, lakin daha real və şübhəsiz ki, gələcəkdə uğur qazanmaq imkanı olan hərəkat azərbaycanlı könüllülərə məxsusdur". Belə ki, "türkiyəli emissarların təbliğatı nəticəsində milli hissləri oyanmaqla, onlar müstəqil İran Azərbaycanı yaratmaq yolunda çalışmağa başlayırlar". Bu hərəkat hazırda "həm İran dövlətini, həm də bu zəngin diyarda gözü olan ingilisləri" çox narahat edir. Həmçinin "İran Azərbaycanında İrandan ayrılmaq və Azərbaycan Respublikasına birləşmək istiqamətində zəif də olsa, təbliğat gedir". Ölkədəki proseslərin mütləq "xaricdən gələn qığılcım" nəticəsində böyük bir "inqilabi yanğına" çevriləcəyi ehtimalını irəli sürən Azərbaycan diplomatı yekun olaraq belə bir fikrə gəlir: "Azərbaycan Respublikası yaxın gələcəkdə İranda baş verəcək hadisələrə hazır olmalı, bu hadisələrdən öz maraqları xeyrinə istifadə etməlidir".

"Azərbaycan" qəzetinə verdiyi müsahibə, xüsusilə də İranın siyasi durumuna dair hesabat-məruzəsi Əkbər ağa Sadıqovun kifayət qədər savadlı, yetkin siyasi dünyagörüşü və təhlil qabiliyyəti olan bir diplomat kimi səciyyələndirməyə əsas verir. Burada artıq Ə.Sadıqovun bioqrafiyasına nəzər salmaq zərurəti yaranır.

Köhnə təqvimlə 1892-ci il dekabrın 30-da (12 yanvar 1893) İrəvan şəhərində imkanlı ailədə doğulmuş və İrəvan kişi gimnaziyasını bitirmiş Əkbər ağa Hacı Xəlil oğlu Sadıqovun adına ilk dəfə "İqbal" qəzetinin 1912-ci il 3 iyul tarixli sayında, "İdarəyə məktub. İrəvandan" adlı yazıda rast gəlinir. Ana dilində təhsildən məhrum olan azərbaycanlıların problemləri ilə bağlı bir ictimai aksiyaya dəstək verənlər arasında olması bu gənc "gimnaziya məzunu"nun ictimai-siyasi proseslərə marağından xəbər verirdi. Həmin il Sankt-Peterburq Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olan Əkbər ağa istər təhsil aldığı illərdə, istərsə də 1917-ci il fevral inqilabından sonra başlanan siyasi təlatümlərlə dolu dövrdə keçmiş imperiyanın müsəlman xalqlarının taleyi ilə bağlı keçirilən bir çox tarixi yığıncaqların fəal iştirakçısı olur, hətta Cənubi Qafqaz üzrə bəzi nümayəndəli təşkilatlara üzv də seçilir. Azərbaycan Cümhuriyyəti yaradıldıqdan sonra 26 yaşlı Əkbər ağa Sadıqov Azərbaycan hökuməti strukturlarında çalışır, Maliyyə Nazirliyində və Ümumi-Xeyriyyə Nəzarətində təyinatlı vəzifələr tutur. Yəqin ki, savad və iş qabiliyyəti nəzərə alınaraq Xarici İşlər Nazirliyi 2 aprel 1919-cu il tarixində Ə.Sadıqovu Aşqabad şəhərində Zakaspi Müvəqqəti hökuməti yanında Azərbaycan Cümhuriyyətinin konsulu təyin edir. Lakin həmin ilin 5 iyununda Aşqabad şəhərinə gələn bu missiya, bir aydan sonra, iyulun 9-da Aşqabadın Qırmızı Ordu tərəfindən tutulması və Müvəqqəti hökumətin devrilməsi nəticəsində geri qayıtmalı olur. Bir müddət sonra isə Əkbər ağa Sadıqov Azərbaycan Cümhuriyyətinin İrandakı nümayəndəliyinin tərkibinə artıq səfirin müavini qismində daxil edilir və 1920-ci il yanvarın 4-də heyətlə birlikdə Tehrana yola düşür. Adil xan Ziyadxanın və səfirliyin kargüzarı Camal Şirinlinin imzaladıqları 7 aprel 1920-ci il tarixli "İranda Azərbaycan diplomatik nümayəndəliyinin əməkdaşlarının siyahısı" adlı sənəddə də, bu dövr Bakıda ezamiyyətdə olan Əkbər ağa Sadıqovun adı səfirin müavini kimi göstərilir.

Bu halda, kifayət qədər ciddi və məsuliyyətli bir şəxs sayıla biləcək bir diplomatın birdən-birə nə üçün öz məcburi ezamiyyətinin əsas səbəbini həll etmədiyi, yəni İrandakı nümayəndəliyin üzləşdiyi maliyyə problemlərini təcili yoluna qoymağa tələsmədiyi təəccüb, əslində isə böyük sual doğurur. Belə ki, Adil xan Ziyadxandan sonra özünün ikinci səlahiyyətli şəxs olduğu diplomatik heyətə qarşı onun ən azı səhlənkar münasibətini izah edəcək hər hansı bir sənədə təsadüf olunmur.

Əkbər ağa Sadıqovla bağlı məlumatlar, daha doğrusu, onun özü düz 2 ildən sonra gündəmə gələcək, o vaxta qədər isə Adil xan Ziyadxanın və İrandakı Azərbaycan missiyasının kiçik bir "valyuta anlaşılmazlığı" üzündən düçar olduğu heyrətamiz, acı və ağır durumu, Cümhuriyyətin işğalı ilə bağlı Səfirliyin aqibəti məsələsi də əlavə olunmaqla, onun Paris Sülh Konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin rəhbəri Əlimərdan bəy Topçubaşovla yazışmalarında bütün təfərrüatları ilə açıqlanacaq.

Əlimərdan bəy Topçubaşov - Azərbaycan dövlətinin fövqəladə səfiri, Azərbaycan hökumətinin naziri, Paris Sülh konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı

Adil xanın Əlimərdan bəyə bu sıradan ilk məktubu 10 sentyabr 1920-ci il tarixdə yazılıb və məzmunundan göründüyü kimi, Avropaya gedən Şahzadə Mirzə Rza Xan Ərfaud-Dövlə vasitəsilə şəxsən Topçubaşova çatdırılması ümidi ilə göndərilib. Belə görünür ki, "Azərbaycanla hər hansı əlaqələrin artıq 4 aydan bəri tamamilə kəsildiyi" və "ölkədəki vəziyyətdən tam xəbərsizlik" şəraitində Adil xan Ziyadxan rəsmi şəxs kimi məhz Topçubaşova - "Azərbaycan Parlamentinin hörmətli sədri, xaricdəki nümayəndəliklər üzrə Böyük Həmkarı" qismində müraciət etməyi lazım bilir və bu ilk məktubunu da "İrandakı səfirliyin vəziyyəti haqda Məruzə" formatında, səfirliyin blankında, makinada çap edərək möhürlə təsdiqləyir. Məruzədə diplomatik missiyanın tərkibi, 1920-ci il yanvarın 15-də Tehrana gələrkən Azərbaycanın müstəqilliyinin Avropa ölkələri tərəfindən tanınması səbəbindən İran hökuməti, əhalisi və Azərbaycan vətəndaşları icması tərəfindən rəsmi surətdə böyük hörmətlə qarşılanması, görülən işlər, səfirliyini təntənəli açılışı, yaranmaqda olan İran-Azərbaycan münasibətlərinin xarakteri, bağlanan müqavilələr haqda yığcam məlumatlar verilir. Daha sonra Adil xan Azərbaycan hökuməti tərəfindən missiyaya verilən valyutanın - frank-çekləri yerli tümənə çevirməyin mümkünsüzlüyü, səfirliyin gözlənilmədən üzləşdiyi maliyyə problemləri, bu məqsədlə Əkbər ağa Sadıqovun təcili Bakıya ezam edilməsi və onun Bakıdan qayıtmaması, 27 aprel çevrilişinə qədərki 2 ay müddətində də nə özündən bir xəbər alınmadığı, nə də səfirliyə pul göndərilmədiyi barədə məsələləri ətraflı şərh edir. Bu məruzəsində Adil xan Əkbər ağa Sadıqovdan yalnız bir dəfə - aprelin 30-da Bakıdan çıxaraq Tehrana gələcəyinə dair teleqram aldığını bildirir, lakin o vaxtdan keçən müddət ərzində onun öz iş yerinə qayıtmadığını vurğulayır, "hərçənd o gündən, yəni 30 apreldən sonra Azərbaycandan Tehrana xeyli adam, o cümlədən, Sadıqovun qohumları gəliblər".

Adil xan Səfirliyin düşdüyü son dərəcə ağır maliyyə durumu qarşısında ayrı-ayrı şəxslərdən 10 min tümənə qədər borc götürdüyünü və indi onları qaytarmaq tələbləri ilə üzləşdiyini nəzərə çatdıraraq, Topçubaşovdan, əgər imkan varsa, Paris nümayəndəliyinin vəsaitindən Səfirliyin Tehran kassasına 10 min tümən məbləğində pul köçürməsini xahiş edir.Bu məruzəsində Adil xan Əlimərdan bəyin iki əsir ingilislər haqda teleqramlarını aldığını və özündən asılı olan bütün işləri vaxtında yerinə yetirdiyini də xəbər verir.

Bir aydan az keçmiş, 1920-ci il oktyabrın 21-də Adil xan Ziyadxan Topçubaşova ikinci, daha ətraflı məktub yazır və özünün ilk məruzəsinin surətini də təkrar olaraq ayrıca göndəriş məktubu ilə birlikdə həmin günlər vətəninə qayıdan Fransanın İrandakı səlahiyyətli naziri (səfiri) M.Bonin vasitəsilə ilə Əlimərdan bəyə göndərir. Səfirliyin fransız dilində blankında çap olunmuş həmin göndəriş məktubundan aydın olur ki, Şahzadə Mirzə Rza Xan Ərfaud-Dövləyə Şiraz yolunda quldurlar tərəfindən basqın olub və Adil xan da onunla göndərdiyi sənədin itiriləcəyi ehtimalından onu bir daha, bu dəfə cənab Boninlə Parisə çatdırılmasını lazım bilib.

Əlimərdan bəyə ikinci məktubunda Adil xan "Tehranın tamamilə bizim Azərbaycanla əlaqəsi kəsildiyini" və özünün də vətənlə hər hansı əlaqəsi olmadığını xəbər verir, lakin İrana gələn çoxsaylı tanışları, o cümlədən, Azərbaycan cəmiyyətinin iki çox tanınmış nümayəndəsi - Bakı Dumasının üzvü Qasım Qasımova və məşhur həkim və ictimai xadim Əbdülxaliq Axundova istinadən ölkədə vəziyyətin çox acınacaqlı hal aldığını bildirir: "Ziyalılarımızın bir hissəsi kommunist hökumətinin xidmətindədir, bir hissəsi öldürülüb, bir hissəsi həbs olunub, bir hissəsi də Azərbaycan Respublikasının hüdudlarını tərk edib... Tiflisdə Fətəli xan Xoyski və Həsən bəy Ağayev öldürülüb, Xəlil bəy Xasməmmədov isə yaralanıb".

Səfirliklə bağlı "öz hökumətimizdən" indiyədək heç bir rəsmi məlumat almadığını və öz vəziyyətini qeyri-müəyyən hesab etdiyini vurğulayan Adil xan, görünür ki, həqiqətən, "Azərbaycanda gedən siyasi cərəyanlardan xəbərsiz" idi və vəziyyətin dəyişəcəyi ümidi ilə yeni hakimiyyətlə hər hansı əlaqələrə girmək niyyətində belə deyildi: "Nə vaxt ölkədə siyasi hərəkat müəyyənləşər və onun başında sizin kimi sınaqdan çıxmış siyasi xadimlərimiz durar və o halda mən də həmin hərəkata qatılmağa hazır olaram". İndiki halda isə Adil xan "Vətənin ali maraqları və rifahı naminə" onun ən mötəbər təəssübkeşi kimi Əlimərdan bəydən səfir kimi öz xidmətini davam etdirmək, yaxud ona xitam vermək barədə məsləhət istəyir. Dövlət qulluğu ilə bağlı bəzi mülahizələrdən sonra Adil xan bir daha Səfirliyin Tehrana gəldiyi gündən valyuta məsələsi ilə bağlı üzləşdiyi maddi durumdan söz açır, Bakıya ezam edilmiş müavini Sadıqovun hələ 27 apreldən neçə gün əvvəl Missiyaya məxsus valyuta məsələsini həll etdiyini, əlavə olaraq hökumətdən ona səfirlik üçün daha 20 min tümən pul verildiyini bildirir, lakin Sadıqovun "itib-batdığına", səfirliyə "nə bir məktub, nə də bir dinar" göndərmədiyinə diqqət çəkir: "Əlbəttə, vaxtı gələndə Sadıqov bizim missiyanı dözülməz kritik vəziyyətə salmış əməlləri üçün Hökumətə cavab verəcək".

Bu sətirlərdən Adil xan Ziyadxanın istər səfirliyin, istərsə də şəxsən özünün düşdüyü ağır maddi durumda məhz Sadıqovu günahkar bildiyi aydın idi. Bütün bu müddət ərzində həmin pulların, nəhayət ki, səfirliyə çatdırılacağını gözləyən Adil xan bir daha səfirliyin xərcləri üçün müxtəlif şəxslərdən 10 min tümənə qədər borc götürdüyünü, özünün isə Tehrana gəldiyi gündən heç bir məvacib almadığını, ailəsini də yalnız şəxsi ev əşyalarını satmaqdan əldə etdiyi vəsaitlə dolandırdığını bildirir. İran hökumətinin Azərbaycan missiyası üçün ayda 400 tümən pul buraxacağını vəd etsə də, hələ bu pulların da daxil olmadığını vurğulayan Adil xan Əlimərdan bəyə "ağsaqqalımız" kimi müraciət edərək "bu bəladan qurtulmaq üçün" ondan kömək istəyir: "Mən bacardığım qədər öhdəmə qoyulan diplomatik missiyanı bu günə kimi gətirib çıxarmışam və güman edirəm ki, xidmətim qənaətbəxş sayıla bilər. Hərçənd qiyməti, əlbəttə ki, tarix verəcək".

21 oktyabr 1920-ci il tarixli bu məktubların üstündəki dərkənarlardan onların 1920-ci il dekabrın 26-da, yəni iki aydan sonra Əlimərdan bəyə yetişdiyi və ertəsi gün Parisdəki nümayəndəliyin iclasında müzakirə olunduğu aydınlaşır. Burada bir haşiyə çıxaraq bəzi məqamları dəqiqləşdirməyə ehtiyac vardır.

(Ardı var)

Solmaz Rüstəmova-TOHİDİ

Tarix elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet .- 2024.-16 iyul,№123.-S.10-11.