Əmanət

Beşiktaşdan Karaköyə doğru sahilyolu yol gedərkən sağ tərəfdə olduqca sadə, amma insana ayaq saxladacaq görkəmə sahib möhtəşəm bir bina var. Adı "Tophane-i Amire"dir. Bu tarixi yer Osmanlının nəhəng imperatorluq olmağına güc qazandıran topxana olub. Elə ilk illər; Fateh Sultan Mehmet İstanbulu fəth etdikdən sonra hərbi emalatxana yaratmağa qərar verir və ərazi olaraq Bizans dönəmindən qalma tikililərin ortasını, dənizin sahilini, hazırkı "Tophane-i Amire"nin yerini seçir. İnşaat prosesi 1481-ci ildə yekunlaşır. Daha sonra Sultan II Bəyazidin əmri ilə top emalatxanası bir az da böyüdülür, genişləndirilir. Qanuni Sultan Süleymanın hakimiyyətdə olduğu vaxtlardan başlayaraq ən parlaq dönəmini yaşayır.

Doxsanıncı illərə qədər dəfələrlə yenilənmədən keçir, restavrasiya edilir. Elə həmin illərdə abidə Memar Sinan Universitetinin nəzdninə keçir. Tophane-i Amire Kültür və Sənət Mərkəzi olaraq fəaliyyətə başlayan bu tarixi hərbi binada həmçinin, "Tophane-i Amire Beş Qübbə", "Tophane-i Amire Sarnıçları" adlı üç sərgi zalı da açılır. Muzeydə mütəmadi olaraq həm yerli, həm də əcnəbi sənətçilərin sərgiləri təşkil edilir. Onların arasında həmyerlimiz Xalq rəssamı Sakit Məmmədovun da adı var. Altı il öncə təşkil edilən həmin sərgidə iştirak etməsəm də, yüksək səviyyədə keçdiyinə şübhəm yoxdur. Çünki Sakit Məmmədovun istedadı ilə "Tophane-i Amire"nin tilsimləyən gözəlliyini düşünəndə bunu təxmin etmək elə də çətin olmur.Yerdən göyə qədər...

Abidə oyulmuş daşlarla hörülən, hündür hasarlarla əhatələnib. Sıra-sıra qübbələri var. Hətta deyərdim ki, bu günə qədər gəzdiyim tarixi məkanların içərisində qübbələrin ən çox yaraşdığı yer buradır. Dənizə tərəf uzanan mənzərə, sanki bir nöqtədən sonra göy üzünə calanır. Sənə elə gəlir ki, ətrafında hər şey havadadır. Elə sən də, ayaqların yerdən kəsilmiş kimi hiss edirsən özünü. Böyük bacaları olan bu yerdə toplar tökülür, silahlar hazırlanırmış. Ətrafda top tökmək üçün qazılan çuxurların hamısını olmasa da, bir-ikisini görmək mümkündür. Ərimiş maddəni daşımaq üçün istifadə edilən borular qorunub saxlanır. Maddələrin qaynadılması zamanı baş verə biləcək yanğının qarşısını almaq üçün bina içində sarnıç da inşa edilir. Diqqətimi çəkən detallardan biri də çəlləklər oldu. Öncə fikirləşdim, yəqin ki, o vaxtlar barıtları bu çəlləklərdə saxlayırdılar. Sonra öyrəndim ki, həmin çəlləklərlə dolu bal həmişə hazır vəziyyətdə saxlanırmış. Baş verə biləcək yanğınları balla söndürmək üçün istifadə edilirmiş.

Sultan Mehmetlə təməli atılan, əsrlərlə ayaqda qalan və imperatorluğun ən vacib hərbi sənaye mərkəzi olan topxananın ətrafındakı yaşayış mərkəzlərinin bəziləri də o dönəmdən qalmadır. Özü də Sultan Mehmet əmri ilə tikilib, top hazırlayan ustaların ailələrinin rahat şəraitdə yaşamaqları üçün...

Gücün zirvəsi, gücsüzlüyün dibi

Qanuni Sultan Süleyman dönəmində isə Fateh Sultan Mehmet və II Bəyazidin inşa etdirdiyi "Tophane-i Amire" emalatxanasına aid bütün bina dağıdılaraq yerinə yeni və daha böyük topxana inşa edilir. Sultan Süleymandan sonra 1742-ildə yenidən restavrasiya edilir. Lakin III Əhmədin əmri ilə baş vəzir Damat İbrahim Paşa 1743-cü ildə binanı tamamilə dağıtdırır, rəssam və memar Mustafa Ağanın tərtib etdiyi dizaynla tikilərək bugünkü görkəmini qazanır. Lakin bir əsr içində topxana yavaş-yavaş əhəmiyyətini itirməyə başlayır. Çünki 1843-cü ildə Ohannes və Boghos Dadian tərəfindən qurulan Zeytunburnu Dəmir Fabrikinin fəaliyyətə başlaması ilə top və digər silah-sursatlar bu fabrikdə istehsal edilir. Fabrikin tam dolu və yüksək şəkildə işləməyə başlaması ilə birlikdə "Tophane-i Amire"dəki top hazırlanması yavaş-yavaş ləğv edilir və istehsal prosesi Zeytunburnunda həyata keçirilməyə başlanır.

Əslində, XIV əsrin əvvəllərində Avropada surətli şəkildə yayılmağa başlayan top hazırlanması və istehsalına, eyni əsrin ikinci yarsından etibarən osmanlılar da başladı. Osmanlılar yeni texnologiyalarla istehsal edilən güclü və təsirli toplar hazırladılar.

Hətta vəziyyət elə gətirdi ki, osmanlılar bu sahədə texniki üstünlük əldə edərək daha da inkişaf etdilər. Ölkənin güc qazanması da həmin ərəfələrə təsadüf edir. Bir əsr sonra bənzər texnikanı Avropa icra etməyə başlayır. Buna baxmayaraq, iqtisadi gücü, xam maddə qaynaqları, texniki heyət baxımından Avropadan xeyli öndə olan Osmanlı dövləti top hazırlanması məsələsində uzun illər liderliyini qoruyub saxlayır. XVII əsrdən etibarən Osmanlı Avropaya qarşı olan bu üstünlüyünü yavaş-yavaş itirməyə başlayır. Təbii ki, bunda taxt oyunlarının, hakimiyyət davalarının, intriqaların, qardaş qırğınlarının da rolu böyük olur.

Sonu gəlməyən sanksiyalar

İmperatorluğunun qurulduğu ilk illərdə Avropa, Osmanlı Dövlətinin savaş gücünün dağıdıcılığının önünə səd çəkmək və Osmanlı sərhədlərinin Avropanın hər tərəfinə yayılmasına mane olmaq məqsədi ilə top istehsalında istifadə edilən müxtəlif materialların Osmanlı dövlətinə girişini əngəlləməyə çalışırlar. Görülən, bütün tədbirlərə baxmayaraq, avropalı tacirlərin pul qazanmaq ehtirası daha güclü olur və həmin materialları müxtəlif yollarla osmanlılara satırlar. Avropanın Osmanlıya qarşı bu sanksiyasına imperatorluğa Şərqdəki düşmən ölkələr də qoşulur və onların savaş texnikasının inkişafını əllərindən gəldiyi qədər ləngitməyə çalışırlar. Lakin pul sevdası burda da qalib gəlir. Osmanlı imperatorluğunun yüksəliş dönəmində inkişaf edən topçuluq, XVII əsrdə zəifləyir. Hətta Avropa topçuluğu qarşısında gücünü itirir. Bütün faktlar sübut edir ki, tarixdə heç nə sonlanmır, hər şey sadəcə cild dəyişir və davam edir. Siyasət də, iqtisadiyyat da, çəkişmələr də, münasibətlər də belədir. İnsanlıq dünyanın sonunu gətirməkdə məqsədlidir, təbii ki, öz aləmində. Amma dünya hamını, hər kəsi udur, yox edir. "Sultan Suleymana qalmayan dünya, sənəmi qalacaq" deyə bir deyim var. Necə haqlı deyimdir. Qanuni 71 il yaşadı, 46 il hakimiyyətdə oldu. Gücünü isbat etmək üçün son səfərinə və savaşına çıxdı. Ürəktutmasından öldü, orduda ruh düşkünlüyü olmasın deyə ölüm xəbəri gizlədildi. Daxil orqanları içindən çıxarılaraq çadırının yanında basdırıldı və hər şey bitdi. Daha doğrusu, hakimiyyətə oğlu keçdi, o da aləmi bir-birinə qatdı. Məsələ burasındadır ki, tarixdə hər şey dəyişir, bir tək insanoğlunun ölüm idrakından başqa. Əlbəttə, dünya ölümsüz olduğunu düşünənlərin ucbatından bu gündədir.

Əmanət

Əslində bu əsrarəngiz memarlıq abidəsinə çoxdan getmək istəyirdim. Lakin hər dəfə fərqli səbəblərə görə alınmırdı. Yaxınlarda muzeylərlə bağlı gələn məlumatların içində "Əmanət" adlı sərgi açıldığını oxuyanda, "mütləq ziyarət etməliyəm" dedim. Təsadüfə bax ki, "Əmanət" görmək istədiyim yerdə təşkil edilmişdi, bir daşla iki quş vurmuş kimi oldum. Sənətçi Vuslat Doğanın dərin mənalı sərgisi ziyarətçilərə güvən, bağlılıq, etimad etmək, sədaqət, vəfa kimi dəyərləri yenidən xatırladır. Digər sərgilərdən fərqi isə gələcəkdən daha çox keçmişə, köklərə, özə aparmağıdır. Sərgidə mənim üçün ecazkar əsər nəhəng zəncir idi. Elə həmin zəncirin sehrinə qapılaraq getmişdim. Sənətçinin nənəsindən qalma qızıl zəncirdən təsirlənərək ərsəyə gətirdiyi nəhəng heykəl topxananın qübbəsinə qədər ucalır. Ətrafında gəzərkən atalardan babalara qədər gedib çıxan nəsillərarası bağlantıları düşündürür. Bir növ insana qara dəlik kimi görünən gələcəyin qaranlığından qoruyur, köklərimizin dərin olduğunu yadımıza salaraq. İnsana yönsüzlük, aidiyyatsızlıq hissini unutdurur.

"Muska" adlı əsəri isə cadu-pitidən bəhs edir. Keçmişdən, çox keçmişdən qalan batil inanclar insanı təkrar-təkrar düşündürür. Fikirləşirsən ki, bu işlər onda da var idi, indi də var. Bəs yaxşı, gələcək? Onda necə olacaq? Bax, qara dəlik kimi görünən gələcək bu qeyri-müəyyənliklə başlayır. Bir daha anlayırsan, istər yaxşı, istər pis, istər sevdiyimiz, istər nifrət etdiyimiz, istər günahlar, istər savablar, keçmişdən gələn hər şey bizə əmanətdir. Eynilə, bir travmanın dörd nəsl davam etdiyi kimi...

Türkan Turan

525-ci qəzet .- 2024.- 20 iyul,№(127).-S.21.