Qeyri-formal və informal təhsilin tanınması aktuallaşır

Beynəlxalq standartlara əsasən, 3 təhsil forması vardır: formal, qeyri-formal və informal. Formal təhsil dedikdə beynəlxalq təhsil ictimaiyyəti tərəfindən sistemli və təşkilatlanmış şəkildə icra olunan, strukturlaşmış quruluşa malik, müəyyən normativ qaydalara əsasən, idarəolunan təhsil haqqında dövlət sənədinin verilməsi ilə başa çatan təhsil forması başa düşülür. Qeyri-formal təhsil müxtəlif kurslarda, dərnəklərdə və fərdi məşğələlərdə əldə edilən, formal təhsil sistemindən kənarda təşkil edilən, planlaşdırılmış təlim fəaliyyətləri olub, əsasən yaşlıların təhsili və təlimlərin təmin edilməsindən ibarət öyrənmə formasıdır. İnformal təhsil isə özünütəhsil yolu ilə biliklərə yiyələnmə formasıdır ki, hər hansı sistemli struktura malik deyil, bilik və bacarıqlar həyat və iş təcrübəsi, yaxud da təcrübə və özü öyrənmə yolu ilə əldə edilir. Qeyri-formal və informal təhsili formal təhsildən fərqləndirən başlıca xüsusiyyətlərdən biri yekunda dövlət tərəfindən təhsil sənədi ilə təsdiq edilməməsidir.

Təhsildə Keyfiyyət Təminatı Agentliyinin Qeyri-formal və informal təhsilin tanınması şöbəsinin müdiri Könül Əhmədova deyir ki, zamanla qeyri-formal təhsilin miqyasının artması ayrı-ayrı şəxslərdə öyrənmə nəticələrinin tanınmasına ehtiyac yaradır. Qloballaşma, miqrasiya proseslərinin sürətlənməsi, rəqəmsal texnologiyaların inkişafı və rəqəmsal cəmiyyətə keçid kimi proseslər qeyri-formal və informal üsullarla əldə edilmiş kompetensiyaların tanınmasını aktuallaşdırır, insanlar formal təhsildən kənar əldə etdikləri bilik və bacarıqlarını təsdiq edə, əmək bazarında işəgötürənlər tərəfindən qəbul edilə bilmək üçün dövlət təsdiqi olan sənədə ehtiyac duyurlar: "Məhz əmək bazarının tələbləri əsasında 1984-cü ildə ilk dəfə Fransada başlayan "Qeyri-formal və informal təhsilin tanınması" prosesi sürətlə digər ölkələrə də yayılmağa başladı. Qeyri-formal və informal təhsilin tanınması (QFİTT) sistemi insanların formal təhsildən kənarda yiyələndikləri bacarıqları dəyərləndirməyə kömək edir. Sistem kvalifikasiyası olmayan işçilərə qanunla tənzimlənən əmək bazarında iştirak etmək, o cümlədən, işəgötürənlərə mövcud və potensial işçilərin bacarıqlarını daha yaxşı müəyyən etmək imkanı verir. Ölkə bu proses (QFİTT) 2020-ci ildən start götürüb, vətəndaşların qeyri-formal və informal yollarla əldə etdikləri bilik, bacarıq və səriştələrin qiymətləndirilməsi prosesi Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarı ilə təsdiq edilmiş qaydalar əsasında aparılır. Hazırkı qaydalara əsasən, QFİTT prosesi 4 əsas hissədən ibarətdir: müraciətlərin ilkin qiymələndirilməsi, nəzəri imtahan, praktiki imtahan və peşə ixtisasını təsdiq edən sənədin təqdim edilməsi".

Onun sözlərinə görə, müşahidələrə əsasən, vətəndaşlar qeyri-formal təhsili daha çox kurslarda və dərnəklərdə əldə edirlər və onlar qısa müddət ərzində müəyyən peşə ixtisası üzrə bilik və bacarıqlara yiyələnirlər. İnformal təhsil isə daha çox usta yanında, yaxud ailədə baş verir. Vətəndaşlar valideynlərindən, yaxud yaxınlıqlarında yaşayan peşəkarların yanında çalışaraq, yəni təcrübə əsasında müəyyən peşə ixtisası üzrə bilik və bacarıqlara yiyələnirlər: "Təbii ki, hər bir şəxsin formal təhsil alması və bu təhsil çərçivəsində bilik və bacarıqlara yiyələnməsi vacibdir. Biz bir təhsil qurumu olaraq hər bir vətəndaşımızın formal təhsil almasının tərəfdarıyıq. Lakin təəssüf olsun ki, müəyyən səbəblərdən insanlar hər zaman seçdikləri peşə üzrə formal təhsil ala bilmirlər, yaxud müəyyən sahə üzrə formal təhsil aldıqdan sonra başqa bir sahədə əmək fəaliyyəti göstərməyə başlayırlar. Bu zaman onların formal şəkildə təhsillərini davam etdirmək imkanı məhdud olur. Təcrübəmizə əsasən, deyə bilərəm ki, cəmiyyətimizdə qeyri-formal və informal üsullarla bilik və bacarıq əldə etmiş kifayət qədər peşəkar sənətkarlar var və bizim məqsədimiz həmin şəxslərin kvalifikasiyalarını tanımaq və onların ömürboyu təhsildə iştirakçılığını, eyni zamanda dayanıqlı məşğulluq imkanlarını artırmaqdır. Həmçinin əmək bazarının dəyişən tələbləri bəzən təhsil sistemini qabaqlayır və insanlar qısa müddət ərzində qeyri-formal, yaxud informal təhsil yolu ilə yeni yaranan peşələr üzrə bilik və bacarıqlara yiyələnərək əmək fəaliyyətinə başlaya bilirlər".

K.Əhmədova bildirib ki, sözügedən proses ölkəmizdə artıq 2020-ci ildən start götürüb, vətəndaşların qeyri-formal və informal yollarla əldə etdikləri bilik, bacarıq və səriştələrin qiymətləndirilməsi prosesi Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarı ilə təsdiq edilmiş qaydalar əsasında aparılır. Hazırkı qaydalara əsasən, QFİTT prosesi 4 əsas hissədən ibarətdir: müraciətlərin ilkin qiymələndirilməsi, nəzəri imtahan, praktiki imtahan və peşə ixtisasını təsdiq edən sənədin təqdim edilməsi: "İlkin qiymətləndirmə zamanı ərizəçinin əvvəlki təhsil məlumatları və iş təcrübəsi əsas götürülür. Bu zaman əsas tələb ərizəçinin ən azı ümumi orta təhsilinin və müvafiq sahədə 2 illik iş təcrübəsinin olmasıdır. Belə ki, mövcud qaydalara əsasən, ümumi orta təhsil səviyyəsini ən azı 4 (dörd) il əvvəl və ya tam orta təhsil səviyyəsini ən azı 2 (iki) il əvvəl bitirərək, müraciət etdiyi müvafiq ixtisas üzrə azı 2 (iki) il qeyri-formal və informal təhsil formaları vasitəsilə bilik, bacarıq, səriştə və təcrübə əldə edən vətəndaşlar qiymətləndirilmə və tanınma üçün Təhsildə Keyfiyyət Təminatı Agentliyinə müraciət edə bilərər.

İlkin olaraq Agentlik tərəfindən müraciətçilərin sənədlərinin uyğunluğu yoxlanılır. Növbəti mərhələdə isə ərizəçinin nəzəri (test) və praktiki imtahan vasitəsilə sahə üzrə bilik və bacarıqları yoxlanılır. Test imtahanı ərizəçinin müraciət ediyi peşə ixtisasının kurikulumunda yer alan modullar üzrə təşkil olunur. Ərizəçiyə hər bir modul üzrə 10 sual verilir və hər bir düzgün cavab 1 (bir) balla qiymətləndirilir. Ərizəçiyə sualların cavablandırılması üçün 60 dəqiqə vaxt verilir. Əlilliyi olan şəxslərin imtahan vaxtına 15 dəqiqə əlavə olunur və onların imtahanda iştirakı üçün əlverişli şərait yaradılır. Nəzəri imtahanda ərizəçidən müvafiq ixtisas üzrə təqdim olunmuş suallardan ən azı 50 faizini doğru cavablandırması gözlənilir. Nəzəri imtahandan uğurla keçmiş namizədlər praktiki imtahana dəvət olunurlar. Bu zaman ərizəçilərin bacarıq, səriştə və təcrübələri qiymətləndirilir. Bu mərhələdə namizədlər istəklərinə və qaydalara uyğun olaraq sahib olduqları peşə üzrə sertifikat və ya diplom əldə edə bilərlər. Verilmiş tapşırığın 50 faizini düzgün yerinə yetirən ərizəçilər peşə ixtisasını təsdiq edən sənəd əldə etmək imkanı əldə edirlər".

Qiymətləndirilmə və Tanınma prosesi Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarına əsasən, "Peşə təhsili üzrə ixtisasların Təsnifatı" əsasında təşkil olunur. Qiymətləndirmə və tanınması aparılan ixtisasların siyahısına hər il əlavələr olunur və yenilənir. Hazırda 20 peşə ixtisası üzrə qiymətləndirmə və tanınma prosesi təşkil olunur. Bura müxtəlif ixtisaslar aiddir, məsələn, dərzi, bərbər, heyvandarlıq mütəxəssisi, plastik boru qaynaqçısı və sair.

K.Əhmədova deyir ki, əmək bazarının tələbləri sürətlə dəyişir: "İşəgötürənlər peşəkar kadrlar axtarışındadırlar. Eləcə də cəmiyyətimiz peşəkar kadrların xidmətlərindən yararlanmağa üstünlük verir. Burada ən vacib məsələlər, mən deyərdim ki, təhlükəsizlik və keyfiyyətli xidmət, yaxud məhsuldur. Təsəvvür edin, həftəsonu yemək yediyiniz bir restoranda fəaliyyət göstərən və formal təhsil almaq imkanı olmayan bir aşpazın sizə keyfiyyətli xidmət göstərəcəyindən necə əmin ola bilərik? Həmin aşpazın bütün təhlükəsizlik qaydalarına riayət eləcəyinə necə əmin ola bilərik? Bu misal gətirdiyim məsələ demək olar ki, xidmət, tikinti, ticarət və sair sahələrin hər birində aktualdır. Mən deyərdim ki, bilik və bacarıqların qiymətləndirilməsi və tanınması bu baxımdan çox vacibdir və dünyanın qabaqcıl ölkələrində bu məsələlər ön plana çəkilir. Qiymətləndirmə və tanınma prosesindən uğurla keçmiş vətəndaşı biz öz sahəsinin peşəkarı adlandıra bilərik. Peşə kadr keyfiyyətli və təhlükəsiz xidmət, eyni zamanda məhsulun təminatçısıdır. Peşəkar insan kapitalı, keyfiyyətli və təhlükəsiz xidmət və məhsul isə, öz növbəsində, iqtisadi inkişafa yol açır. Qeyri-formal və informal təhsilin tanınması nəticəsində vətəndaşlar dövlət qurumu tərəfindən peşə ixtisasını təsdiq edən sənəd əldə edə bilərlər və bu sənəd onlara əmək bazarında fəaliyyət göstərmək imkanı verir və ilkin peşə təhsili diplomuna bərabər tutulur. Peşə ixtisasını təsdiq edən vətəndaşlar həm işəgötürənlər, həm də cəmiyyət tərəfindən üstünlük verilməkdədir və bu faktor həmin vətəndaşların dayanıqlı məşğulluq imkanlarını artırır. Həmçinin peşə ixtisasını təsdiq edən diplom əldə edən vətəndaşların ilkin peşə təhsili səviyyəsindən növbəti peşə təhsili səviyyəsinə keçmək hüququ qazanırlar. Beləliklə, həmin şəxslərin ömürboyu öyrənmə kontekstində imkanları artır. Əlavə olaraq, TKTA bir sıra beynəlxalq qurumların üzvüdür və müxtəlif beynəlxalq tərəfdaşlarla əməkdaşlıq edir. Belə ki, Agentlik tərəfindən təqdim olunmuş peşə ixtisasını təsdiq edən sənəd beynəlxalq arenada da tanınır".

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet .- 2024.- 18 iyul,№(125).-S.11.