Azərbaycan Cümhuriyyətinin Tehrandakı səfirliyi

(Əvvəli 18 iyul sayımızda)

Adil xan Ziyadxan, öz fikirlərinin yekunu kimi, böyük əməllər zamanı rəhbər işçilərin üzərinə daha ağır vəzifə yükü düşdüyünü, tabeliklərində olan işçilərin çox vaxt səhv addımları üçün də məsuliyyət daşıdıqlarını və bu zaman səbirli olmaq lazım gəldiyini qeyd edərək yazır: "Yenə də millət naminə hər şeydən üstün olub gənc əməkdaşlarımızın davranışı ilə barışmalıyıq, belə ki, bizim həyat dövrümüz başa çatmaq üzrədir, millətimizin taleyinin gələcək rəhbərliyi isə haqlı olaraq onlara aiddir". Lakin burada Adil xan birdən-birə Əkbər Sadıqovu yada salır və öz "gənc əməkdaşının davranışı" ilə əslində heç də barışmadığını büruzə verir: "Mənim gənc müavinimin - surətini təqdim etdiyim - məktubu sizə çox şey demirmi? Mənə həvalə olunmuş missiyaya görə tam məsuliyyət daşıyan rəhbər kimi bildirirəm ki, 96 min frank Ə.Sadıqovdadır. Bu adam isə yalnız şəxsi məktub yazır ki, "mənim təmiz adımı və şərəfimi ləkələməyin", guya mən burada Respublikanın Nümayəndəsi deyiləm, adi bir küçə şayiəçisiyəm..."

Bu sətirlər aydın göstərir ki, Adil xan Ziyadxan səfirliyə məxsus ən azı 96 min frankın Əkbər ağa Sadıqov tərəfindən mənimsənildiyini düşünür, gənc müavininin göndərdiyi məktubu və "xahişini" isə özünə qarşı təhqir sayır.

Əkbər ağa Sadıqovun məktubu, görünür ki, həqiqətən Adil xana çox ağır təsir edib. Çünki Topçubaşova yazdığı 1 mart 1924-cü il tarixli məktubunda o, bir daha bu məsələyə qayıdır: "Əgər nə vaxtsa mənim keçmiş müavinim Əkbər ağa Sadıqovla görüşsəniz, ona deməyi unutmayın ki, məni yaxşı tanıdığından elə bir məktub yazmamalı idi (surətini sizə göndərdiyim). Mənə həvalə edilmiş Nümayəndəliyin bütün əməkdaşlarından onlara təhvil verilmiş pul məbləğləri və xidməti vəzifələri ilə bağlı tapşırıqların icrası barədə hesabat tələb etmək mənim hüquqi və mənəvi borcumdur. Onun ünvanına burada və ya xaricdə yayıla biləcək bütün söz-söhbətlərə görə mən cavabdeh deyiləm. Lakin öz rəsmi hesabatlarımda onun barəsində susa bilmərəm, çünki bu, mənim hüququm və vəzifəmdir. Belə ki, mən, Missiyanın rəhbəri kimi, öz həmkarlarımdan hesabat tələb etməyə borcluyam ki, onları öz vaxtında lazım olan yerə təqdim edim".

Adil xan Ziyadxan - Azərbaycanın tanınmış ictimai, siyasi və dövlət xadimi, diplomat. Azərbaycan xarici işlər nazirinin müavini, Azərbaycan Cümhuriyyətinin İranda səfiri

Adil xan Ziyadxanın xidməti vəzifələrin icrasında, xüsusilə maliyyə məsələlərində düzgünlük və məsuliyyət tələbi yalnız əməkdaşlarına qarşı deyildi. Tehrandakı Azərbaycan missiyasının Rusiya səfirliyinə verilməyən hissəsi ilə bağlı gördüyü tədbirlər Adil xanın öz vəzifə borclarına da eyni tələbkarlıqla yanaşdığının bariz sübut idi. Belə ki, 1922-ci ilin dekabrın 14-də o, AXC Xarici İşlər Nazirliyinin Diplomatiya şöbəsinin keçmiş müdiri İbrahim xan Tağı xan oğlunun təsadüfən Tehranda olduğunu öyrənərək ona məktub yazır, özünün həyatı üçün təhlükə törədəcək dərəcədə ağır xəstə olduğu üçün bir xahişini yerinə yetirməsini təvəqqe edir. 1919-cu il iyulun 16-dan 1921-ci il iyunun 22-dək Azərbaycan Cümhuriyyətinin İrandakı diplomatik nümayəndəliyinə rəhbərlik etdiyi müddətdə əlində olan maliyyə, mühasibat və digər təsdiqedici sənədlərin əslini hələ də heç kimə təhvil vermədiyini, bu işin nə vaxt baş tutacağının da məlum olmadığını bildirən Adil Xan həmin sənədlərdə həm xəzinədarlıq məsələlərinə, həm də ayrı-ayrı şəxslərin çox mühüm maraqlarına toxunulduğunu vurğulayır və İbrahim Xanın tam səlahiyyətli şəxs kimi onlarla tanış olub 2 nüsxədə Akt hazırlamasını xahiş edir.

Sənədlərdə vəzifəsi "Xarici İşlər Nazirliyinin keçmiş direktoru" kimi qeyd olunan İbrahim xan "hazırda rəsmi səlahiyyətli şəxs" olmasa da, "mövzuya bələd olan, vicdanımın diktəsini rəhbər tutaraq, vətəndaşlıq borcunu daşıyan özəl ekspert kimi" qaldırılan məsələyə münasibət bildirməyə razılaşır və hazırda Tehranda yaşayan Bakı Universitetinin keçmiş əməkdaşı doktor Məmməd Cəfər Cəfərovu da özü ilə birgə yoxlama aparmağa dəvət edir. Səfirliyin rəsmən mövcud olduğu dövrə qədərki bütün hesabat sənədləri Adil xan Ziyadxan tərəfindən İbrahim xana təqdim olunur. İki xadimin hazırladığı və 1923-cü il 10 yanvar tarixində imzaladığı həmin Aktın "Kənar baxışdan qiymətləndirmə" adlanan hissəsində göstərilən bütün sənədlərin diqqətlə yoxlanıldığı, Nümayəndəliyin gəlir və xərclərinin ayrı-ayrı maddələr və bəndlər üzrə təsdiqedici sənədlərə uyğun olduğunun mühasibat uçotu kitabları vasitəsilə həyata keçirildiyi və göstərilən tarixlərə uyğun olaraq balanslaşdırıldığı qeyd edilir. Deyilənlərə sübut kimi müvafiq rəqəmlər gətirilən bu sənəddə Səfirliyin ilk gündən əlindəki xarici valyutanı Tehranda dəyişməklə bağlı üzləşdiyi vəziyyət təfsilatı ilə şərh edilir, bu zaman səfirin müavini Sadıqovun Bakıda "həddən artıq" yubandığı xüsusi vurğulanmaqla onun əlində olan pullarla İrana, öz vəzifə yerinə qayıtmadığı və heç bir məlumat vermədiyi göstərilir. Məhz bu amillər səbəbindən Səfirliyin lazımi xərcləri ödəmək üçün ilk gündən özəl kreditlər götürməyə vadar edildiyi göstərilir.

Bundan sonra Aktda gətirilən məlumatlar böyük maraq kəsb edir: "Nümayəndəliyin ağır maddi vəziyyətindən xəbərdar olan İran hökuməti beynəlxalq nəzakət hisslərindən, eləcə də İranla Azərbaycan arasında xüsusi qohumluq münasibətlərindən çıxış edərək Azərbaycan Nümayəndəliyinə kömək etmək qərarına gəlib və 1920-ci il iyunun 22-dən başlayaraq ona bir il ərzində hər ay dörd yüz tümən məbləğində subsidiya ayırmaq haqda sərəncam verib".

Həmin dövrdən keçən bir ilə yaxın müddətdə Az.SSR hökumətindən heç bir xəbər çıxmadığı üçün Azad xan missiyasının səfirlik fəaliyyətini 16 iyun 1921-ci ilə qədər rəsmən davam etdirdiyini və Bakıdan gələn teleqram əsasında Missiyanın arxivinin və əmlakının həmin ilin 22 iyununda Rusiya səfirliyinə təhvil verildiyini bildirən İbrahim xan bu sonuncu işin Adil xan xəstə olduğu üçün səfirliyin birinci katibi Ağa Camal Şirinli tərəfindən yerinə yetirildiyini yazır. Maraqlıdır ki, bu Aktda da Azərb. SSR XXİK-nın sərəncamını yerinə yetirən Camal Şirinlinin bu sərəncamın verilməsində hər hansı rolundan danışılmır. Bununla da 1-ci münşünin Bakı ilə əlaqələri özünün qurduğu və bu haqda Adil xan Ziyadxanı xəbərdar etmədiyi ehtimalı daha da güclənir.

Aktda İran tərəfinin ağır vəziyyətdə olan Azərbaycan səfirliyinə dəstək olmasına dair İbrahim xan daha bir nümunə gətirir və məlum olur ki, Adil xanın şəxsi durumunu və xəstə olduğunu nəzərə alaraq İran hökuməti Nümayəndəliyə illik borcdan əlavə, şəxsən onun özünə də hər ay 300 tümən (səkkiz ay müddətində - 1922-ci ilin 22 martına qədər) verməkdə davam edib. Bundan başqa, bir dəfə ayrıca 200 tümən də ödəyib. Beləliklə, "İran hökumətinin verdiyi məbləğ yekun olaraq yeddi min dörd yüz tümən (7400 tümən) rəqəmi ilə ifadə edilmişdir".

Daha sonra Aktda Səfirliyin borc aldığı ayrı-ayrı şəxslərə, məvacibsiz qalmış azsaylı əməkdaşlarına, hətta İngilis səfirliyi vasitəsilə Topçubaşova vurulmuş xidməti teleqrama görə də ödəməli olduğu məbləğlər sadalanır və bir nəfərdən başqa digər borcların faizsiz verildiklərinə diqqət çəkilir. İbrahim xan İran Hökumətinin Səfirliyə verdiyi bütün məbləği də "passiv borclar" siyahısına daxil edir, lakin bununla belə məhz həmin - "heç bir şərt qoyulmadan" verilən borcun "Azərbaycan xalqının Şərəf və Nüfuz məsələsi kimi Azərbaycan hökuməti tərəfindən qaytarılmasını" vacib sayır. Bu zaman İran hökumətinin özünün daima maddi ehtiyacla çarpışdığı və ən mühüm ehtiyaclarını belə ödəyə bilmədiyi xüsusi vurğulanır.

Aktın "Mahiyyət üzrə qiymətləndirmə" başlıqlı ikinci hissəsində ekspert İbrahim xan Missiyanın ehtiyaclarını ödəmək və düzgün işləməsini təmin etmək üçün çəkilmiş xərclərin, iqtisadi-maliyyə əməliyyatlarının mahiyyət etibarilə qiymətləndirilməsinə keçir və bu sahədə xidməti təcrübəsinin olmadığına və İrana gəldiyi ilk gündən vəziyyətin həddən artıq çətinliyinə baxmayaraq, "Adil xanın ona həvalə edilmiş vəzifəni ən vicdanlı şəkildə yerinə yetirdiyini, yaranmış durumda çox ehtiyatlı və diqqətlə davrandığını, bütün hərəkətlərində qanun hüdudlarında qalmağa çalışdığını və yaxşı idarəçi kimi lazım olan qənaətə riayət edərək hər bir xalq qəpiyini qoruduğunu" vurğulayır.

Bu zaman Nümayəndəliyin cari xərclərini ödəmək üçün səfirin sərəncamı ilə həyata keçirilən dövlət əmlakının bir hissəsinin satılmasını ekspert "Force major" kimi qiymətləndirərək, belə hallarda tələb olunan bütün rəsmiyyətlərə riayət olunduğunu bildirir və qeyd edir ki, Adil Xan Ziyadxanın bu addımları "açıq dənizdə gəmi kapitanının hərəkətləri ilə eyniləşdirilməlidir".

Aktı imzalayarkən İbrahim xanın etdiyi bir qeyd də bu insanın ona həvalə edilən işə yanaşması baxımından olduqca diqqətəlayiqdir: "İki orijinal nüsxədə tərtib olunan bu Ekspertizamda mən hər hansı şəxsi münasibət və ya siyasi qərəzi istisna etməklə tamamilə obyektiv olmağa çalışmışam və onu öz imzamla təsdiq edirəm".

İkinci ekspert - doktor M.C.Cəfərov da həmin sənədə "İranda Azərbaycan Diplomatik Missiyasının öz rəsmi mövcudiyyəti dövründə maliyyə hesabatlarının detallı təftişində iştirak edərək bu Aktda edilən nəticələri tam şəkildə bölüşürəm" - qeydi ilə imza atır.

Həmin Aktın və özünün İbrahim xan Tağı xan oğluna rəsmi müraciətinin surətlərini 30 may 1923-cü il tarixində Parisə göndərən Adil xan Ziyadxan, rəsmi şəkildə Əlimərdan bəy Topçubaşova "Millətimizin Ziyalı Nümayəndələri Şurasının sədri" kimi müraciət edərək ilk fürsət yaranan kimi Səfirliyin bütün kreditorlara olan borclarının ödənilməsi üçün Aktda göstərilən məbləğdə maliyyəni Tehrana, onun adına göndərilməsini xahiş edir. Belə ki, bu insanlar "Azərbaycan Cümhuriyyətinin bayrağına və onun nümayəndəsi kimi mənə etimad və hörmətlə yanaşaraq Diplomatik Missiyaya lazım miqdarda pul veriblər. Hüquqi və əxlaqi borcumuz bizə israrla diktə edir ki, onların Müstəqilliyimizin ləkəsiz embleminə və onun vicdanlı xadimlərinə inamlarında heç də yanılmadıqlarını sübuta yetirək".

Əlimərdan bəy Topçubaşov - Azərbaycan dövlətinin fövqəladə səfiri, Azərbaycan hökumətinin naziri, Paris Sülh konfransında Azərbaycan nümayəndə heyətinin başçısı

Bütün bu sənədlərin aylardan sonra ünvanına yetişdiyi və yalnız 1924-cü ilin 18 oktyabrında Paris Nümayəndə heyətinin iclasında dinlənildiyi Əlimərdan bəy Topçubaşovun onların üstünə yazdığı dərkənarlardan məlum olur. Adil xan Ziyadxanın imkan düşəndə Səfirliyin borclarının ödənilməsi ilə bağlı xahişinin yerinə yetirilmədiyi daha çox ehtimal edilir. Çünki bu haqda hələ ki, heç bir sənədə, yaxud xatırlatmaya rast gəlinmir. Azərbaycanın Parisdəki nümayəndəliyinin həmin dövr onsuz da ağır olan və getdikcə dərinləşən maddi durumu da belə bir imkanın yaranmadığını söyləməyə əsas verir. İran hökumətinin bu məsələyə münasibəti isə araşdırılmadığı üçün hazırda hər hansı fikir bildirmək məqbul sayılmazdı.

1924-cü il Adil xan Ziyadxanla Topçubaşovun səfirliklə bağlı yazışmalarında göstərilən son tarixdir. Bu iki görkəmli Azərbaycan xadimi arasında yazışma bir də 1927-ci ildə bərpa olacaq və tamam başqa mövzulara - Avropada və İranda Azərbaycan mühacirətinin durumuna həsr ediləcək.

Lakin 1920-1924-cü illər yazışmalarının məzmunu yalnız Cümhuriyyətin İrandakı səfirliyinin problemləri və Azərbaycan siyasi mühacirətinin getdikcə ağırlaşan maddi durumu ətrafında məhdudlaşmırdı. Bu baxımdan həmin yazışmalarda Azərbaycanın XX əsrin əvvəlləri ziyalı elitasının milli dövlətçilik düşüncəsi və öz xalqı qarşısında məsuliyyəti ilə bağlı mühazirələrini də nəzərdən keçirməyə ehtiyac vardır.

Diqqətəlayiqdir ki, hər iki Cümhuriyyət xadiminin 27 Aprel çevrilişindən sonra baş vermiş hadisələrə, xüsusilə ölkənin siyasi elitasına qarşı dərhal başlamış kütləvi qırğınlarla baxışı heç də yalnız yeni rejimin qəddarlığının təsbiti ilə məhdudlaşmır. Bu zaman təcavüzə məruz qalmış dövlət adamlarının xatirəsi anılmaqla yanaşı, "bu acınacaqlı mənzərənin" yaranmasında həmin ziyalı zümrəsinin buraxdığı səhvlərin, yanlışlıqların da dərk və etiraf edilməsi vacib sayılır.

Əlimərdan bəy İsmayıl xan Ziyadxanovu nəzərdə tutmaqla Adil xanın itkisinə şərik olduğunu vurğulamaqla eyni zamanda yazırdı:

"Siz haqlısınız, ziyalılar hədsiz qurbanlar verdi. Biz hamımız onların xatirəsi qarşısında borcluyuq və indiyədək hələ də onların layiq olduğu haqqı ödəməmişik... Ölkəmizin itkiləri - ümumi itkilərimizdir. Əgər bir qardaş öz həyatını ümumi iş uğrunda qurban etmiş qardaşı üçün kədərlənirsə, ölkə öz doğma oğluna, fədakar xadiminə yas tutur... Onların unudulmaz adları həmişə şəhidlik nuru ilə əhatə olunacaq, işıqlı xatirələri xalqın qəlbindən heç vaxt silinməyəcək. Onları şərəfləndirməyin ən yaxşı yolu isə talesiz vətəni xilas etmək naminə ümumi işi davam etdirməkdir. Bütün arzularımız, bütün düşüncələrimiz, bütün gücümüz buna yönəlməlidir. Bu, indi bizim ümumi şüarımızdır! Və hər cür sıxıntılar və şəxsi iztirablar bahasına biz hamımız onun müdafiəsinə qalxmağa və onun gerçəkləşməsi üçün səy göstərməyə borcluyuq".

Ə.M.Topçubaşov, əlbəttə ki, indiki halda qarşıya qoyduğu əsas vəzifənin - Vətəni işğaldan azad etməyin - reallaşmasının bütün çətinliyini tam anlayırdı: "...hökuməti olmayan, qəsb edilmiş ölkəsi ilə ünsiyyətdən məhrum və buna hər hansı maddi vəsaiti olmayan bir təşkilat mövqeyində xaricdəki rolumuz nə ola bilər"... Əlimərdan bəy xüsusilə 1922-ci ilin Paris nümayəndəliyi üçün son dərəcə ağır keçdiyi, "əvvəllər bizə rəğbət bəsləyənlər, parlaq vədlər verənlər tərəfindən belə sanki unudulduqları" təsəvvürü yarandığı şəraitdə belə təslim olmadıqlarını, "bütün konfranslarda, bütün hökumətlər qarşısında ölkəmiz haqqında qışqırmağa, təcavüzkarlara etiraz bildirməyə" davam etdiklərini, özünün Genuya konfransında gürcülərlə birgə fəaliyyət göstərdiyini, Lozanna konfransında lazımi şəxslərlə görüşdüyünü yazır. Dünyanın yeni siyasi durumunu müəyyən edəcək böyük güclərin bir aydan sonra yenidən Lozannada yığışacağını vurğulayan Topçubaşov belə bir ümidini bildirir ki, bu toplantıda müttəfiqlərlə Anqora - Mustafa Kamal hökuməti arasında sülh bağlanacaq və bu məqam Azərbaycan və digər işğal olunmuş respublikalarının məsələsinin müzakirəsi növbəsini yaxınlaşdıracaq. "Səbirsizliklə, günəşin nəhayət bizim tərəfimizdə görünəcəyi ümidi ilə gözləyirik..."

Lakin Topçubaşov dərhal bütün bu gözləntilərə realist mövqedən yanaşdığını nümayiş etdirir: "Amma təbii ki, mümkün nəticələri şişirtməyək, xüsusən də təcrübə artıq sübut etdiyinə görə..."

- sətirlərindən sonra söylənilənlər bu böyük dövlət və siyasət adamının Cümhuriyyətin acı taleyinin səbəbləri üzərində düşüncələrinin əsas xəttini və alınan əsas dərsin mahiyyətini tam şəkildə aşıqlayır. Beləliklə, Topçubaşova görə, təcrübə sübut etdi ki:

"1. Böyük və sevimli qardaş - cahilliyindənmi, ya daha böyük eqoizmin təzahürü və öz şəxsi mənafeyinə həddən artıq qısqanc münasibəti ucbatındanmı - kiçik qardaşın maraqlarını qurban verə və hətta onun gənc həyatını məhv edə bilər;

2. Bütünlüklə yaxın qohumlarla məhdudlaşmaq olmaz, onlardan kənarda da, bizə daha çox meyl göstərən və daha ədalətli olanlar arasında da, əlbəttə, əgər belələri varsa, dəstək axtarmaq lazımdır;

3. Hər şeydən əvvəl və istənilən halda yalnız özünə, öz mənəvi və maddi gücünə ümid etmək, güvənmək və arxalanmaq lazımdır;

4. Nəhayət, dövlət quruculuğu sahəsində və ümumiyyətlə siyasətdə hisslərə yer yoxdur. Hisslər hər hansı mülahizələrdən qaynaqlansalar da, yalnız sağlam instinktlərə və real maraqlara, ilk növbədə dövlətin öz maraqlarına yer verilməlidir".

Gətirilən müddəalardan aydın olur ki, Cümhuriyyət qurucuları arasında ən yaşlı, ən təcrübəli və nüfuzlu xadim olmaqla Əlimərdan bəy Topçubaşov AXC-nın süqutunun dərslərindən danışarkən ilk növbədə xarici amilləri əsas götürür və bu zaman xarici ölkə tərəfindən işğal faktının özünə toxunmadan gənc dövlətin xarici müttəfiqlərlə əlaqələr qurulmasında və bu əlaqələrə güvənməklə buraxdığı səhvlərə diqqət çəkir. "Gələcək obyektiv tarixçi 27 aprel hadisələri üzərində dayanarkən, mümkündür ki, yuxarıdakı müddəalara görə ilk növbədə bizim liderləri günahlandıracaq" - fikri bu ehtimalı bir daha təsdiq edirdi. Sözünə davam edən Topçubaşov həmin gələcək tarixçiyə "bütün indiki nəslin dövlət qurucusu kimi iqtidara malik olmadığı" qənaətinə əsas verməmək üçün isə "siyasi həyatın sağlam prinsiplərinə ən böyük ehtiyatla riayət etmək və daha böyük realizm nümayiş etdirmək, onun əsas ehtiyaclarını və tələblərini düzgün dərk etmək" zərurətini vurğulayırdı.

Özlüyündə mühüm suallar qaldırmaqla dövlət quruculuğu ilə məşğul olan insanların Tarix qarşısında məsuliyyət məsələsini qoyan Topçubaşovun mövqeyi anlaşılandır. Lakin bu zaman Cümhuriyyətin işğalı səbəblərindən danışan bir xadimin ölkəni hələ 1918-ci ilin sentyabrında tərk etdiyi və sonradan Vətəndə baş verən hadisələr haqqında məlumatları yalnız uzaqdan, heç də yüksək səviyyədə olmayan teleqraf, məktublaşma və ayrı-ayrı şəxslərin vasitəsi ilə aldığına da diqqət yetirmək lazımdır.

Bu baxımdan, Azərbaycanın işğalı zamanı özünün də vətəndə olmadığına baxmayaraq, Cümhuriyyətin dövlət quruculuğunda, xüsusilə onun xarici siyasətinin formalaşmasında bilavasitə iştirak etmiş, və ölkədən 1920-ci ilin əvvəllərində çıxsa da, mövcud daxili siyasi duruma daha yaxından bələd olan Adil xan Ziyadxanın baş vermiş çevriliş aktına, onun fəsadlarına və səbəbkarlarına münasibəti bir qədər fərqli idi və o, düşüncələrini də özünəməxsus bədii şəkildə böyük qəlb ağrısı ilə ifadə edirdi:

"Ürək qan ağlayanda nədən yazasan, kimə və kimdən şikayət edəsən... Heç bir fırtına bizim möhkəm gənc ağacımızı belə asanlıqla yıxa bilməzdi, əgər onun kökləri əvvəlcədən öz qurdlarımız tərəfindən gəmirilməsəydi. Bizlərdə qartallar nadirdir, amma qurdların sayı-hesabı yoxdur. Odur ki, qoy millət qarşısında vicdanı təmiz olmayanlar peşmançılıq çəksinlər, çünki bütün bu saysız-hesabsız milli fəlakətlər, bütün bu göz yaşları və lənətlər bütün ağırlığı ilə sağ ikən onların rəzil və mənfur ruhlarına çökür, öləndən sonra isə qismətləri əbədi lənətlər olacaq".

Beləliklə, Adil xan Ziyadxan Cümhuriyyətin süqutunda və xalqın başına gələn bəlalarda Azərbaycanda dövlət quruculuğuna bilib-bilməyərəkdən zərbə vuran öz insanlarımızı, o cümlədən, dövlət strukturlarında çalışan natəmiz, pis niyyətli, eyni zamanda dövrün mənasını və mürəkkəbliyini anlamayan məmurları töhmətləndirir. Xarici İşlər Nazirliyində işlədiyi müddətdə ətrafında mövcud olan və özünün diqqətlə izlədiyi durumu qədim Yunanıstanda mifik içki və kef allahı Vakxın şərəfinə düzəldilən eyş-işrət məclisi ilə müqayisə edərək onu "tam mənası ilə vakxanaliya" kimi dəyərləndirən Adil xan, vaxtilə öz kitabında gətirdiyi bir "xəbərdarlığın" bu gün nə qədər aktual olduğunu böyük təəssüflə vurğulayır: "Görünən yerdə üstünə "Memento servi tutem" ("Əsirliyi yadda saxla") yazılmış mərmər lövhə mismarlamaq lazımdır ki, uzaqgörən qardaşlarımızı xəbərdar edəsən: Unutmayın ki, siz dünən qul idiniz, bu gün isə azadsınız və işlər yoluyla getməsə, azadlıq ləyaqətsiz əllərinizdən uçub gedəcək və siz yenidən kölə olacaqsınız!!!"

Bu "ölümcül" xəbərdarlığın "bədbəxtlikdən gercəkləşdiyi" qarşısında Adil xan Ziyadxan: "Hər şey dünən oldu, keçdi, bunun üzərində daha çox dayanmağa ehtiyac yoxdur, bu gün, sabah və gələcəkdə nə etmək lazımdır?" - sualını qoyur, "bizə bu qədər fədakarlıq bahasına başa gələn belə siyasi və ictimai qarışıqlıqdan sonra" dünənki səhvləri təkrarlamamağa, sıraları artıq parçalanmağa başlayan siyasi mühacirəti mehriban olmağa, qardaşcasına birləşməyə, "ilk növbədə, itirilmiş azadlığımızı geri qaytarmağa və xalqımıza təhvil verməyə" çağırır.

Bundan sonra gələn sətirlər isə onun müəllifin siyasi baxışlarının səciyyəsi nəzərindən artıq heyrətamiz bir həqiqəti ortaya qoyur.

(Ardı var)

Solmaz Rüstəmova-TOHİDİ

Tarix elmləri doktoru, professor

525-ci qəzet .- 2024.- 23 iyul,№(128).-S.12-13.