"Yurdumun sirləri" - əsrimizin bestselleri

VƏ YA RZA BƏRAHƏNİ YARADICILIĞINA BİR BAXIŞ

(Əvvəli ötən sayımızda)

Xalq təfəkkürünün dərinliyinə və ana dilinin alt qatlarına məharətlə enə bilən Rza Bərahəni, roman boyu bu xəzinədən yararlanır, rəmzi, yaxud gerçək mənada atın, qurdun, torpağın, xalqın onlara xor baxanlardan gec-tez qisas alacağına da işarə vuraraq, məsələni ədəbi müstəviyə gətirir... "Yurdumun sirləri"ndə qisasçılıq daha geniş, qapsamlıdı... Cinayətkar general Şadandan, İranın neft satışından gələn gəlirlərdən varlanıb böyük sərvət qazanan Fərzamdan, Eli-Südabədən, Mahi-Mahnuşədən, Huşəng Marağayidən alınan tükürpədici qisas oxucunun ürəyini üşüdür: "Soyuqbulaq! Soyuqbulaq (Şadanın Huşəngə Təbriz yaxınlığında təcavüz etdiyi yerin adıdır - E.F.)! Yadındadır, hə? Köpək oğlu, yadındadır? Satırı qaldırıb düz döşünün ortasına vurdum. Bütün vücudu titrəməyə başladı, ayaqları yuxarı atdandı, qanı ağzından çölə fışqırdı... Kəsilmiş başını da əllərinin içinə qoydum və başsız bədənini böyük masanın üstünə uzatdım...."

"Yurdumun sirləri"ndə Rza Bərahəninin yaratdığı obrazlar qalereyasında həm mərd, həm namərd, həm əxlaqlı, ismətli, həm də əxlaqsız kişi və qadın ədəbi qəhrəmanlar yer alır. Əynindəki yaşıl rəngli yataq paltarının altından bədəninin hər yeri görünən, saçlarını döşlərinin üstünə və çiyinlərinə atan gözəl bir qadının işvə-naz ilə Raceri yatağına çəkməsi öncə amerikalı zabiti şaşırdır, o an içində: "Bu adamın heç qüruru yoxdur. Hansı bir qürurlu kişi öz qadınını başqa bir kişi ilə otaqda tək qoyub çıxıb işə gedə bilər?" - təəccübü doğur. Ancaq Eli-Südabənin: "Ərim istəməsə, mən belə bir işi görə bilmərəm... O, (General Şadan - E.F.) həmişə ən yaxşı seçimləri özü edir. Sən aylar öncə, İrana gəldiyin zaman seçildin. General da bu dəfə istisna olaraq, istədi ki, o qəribə adamı mən görüm. Gördüm, bəyəndim və indi buradasan. İndi isə gəlməyə məcbursan. Əgər gəlməsən, abrını alaram. Çığıraram, cangüdənləri çağıraram, qonşular gələr və fikirləşər ki, bir amerikalı generalın arvadına təcavüz etmək istəyirdi. Gəl, gəəəl!.." - etirafı ərinin, Şah ordusunun generalının nə qədər əxlaqsız, kişi-homoseksualist olduğunu nişan verir. Gəncəcik Huşəng Marağayini, ən yaraşıqlı cangüdənlərini seçib divarlarını çılpaq şəkillərlə bəzətdirdiyi güzgülü - içəri girən kimi əxlaqsız bir qocanın yaşadığı anlaşılan yataq otağında təcavüzə məruz qoyduğunu çox etkiləyici epizodlarla təsvir edir.

Eyni zamanda modernist yazıçı hələ keçən əsrin 50-60-cı illərində İranda yüksək təbəqədən olan qadınların ən mürəkkəb estetik əməliyyatlarla gözəlləşərək yaşını gizlətmək istəyini, əri olmasına baxmayaraq, başqa kişilərin yatağına düşənləri, eyni cinsdən olanların seksual ilişkilərə dayalı gizlinlərini və bu kimi iyrəncliklərin baş verdiyi cəmiyyəti tənqid və ifşa edir. Belə ki, onun fahişəlikdə boğulmaq, əxlaqsızlıq yuvaları yaratmaq, Şah sarayı və amerikalılarla əlaqədə olmaq, İrandan qaçmağa təşəbbüs göstərmək kimi cinayətlərlə suçlandırılıb edam olunan qadın qəhrəmanı, rəfiqəsi Mahiyə: "Sən şanslı qadınsan. Cangüdənlər mənim şirəmi çəkiblər. Səninkilərin hamısı isə zabit və şahın köməkçiləri olub..." deyən qadın qəhrəmanı Eli "altmış yaşlı qadın olmasına baxmayaraq, hələ də gözəl idi, bəlkə də yaşı ondan da çox idi... Ancaq hər yerini əməliyyat etdirmişdi. Gözlərinin və dodaqlarının ətrafını, buxağını, döşlərini, qarnını, yanlarını, bədəninin hər yerini açıb silikon doldurub tikmişdilər. Hər yeri otuz il cavanlaşmışdı. Döşünün hər birinə əlli min tümən xərc çəkmişdi..."

Şadanın generalı olduğu Şah ordusunun da içərisində mavilik-homoseksualizm, pozğunluq geniş yayılıb. Romandan sitat: "Bəzən iki mavi zabit qərara gəlirdi ki, səfərə çıxsınlar, özləri ilə də tərcüməçi aparırdılar. Gündüz orduda, gecələri də bir-birinin qucağında yatırdılar. Tərcüməçi eşitmişdi ki, Amerika ordusunda mavilik (homoseksualizm) qadağandır. Amma elə bil qürbətdə o şeylər aradan götürülürdü. Bəzən də zabitlər şəhərlərin birində gördüyü qadınların ünvanını dostlarına verir, şəhərdə olan zaman xadimə, ya aşpazı komandanlıqdan o qadınların dalınca göndərirdilər..."

Qurani-Kərimə, Xacə Hafizin "Divan"ına, Şeyx Səfinin məqbərəsinə və fəlsəfəsinə, tiryəkə, sevgi quşuna və pişiyə sevgisini keçmiş qadınının - gözəlliyi ilə onu görənlərin ağlını başından alan Mahnuşə Rahili-Mahinin dilindən verdiyi polkovnik Həbibullah Cəzayerinin bir Azərbaycan türkü, eyni zamanda Şah ordusunun polkovniki kimi obrazını da yaradır, xarakterinin mənfi və müsbət yönlərini açır. O, Amerika zabitlərinin və hərbçi soydaşlarının gözləri qarşısında qürurunun sındırılmasına dözmür və zabit Krazlının qətlini şərəf məsələsi sayaraq tabeliyində olan 12 nəfər zabitlə həyata keçirir. Çünki bu amerikalı bəzən "onun üzündə, vücudunda alçalmış bir tayfanın varlığını görürdü. O balaca gözlərdə, iri qara xallı üzdə bəzən kanadalı eskimos, bəzən də Amerikanın qərbindəki qızıldərili zühur edirdi. Bu geri qalmış çirkin öz bədəviliyi ilə Qərbi Amerikanın əzəmətli ağ dərililərini ləkələyirdi. Nəyə gərək ayrı millətlər, ayrı təbəqələr olsun. Polkovnikin qaraşınlığı meksikalıları onun yadına salırdı. Qırışmış, sarı üzü onu yarı qaradərili, yarı meksikalı kişilərə bənzədirdi. Və ya qızıldərili, yarı ispaniyalı ki, Manhetten adasından gəlib Nyu-Yorka səpilmiş ac dilənçilər idilər..." - düşüncəsi ilə yanaşmasını bütünlükdə öz xalqına aid edir və fikrinə belə haqq qazandırır: "Zabit Krazlı əcnəbi qurdun başını bədənindən ayırdığı o amerikalı zabitdən qat-qat pisdir. Yəqin ki, amerikalıların da içində yaxşıları var, amma biz gördüklərimizin çoxu Krazlı kimidir. Zabit Krazlı isə onların hamısından betərdir".

İslam fəlsəfəsini, irfan elmini, "Qurani-Kərim"i bir düşünür-filosof mövqeyindən öyrənib içəriyini dərindən dərk edən Rza Bərahəni qələmi ilə ölkəsində dinçi fanatiklərin rəvac verdiyi dini savadsızlığın aradan qaldırılması üçün də savaşır, savadsızlığı cəhalətin kökü sayır, xalqın bu zəifliyinə yenilməsini, düşmənlərinsə bundan istifadə edərək Vətənində meydan suladığından ürək ağrısı duyur: "İnqilabdan əvvəl insanlar dini savadsızlığın nəticəsində cəhalətə gedirdilər. Güclü dövlətlər həmişə müsəlmanın bu zəif tərəflərindən istifadə edirlər. Qadınların hüquqsuzluğu, uşaqların, anaların haqlarının pozulması... Azərbaycanın indiki vəziyyətinin İranın şah zamanındakı vəziyyətinə bənzərliyi var..."

Erməni qızının davranışları, ermıəni aşpazın: "Dayımoğlu mexanikdir. Yazmısdı ki, gəl. Mən də getmək istəyirəm. İranda qalıb nə edəcəm? Ermənilər dərbədar olmuş bir millətdirlər. Bir hissəsi Beyruta gedir, bir hissəsi Sovetlər ölkəsinə, bir hissəsi də Amerikaya. İranda qalıb nə edim?" - sözlərinə əsasən, ermənilərin bir toplum kimi əsl simasını, xislətini açır, fırsatçı olduqlarını, yalnız öz xeyirlərini düşündüklərini göstərir....

Rza Bərahəni romanda Təbriz və Ərdəbili dünyanın ən gözəl şəhərləri, insanlarını yadellilərə boyun əyməyən, mərd, qeyrətli, öz yurdunu canı qədər sevən xalqın yetirmələri kimi tanıdır. Hətta Quzey Azərbaycanın da yerləşdiyi Qafqazı belə yaratdığı amerikalı zabit obrazının dili ilə öz baxış bucağından sərgiləyir: "Mən qafqazlıyam. Bilirsən, bu sözün mənası nədir? Başdan-başa ağappaq ipək kimi..." Eyni zamanda Mahnuşə-Mahi Rahilinin 1929-cu ildə çəkilmiş şəklinin arxasında yazılan: "Mahi bir yaşında. 1929-cu il. Bakı şəhəri..." sözləri ilə Qafqazı, Güney Azərbaycan və Quzey Azərbaycanı birləşdirir...

Təbriz qız və qadınlarının isə dünyanın ən gözəl, ən üstün qadını olduqlarını, hətta fahişəsinin belə, digər toplumların fahişələrindən daha ismətli, amerikalı zabitlərin yatağına düşməyi özünə sığışdırmayan bir təəssübkeş olduqlarını anladır oxucusuna: "Təbrizdə hər hansı bir gözəl qadına gürcü qadını deyirlər. Amma mən deyirəm ki, Təbriz qadını gürcü qadınlarından da üstündür. Dünyanın ən gözəl qadınıdır. Ağ dərili, bal rənginə bənzər gözü, nisbətən uca boylu, bir qədər dolu, çevik, gülərüz, şirindil... Nə Tehranın bəzi qadınları kimi büzüşmüş, nə də Şirazın qadınları kimi qaraşın idilər..."

Ümumən onun qadına, gender məsələsinə baxışı fərqlidi, düşüncələri özünəxasdı, qadına feodal münasibətin, barbarca yanaşmanın əleyhinədir və əsərlərində bu yöndə savadığı o qədər qabarıq duyulur ki... Ədib hətta kişilərin bu yöndə maariflənməsinin gərəkdiyini belə etiraf edir: "Qadınların mənim şəxsi həyatımda xüsusi təsiri var. Düşünürəm ki, hər adamın nüvəsində bir qadın var. Dünyaya gəlmək, nəfəs almaq, dil açdığımız ilk kəlmələr, bütün bunlar anamızdan gəlir. Biz dünyaya gəldikdə qadın qoxusunu alırıq. "Lilit"ə gəlincə, o, Adəmə tabe olmayan və öz hüquqlarını bilən qadın olub və hüquqlarının tapdanmasına etiraz edib. Mən bu qadını təqdir edirəm. Ümumiy-yətlə, qadına hər zaman zülm edilib. Gərəkdir ki, bu zülm aradan qalxsın. 55 ildir ki, feminizm barədə oxuyuram. İndi amerikalı feministlərlə dostluq edirəm. Bəzən feminizmi səhv başa düşürlər. Feministlər kişilərin zülmünə, qadınların "başına vurmalarına" qarşı çıxırlar... Təəssüf ki, biz heç vaxt qadının hüquqlarını tanımırıq. Amma bu, belə olmamalıdır. Bunun da yeganə yolu kişiləri maarifləndirməkdir..."

"Yurdumun sirləri"ndən yazarın əsl türk kimliyi, ana dilinin-doğma türkcənin, Təbrizin təəssübünü çəkən yurddaş olduğu da aydın görünür: "İngilis dilini xarici dil hesab edirdilər. Türk dili isə dil sayılmırdı. Bu biganə şəhərdə bəzən iki biganə bir-birinin tanışı çıxırdı. Və həyat öz çətinliyini və əziyyətini əldən verirdi..." Yaxud: "Bir Təbriz türkü başqa bir Təbriz türkünü dünyanın o başında da olsa, tanıyar..." və yaxud: "Anası filan... Əgər sən sovet tərəfdarı deyilsənsə, niyə türk təsniflərini öyrənmisən? Zabit (Cəlili-E.F.) dedi: Təsnif türkcədir, yəni mənimdir, burda yaşayan adamlarındır. Əgər türkcə təsnif casusluq, günahdırsa, 5-ci və 6-cı kolonun dəlilidirsə, onda Azərbaycan xalqının hamısını tutub öldürün, çünki türkcə oxuyurlar..."

(Ardı var)

Esmira FUAD

525-ci qəzet .- 2024.- 18 iyul,№(125).-S.14.