KƏDƏR
QARIŞIQ TƏBƏSSÜM
Dahilər, görkəmli simalar, parlaq şəxsiyyətlər
nə qədər böyük, nə qədər müstəsna,
nə qədər nadir olsalar da, hər halda hər kəs kimi
insandırlar. Onlar da hər kəs kimi bir ömür
yaşayır, bu həyatın içərisindən
keçib gedir və başqa Allah bəndələri kimi, bir
gün onların da ailə qurmaq növbəti yetişir.
Doğurduqları incilərlə onlar nə qədər
qeyri-adi olsalar, gendən nə qədər cazibəli
görünsələr də, onların həyat
yoldaşı taleyini yaşamaq həmişə çox
çətin olur. İlahi də sanki dühaların hamı
kimi olmadığını, yaradıcılıqlarında
üstün, adi həyatda digər insanlardan çox vaxt daha
köməksiz, daha gücsüz olduqlarını nəzərə
alaraq bəxtlərinə onların həyat yoldaşı
olmaq yükünü çəkə bilən mələk
xislətli xanımlar yazır. Bir çox nadirlərin
ömrünə o qadınlar sadəcə zövcə kimi
yox, qoruyucu pərilər kimi gəlir.
Qələmi ilə, zəkasıyla millətin taleyində
büsbütün yeni bir yol açan Həsən bəy Zərdabinin
həyatı heç də asan deyildi. Enişli-yoxuşluydu,
məşəqqətli idi. Onun ömür-gün
yoldaşı olmaq həm də bir çox məşəqqətləri
bölüşmək deməkdi. Həsən bəy Zərdabi
nə xoşbəxt idi ki, tale ona Hənifə xanımı bağışlamışdı.
Hüseyn Cavid nə bəxtiyardı ki, onun Mişkinaz
xanım kimi vəfalı ömür-gün yoldaşı
vardı. Həsən bəy Ağayev məsud idi ki, tale ona
kişi qeyrətli Xədicə xanımı nəsib
etmişdi. Xudadat bəy Rəfibəylinin Cəvahir
xanımı, Üzeyir Hacıbəylinin Məleykə
xanımı, Müslüm bəy Maqomayevin Badigülcamalı
vardı. Bu gözəl varlıqlar təkcə bir evin
xanımı, yalnız övladlar böyüdən analar
deyildilər. Onların hər biri BÖYÜK ərlərinin
məsləkdaşı, amal yoldaşı, əqidə dostu
idilər. O seçilmiş kişilərdən bu millətə
qalan işıqlı nə varsa, hamısında o gözəl
xanımların nur payı var.
Və tale Cəlil Məmmədquluzadəyə də
Həmidə xanımı ürcah etdi.
Həmidə xanımla Cəlil Məmmədquluzadə
qovuşanacan ayrı-ayrı yollarla irəliləmişdilər.
Cəlil Məmmədquluzadənin iki evliliyi olmuş,
Həmidə xanım da ərə getmiş, ömür
yoldaşının vəfatından sonra dul
qalmışdı, hər ikisinin əvvəlki nikahlardan
uşaqları vardı. Üzdən baxanda, elə bil ki,
qovuşma imkanları da münasib deyildi -məkanca da bir-birindən
xeyli aralıydılar. Mirzə Cəlil Tiflisdə, Həmidə
xanım Qarabağda yaşayırdı. Ancaq vaxtın, taleyin
də öz izahsız çəkiciliyi olur. Həmin cazibə
bu iki insanı bir-birinə doğru çəkir, gələcək
vüsalı hazırlayırmış.
Üstündən zamanlar keçəndən sonra
olub-keçmişlərə bugünün
hündürlüyündən baxarkən
düşünürsən ki, Həmidə Cavanşirsiz Cəlil
Məmmədquluzadənin ömrünü təsəvvür
etmək mümkün deyil. Ağla gətirə bilmirsən
ki, o dəyanətli qadın olmasaydı, Cəlil Məmmədquluzadənin
fırtınalı illərin axarındakı həyatı necə
keçərdi? Bəlkə elə günlərin birində
yarımçıq da qırılardı. Həmidə
xanım ona sədaqətli xanım, hayan olmağı
bacardı, Cəlilə sonsuz sevinclər gətirən,
ömrünə yeni rəng və məna qatan övladlar
bağışladı. Lakin Həmidə xanım həm də
mübarizələrdən, yüz cür
sıxıntılardan adlaya-adlaya "Molla Nəsrəddin"i
dünyaya gətirən Cəlil Məmmədquluzadənin
yanındakı qələm yoldaşı, mollanəsrəddinçilər
sırasında rəsmən adı çəkilməsə də,
əməldə onların ən fəallarından biri
sayılası silahdaş, məsləkdaş idi.
Həmidə xanımın nə "Molla Nəsrəddin"də,
nə də Cəlil Məmmədquluzadənin qələmə
aldığı bir-birindən qiymətli əsərlərinin
hansındasa adı keçir. Ancaq əslində o əsərlərin
hər birini oxuyanda, "Molla Nəsrəddin"in köhnə
nömrələrini vərəqləyəndə
gözünüzün önünə daim o xanımın
nurani camalını gətirin, onun haqqında zəhmət
şəriki, həmmüəllif kimi düşünün. Həmidə
xanım olmasaydı, üzdən sakit görünsə də,
içərisi həmişə gərginliklə dolu Mirzə
Cəlil adladığı aşırımlı yolları
rahat keçə bilməzdi. Həmidə xanımın ən
narahat günlərində də Cəlil Məmmədquluzadə
onun üçün təsəlli adası idi. İlk
görüşdükləri, yaxınlaşdıqları,
qovuşduqları günlərdən tutmuş əbədi
ayrılığın gəldiyi anlaracan Həmidə
xanımla Mirzə Cəlil ruhca birgə oldular. Həmidə
xanım bu illərin və günlərin hamısında Mirzə
Cəlilə ən etibarlı söykənəcək idi. Cəlilin
böyüklüyünü bəlkə də hər kəsdən
daha artıq və sonacan onu yalnız yaxın məsafədən
deyil, həm də daxildən müşahidə edə bilən
Həmidə xanım anlayırdı. Bu səbəbdən də
gücü, təpəri çatdıqca illərcə Böyük
Ərini qorumağa, ona dayaq olmağa çalışdı.
Və Həmidə xanımın Cəlilə (gerçəkdə
isə hamımıza, bütün millətə)
axırıncı yaxşılığı və son
töhfəsi də qələmə aldığı
"Xatirələr"i oldu.
Artıq Mirzə Cəlilin həyatda
olmadığı günlərdən birində keçdi masa
arxasına, və birgə günlərinin
yaddaşlarını ürəyindən və beynindən
kağıza köçürməyə başladı. O
xatirələrin aynasında Mirzə Cəlil indiyəcən
çoxumuza bəlli olmamış bir qatartək ona xas cizgiləriylə
büsbütün ayrı bir cilvədə göründü
və həmişə də o xatirələr oxunduqca bizə
daha yaxın gələcək. Həmidə xanım bu xatirələri
qələmə almaqla həm Mirzə Cəlilin, həm
özünün taleyini yazdı, həm millətə ibrətli
bir sevgi tarixçəsini yadigar qoydu.
...Həmidə xanımla Mirzə Cəlilin
qovuşmasının əsas səbəbkarı atası
Əhməd bəy Cavanşir oldu. Hərçənd Cəlillə
Həmidənin ilk təması baş tutanda artıq Əhməd
bəy Cavanşir həyatda deyildi. O, şərəfli bir nəslin
övladı idi, Pənah xanın uruğundan, Cavanşirlər
soyundan idi.
Əhməd bəy dünyadan köçəndə
qızına vəsiyyət etmişdi ki, ondan qalan əlyazmaları
qorusun və üzə çıxarsın. Əhməd bəy
dünya görmüş, yaxşı savad
almışinsandı, hökumət qulluğunda olmuşdu.
Bir müddət Azərbaycandan kənarda - Rusiyada
yaşayıb xidmət etmişdi və ana dilindən
savayı ruscanı və farscanı da yaxşı bilməsi
öz yerində, fransızcada sərbəst
danışır, yazıb-oxuyurdu. Mütaliəsi genişdi, ədəbi
qələmi də vardı. Öz bədii əsərləri
bir yana, gözəl tərcümələri də az deyildi.
Rus şairləri Vasili Jukovskidən (1783-1852), Mixail Lermontovdan
(1814-1841) silsilə şeirləri Azərbaycan dilinə
çevirmişdi. Ürəyindən keçirmiş ki,
onları kitablaşdırsın, ayrıca nəşr etsin.
Ancaq ömür möhləti çatmır.
Əhməd bəyin Qarabağın məşhur kəndlərindən
olan Kəhrizlidə mülkləri vardı. Özündən
sonra orada qızı Həmidə yaşayır, təsərrüfatı
idarə edirdi və 1905-ci ilin payızında ata vəsiyyətinə
əməl etmək qərarına gəlir. Qızı Tiflisdə
oxuyurdu, oradakı Qızlar İnstitutunda pansioner idi. Növbəti
dərs ili başlanan ərəfədə - 1905-ci il avqustun
sonlarında gəlir Tiflisə. Burada üz tutacağı
ünvan İsasultan Şahtaxtlının dul zövcəsi,
köhnə rəfiqəsi Sofya xanımın evi idi.
Axşamlardan birində Həmidə xanım Sofya xanıma elə
Tiflisə gəlmişkən başqa bir mühüm işi də
yerinə yetirmək istədiyini bildirir. Deyir ki, atamın əlyazmaları
qalır, istəyirəm onları kitab şəklində
buraxaq. Həmidə xanım hələ Qarabağda olanda
soraq-soraq eşitmişdi ki, Tiflisdə Cəlil Məmmədquluzadə
ilə Ömər Faiq Nemanzadənin "Qeyrət" mətbəəsi
var və atasının artıq senzordan keçmiş,
çapına icazə verilmiş əlyazmasını nəşr
olunmaqdan ötrü onlara təqdim etmək fikrində idi.
Sofya xanım Mirzə Cəlillə Ömər Faiqi
yaxşı tanıdığını deyərək kitabla
bağlı söhbət aparmaqçün onları evə dəvət
edəcəyini bildirir və həmin günlərdən 30 ildən
artıq bir müddət keçərkən Həmidə
xanım xatirələrində Cəlillə o ilk
görüşü də anırdı. İlk
görüşdə Ömər Faiq Həmidə xanıma
söhbətcil, təmaslara açıq, daha səmimi, Mirzə
Cəlil isə qaradinməz, içərisinə
qapılmış adam kimi görünmüşdü. O qədər
ki, hətta onun niyə belə davranmasının səbəbini
Sofya xanımdan da soruşmuşdu, o da
qayıtmışdı ki, elə bu ilin içərisində
atasını da, anasını da, üstəlik,
qaynını da itirib, qayğıları çoxdur, həyatın
zərbələri ard-arda gələrək onu
tıncıxdırıb. Ancaq qovuşandan, bir-birinə
gün-gün, il-il daha artıq yaxınlaşandan sonra Həmidə
xanım illər ötdükcə buna da şahid olacaq ki, həmin
qaraqabaqlıq, içərisinə qapılmaqlıq elə
Mirzə Cəlilin təbiətindən gəlirmiş, lap
xoş, qayğısız günlərində də həmin
təhərdir.
Həmidə xanım
xatırlayırdı ki, Mirzə Cəlil Əhməd bəyin
əlyazmalarını vərəqləyib tanış olandan
sonra razılaşırlar ki, 240 manata 1.000 nüsxə kitab nəşr
edilsin. Həmin görüşdəcə bəsirətli Mirzə
Cəlil qarşısındakı qadınların yetərincə
yetkin, müasir düşüncəli, fəal
olduqlarını hiss edərək deyir ki, nə əcəb
siz qadınların bir xeyriyyə cəmiyyətini
yaratmırsınız? Əslində Mirzə Cəlilin bu
sözləri sualdan daha çox təklif idi və özü
artıq həmin çağlarda Tiflisdə fəaliyyət
göstərən xeyriyyə cəmiyyətinin katibi imiş.
Həmidə xanım yada salırdı ki, Cəlilin bu
sözü ürəyimizə yatdı, elə həmin
axşam Sofya xanımla qərara aldıq ki, Tiflisdə
qadın xeyriyyə cəmiyyəti təşkil edək.
Ertəsi günü saathesabı fayton tuturlar, Sofya
Şahtaxtı Tiflisdəki müsəlman
qadınlarının hamısını yaxşı
tanıdığından gecə ilə 45 nəfərdən
ibarət siyahı tərtib edibmiş və faytona minərək
bircə-bircə həmin ünvanları gəzməyə, o
qadınlarla görüşüb razılıqlarını
almağa başlayırlar. Görüşdüklərindən,
yeni yaradacaqları xeyriyyə cəmiyyətinə üzv qəbul
etdiklərinin ilklərindən biri Mirzə Fətəli
Axundzadənin nəvəsi Mələksima xanım olmuşdu.
Mələksima xanımla görüşəndə həmin
evdə Mirzə Fətəli Axundzadənin qızı Nisə
xanımla da rastlaşmışdılar, onun da adını
siyahıya əlavə etmişdilər. Həmidə
xanımın qızı Minayla Sofya xanımın
qızları Tiflis Qızlar İnstitutunda təhsil
aldıqlarından ora faytonun gəlib çatdığı
daha bir ünvan olmuşdu. İnstitutun rəhbərliyi ilə
görüşən Həmidə xanım iradını
bildirmişdi ki, anlaya bilmirəm, niyə bu institutda bizim
qızlara öz ana dilində dərs keçilmir? Cavab
alırlar ki, bizi təmin edən yaxşı müəllim
olsa, həmin fənni proqrama salarıq. Həmidə xanım
da dərhal boyun olur ki, həmin müəllim tapılsın,
məvacibini mən ödəyəcəyəm. Məsləhət
görürlər ki, şeyxülislama müraciət etsin, hər
halda o, münasib bir müəllim adı çəkə bilər.
İşi isti-isti həll etməyə çalışan təşəbbüskar
Həmidə xanım faytonu sürdürür
şeyxülislamın hüzuruna. Şeyxülislam Həmidə
xanımın təvəqqesini eşidincə məmnun
qalır, onu tərifləyir.
(Minanın sonralar Həmidə xanıma Tiflisdən
göndərdiyi məktubda yazmasınca, şeyxülislam hətta
gəlib Qızlar İnstitutunda özü bir neçə dəfə
türk dili dərslərini aparır, lakin vaxtının
azlığından müəyyən müddət
ötüncə həmin işi ruhani dairəsindəki
yaşlı bir adama tapşırır.
Bu təfərrüatların hamısını elə
Həmidə xanım özü bizə
"Xatirat"ında çatdırır.
Həmin səhifələri riqqətsiz oxumaq
mümkün feyil. Bunlar duyğulandıran tarixçələrdir.
Həmidə xanım yazmazsa bilinməyəcək, dünənin
dumanlarına əriyib-itəcək bu əhvalatlar bir tərəfdən
bu vətənpərvər xanımın özünün vətənpərvərliyindən,
işgüzarlığından deyirsə, o biri baxımdan da
çarlıq dönəmində ana dilimizin tədris şəbəkəsində
asta-asta özünə necə yol açmasının daha
bir unudulmuş macəralı hekayətini söyləyir:
"Şeyxülislamın - belə bir yüksək şəxsiyyətin
instituta gəlməsi çox böyük vəlvələ
yaratmış, bütün rəhbər heyət onun
pişvazına çıxmış və təntənəli
şəkildə müəllimlər otağına kimi
müşayiət etmişdilər").
...Həmidə xanım Kəhrizli kəndindəki təsərrüfatına
bağlı olduğundan Tiflisdə çox qala bilməzdi və
işlərini yekunlaşdırınca Qarabağa
qayıdır. Ancaq qismət onu Mirzə Cəlillə
yaxınlaşdırmaq üçün yeni tədbirlər
tökürmüş. Həmidə xanım xatırlayırdı
ki, 1906-cı ilin yazında bir gün Qasım bəy Zakirin
bacısı oğlu Mustafa bəy Behbudov bizə qonaq gəldi
və əlində də təzə nəşrə
başlayan "Molla Nəsrəddin" dərgisinin ilk
sayı.
Həmidə xanım oxuyub heyran qalır, bu
jurnalın baş mühərririni
tanıdığını, Tiflisdə
görüşdüklərini, Əhməd bəyin əlyazmalarını
nəşr etməkçün ona verdiyini söyləyir və
"Molla Nəsrəddin"ə abunə
yazılmaqçün lazım olan məbləği də verərək
Mustafa bəydən bunu Tiflisə çatdırmasını
xahiş edir: "Bundan sonra jurnal hər həftə bizə də
gəldi. "Molla Nəsrəddin"in hər nömrəsi
bizim evdə tufan qoparardı".
Elə bircə bu "tufan qoparardı" deyimi o evin
nə ev, o evdəkilərin necə adam olmaları haqqında
təsəvvür yaradır.
Həmin ilin mayında Həmidə xanım Tiflisə
yenidən gedəsi olur və Cəlil Məmmədquluzadə ilə
bir də görüşürlər. Həmidə xanım o
görüşdə "Molla Nəsrəddin"i çox tərifləyir
və onillər sonra həmin anları xatırlayaraq
yazırdı ki, Cəlil təvazökarlıqla
başını aşağı salıb susurdu.
Əlbəttə ki, onların görüşündəki
əsas məqsəd Əhməd bəy Cavanşirin
kitabının nəşri məsələsi idi. Həmidə
xanım Mirzə Cəlildən xahiş edir ki, atasının
nəşr ediləcək kitabının üz
qabığında satışdan toplanacaq pulun Tiflisdəki
Müsəlman Qadın Xeyriyyə Cəmiyyətinə
keçiriləcəyi yazılsın. Həmidə xanım
söhbət əsnasında Mirzə Cəlilə bunu da xəbər
verir ki, danışmışam, Tiflis Qızlar İnstitutunda
türk dili də tədris olunacaq, yaxşı bir müəllimə
ehtiyac var, bəlkə həmin dərsi siz deyəsiniz?
Mirzə Cəlil bu işi görməyə vaxtı
olmadığını desə də, hər halda namizədini
verir, "Şərq-i Rus" qəzetinin redaktoru Məhəmməd
ağa Şahtaxtının həmin dərsi yaxşı tədris
edə biləcəyini söyləyir. Məhəmməd
ağa geniş dünyagörüşlü, mükəmməl
savadlı, əli qələmli, xeyli müddət Parisdə
yaşadığından fransızcanı da gözəl bilən
ziyalı idi.
Ona təklif edincə razılaşır və Tiflis
Qızlar İnstitutunda ana dili dərslərini aparmağa
başlayır.
1906-cı il dekabrın axırlarında Sofya xanım
Qarabağa məktub yollamış, rəfiqəsinə Mirzə
Cəlilin onunla evlənmək istəyini yetirmişdi. Həmidə
xanım nəzakətlə Mirzə Cəlilin ona yüksək
dəyər verdiyinə görə
razılığını bildirsə də,
yazmışdı ki, bizim yollarımız ayrıdır, mən
atamın vəsiyyətini yerinə yetirməli, onun kənddəki
mədəni quruculuq işlərini davam etdirməliyəm.
Mirzə Cəlillə Həmidə xanımın
yolları zahirən, doğrudan da, ayrı idi. Ancaq ilk
görüşlərindən sonra onun da, bunun da ürəyinə
artıq qığılcım düşmüşdü, onun
ürəyindən bununkuna, bunun könlündən onunkuna
yollar artıq uzanmağa başlamışdı.
Həmidə xanım xatırlayırdı ki, 1907-ci
il Qarabağa ağır ayaqlı gəldi. Çəyirtkə
sürüləri peyda oldu. Nə qədər
çalışılırsa da, zəruri qabaqlayıcı tədbirlər
bir az gec görüldüyündən fəlakətin
qarşısını almaq mümkün olmur. Qalın qara
bulud kimi hərəkət eləyən çəyirtkə
sürüləri yolunun üstündə nə varsa
silib-süpürür, əkin-biçinin əvəzində
çılpaq yer qalırdı. Qarabağda aclıq
başlayır, ardınca da yatalaq gəlir. Ancaq Həmidə
xanımın yaratdığı Müsəlman Qadın
Xeyriyyə Cəmiyyəti artıq fəaliyyətdə idi, xəzinəyə
müəyyən məbləğlər də daxil olurdu. Qarabağda
camaatı düçar olduğu bəladan
qurtarmaqçün Həmidə xanım
bacardığını edirdi. Göstərdiyi digər
köməklər azmış kimi, hər gün evdə
çörək bişirtdirirmiş və hər gün
özü məntəqələrə paylayırmış.
1907-ci ilin mayında ürəyi qəm-qüssə ilə
dolu, xəstə, yorğun Həmidə xanım yenə Tiflisə
gəlib Sofya xanımgildə yerləşir. Gəlincə də
elə Sofya xanımgildə artıq həm də Xeyriyyə Cəmiyyətinin
katibi Mirzə Cəlillə təzədən
görüşürlər vəHəmidə xanım ona kəndlilərə,
muzdlu işçilərə vəsaitin paylanması ilə əlaqədar
qəbzləri təhvil verir. Və o gün Sofya xanım bir
müddət əvvəl Həmidəyə göndərdiyi məktubunda
müsbət cavab almadığı mətləbə yenidən
qayıdır: "Sofya xanım yenə Cəlilin
elçiliyini edərək söhbəti təzələdi".
Həmidə xanım bunu da xatırlayırdı ki,
1907-ci ilin 19 mayında "Molla Nəsrəddin"in 20-ci
nömrəsində Mirzə Cəlilin çox böyük
hay-küy qoparmış və az qala özünün məhvinə
səbəb olacaq "Erməni və müsəlman
qadınları" başlıqlı məqaləsi dərc
edilmişdi.
"Molla Nəsrəddin"in həmin yazının
dərc edildiyi sayı da, o nömrənin işıq
üzü gördüyü gün də Həmidə
xanımın yadında möhkəmcə qalmışdı.
Çünki həmin yazının, həmin günün onun
Mirzə Cəlillə qovuşmasında həlledici yeri
olmuşdu. Etiraf edirdi: "Bu məqalə mənim ona verəcəyim
cavaba öz təsirini göstərdi".
Bu məqalə mümkün izdivac söhbətinin
müsbət həllinə bünövrəni
hazırlayır, ancaq elə həmin ayda Mirzə Cəlilin
yazdığı daha iki məqalə Həmidənin ürəyinin
qapılarını onun üzünə taybatay açır.
1907-ci ilin 27 mayında Qızlar İnstitutunda
keçirilən buraxılış mərasimində
qızı da məzunlar sırasında olan Həmidə
xanım xəstə olduğundan iştirak edə bilmir. Mirzə
Cəlil o tədbirə qatılır və həmingünkü
müşahidələrinə əsasən az öncə
"Molla Nəsrəddin"də çıxan və aləmi
bir-birinə qatan məqaləsindən də artıq həyəcan
oyadan digər yazısını qələmə alır, onun
"Molla Nəsrəddin"in 22-ci sayında
şeyxülislama açıq məktubu ruhaniləri bərk
hiddətləndirir.
Mirzə Cəlilin mərdanə yazıları kimlərinsə
qəzəbini şiddətləndirirdisə də, Həmidə
xanımın qəlbində tam əks duyğular
oyadırdı: "Qərara gəldim ki, kənddəki
işlərimi buraxaraq şəhərə köçüm.
Mirzə Cəlilin ona "yoldaş və arxa"
olmağım fikirləri ilə razılaşıb evlənmək
təklifini qəbul etdim".
Ancaq qərara alırlar ki, kəbin kəsdirməyi
payıza saxlasınlar. Həmidə xanım Mirzə Cəlilə
yayda dincəlmək üçün Qarabağa getməyi təklif
edir. Mirzə Cəlil razılıq verir, amma xahiş edir ki,
orada kim olduğumu açıq söyləmə, de ki, sənin
qızının türk dili müəllimiyəm, adım da
Məhəmməd Həsənovdur.
Beləcə, 1907-ci ilin yayında "Məhəmməd
Həsənov" Qarabağa gəlmişdi, bircə-bircə
Həmidə xanımın qohum-əqrəbasıyla
tanış olurdu. Doğrudur, söhbətlərində,
davranışlarında, mülahizələrində Həmidə
xanımın bəzi ayıq qohumları bu qonağın - Məhəmməd
Həsənovun "Molla Nəsrəddin"ə nə şəkildəsə
aidliyini hiss edirdilər. Özündən soruşmuşdular
da. Təsdiqləmişdi ki, bəli, o dərgiylə
az-çox əlaqəm var.
Tiflisdən Qarabağa iyunun başlanğıcında
gəlmişdilər və 15 gün ərzində Mirzə Cəlil
Məhəmməd Həsənov olmuşdu. Ancaq iyun
ayının 15-də qərara alırlar ki, artıq məsələni
hər kəsə açsınlar. Həmidə xanım dəqiqləşdirirdi
ki, 1907-ci il iyun ayının 15-də Quzanlı kəndindən
bir molla gətirdilər ki, kəbinimizi kəssin.
Bu, onların daha heç vaxt ayrılmayacaq
yollarının qovuşduğu gün idi.
Həmidə xanımın xatirələrinin o
çağların tarixi mənzərəsini aydın
görmək baxımından çox əhəmiyyətli
olması öz yerində, ancaq bu yaddaşların bir başqa
faydası da Mirzə Cəlilin həyatının,
yaradıcılığının elə səhifələrinə
işıq tutmasıdır ki, onlar barədə ayrı bir
qaynaqdan bu cür dəqiqlikdə məlumat almaq mümkün
deyil. Elə bircə "Ölülər"lə
bağlı bu sorağı götürün. Həmidə
xanım xəbər verir ki, Cəlil əsərin baş qəhrəmanı
İsgəndərin adını bizim yaxın bir adamın
adından götürüb qoymuşdu. Sən demə, Həmidə
xanımın atasının tanışlarından olan İsgəndər
Hacı Həsən oğlu adlı o savadlı, mərifətli,
farscanı da yaxşı bilən şəxs
Hüsülü kəndində yaşayırmış,
geniş üzüm bağları varmış, məhsul
toplanandan sonra şampana oxşayan bir şərab düzəldər,
özü də içərmiş, ona görə də
camaat arasında "Kefli İsgəndər" kimi məşhurlaşıbmış.
Həmidə xanımın xatirələrində belə
bir xəbər də var və bunu da ona Mirzə Cəlil
özü deyibmiş ki, Şeyx Nəsrullahın ölü
diriltməsi məsələsi yazıçı uydurması,
təxəyyül məhsulu deyil. Belə bir hadisə, həqiqətən,
olubmuş.
Həmidə xanım belə bir səmti də
nişan verir ki, bəlkə sabah kimlərsə o əlyazmanın
da izinə düşə - 1907-ci ilin iyununda Mirzə Cəlil
ilk dəfə Qarabağa Kəhrizliyə gələndə
Əhməd bəyin kitabxanası ilə tanış olanda
buradakı zənginliyə valeh olubmuş, söyləyibmiş
ki, mən burada sahman yaradacağam və həmin kitabxanada
Əhməd bəy Cavanşirin düzəltdiyi, artıq
çapa hazır olan dördhissəli bir əlyazmanı -
rusca-azərbaycanca qarşılıqlı atalar sözləri
lüğətini aşkarlayaraq Tiflisə qayıdan təki
ayrıca kitab kimi buraxacağını qət edibmiş. Həmidə
xanım heyifsilənir ki, necə oldusa həmin əlyazma yoxa
çıxdı və əlyazmanı Tiflisdə
jandarmların növbəti axtarışlardan birində
götürdüklərini ehtimal edir.
Artıq birgəydilər, ancaq həyatlarının gərdişi,
işlərinin gedişi elə idi ki, mütəmadi bir yerdə
olmaları çətindi. Həmidə xanım təsərrüfatla
bağlı idi, ona görə də daha çox Kəhrizlidə
olmalı idi, Mirzə Cəlilsə "Molla Nəsrəddin"in
çıxdığı Tiflissiz qala bilməzdi.
Və Həmidə xanımın özünün
Qarabağda, Mirzə Cəlilin Tiflisdə keçirdiyi
günlərdəki yazışmaları ilə bağlı xəbərləri
də onların sevda nağılının bir ayrı səhifəsidir.
Həmidə xanım təsdiqləyir ki, Mirzə Cəlillə
mütəmadi məktublaşırdıq, onun hər məktubu
elə bir hekayə kimi oxunaqlıydı.
Bunu ayrıca vurğulayır ki, bir-birimizə məktubları
rusca yazırdıq.
Bu məqam məni həmişə
düşündürür. Üzeyir bəylə
dost-doğma qardaşı Ceyhun Hacıbəylinin də məktublaşmalarını
oxumuşam. O kağızların da əksəri rus dilindədir.
Mirzə Cəlil də, Həmidə xanım da, Üzeyir bəy
də, Ceyhun bəy də, o çağın bir çox belə
görkəmli ziyalıları da təpədən-dırnağa
milli, vətənsevər, ziyalı insanlardılar.
Yaxşı təhsil görmüşdülər - kimisi rus
dilini, bəziləri fransızcanı ana dili kimi bilirdi, hələ
ərəb-fars dillərini bir qırağa qoyuram. O
ziyalılar bir-biri ilə rusca da, fransızca da
danışırdılar, yazışmalarında, elə ana
dili sərbəstliyində başqa əcnəbi dillərdən
də istifadə edirdilər, ancaq bununla yanaşı, iliklərinə
qədər millilikləri onlarla bərabər qalırdı.
Sonra vaxtın qasırğaları qopdu, 1920-1930-cu illərin
siyasi qırğınları törədildi, Azərbaycan
ziyalılığının qaymaqlarını yox etdilər
və bir sıra başqa ənənəviləşən vərdişlər
kimi, bu milli şakər də tədricən aradan getdi.
Sonralar gedib başqa dildə, başqa yerdə təhsil alanlar
daha onlar kimi sona qədər azərbaycanlı, sona qədər
milli olub qala bilmədilər, təmasa girdikləri mədəniyyətin,
dilin, mühitin yoluxucu təsirinə uğradılar.
Ülgüsə var axı! Elə Mirzə Cəlillə Həmidə
xanımın örnəyi - ər-arvadın, bir-birini sevən
iki insanın, iki amal yoldaşının, iki vətənpərvərin
hətta şəxsi məktublarını başqa dildə
yaza-yaza, hətta evdə öz aralarında rusca
danışa-danışa da təpədən-dırnağa
milli olaraq qalmaq nümunəsi də uzaq tarix deyil axı!
...1907-ci ilin payızı. Həmidə xanım da
Tiflisə gəlib və oktyabrın son günlərində
Mirzə Cəlilin Davudov küçəsi 24-dəki evinə
köçüb.
Həmin geniş mülkdə həm
yaşayırdılar, həm də "Molla Nəsrəddin"in
redaksiyası burada idi. Qonaq-qara, müntəzəm gəlib-gedənlər
öz yerində, ancaq Həmidə xanım və Mirzə Cəlillə
bərabər, o mülkdə elə ailə üzvü kimi
yaşayan başqaları da vardı. Həmidə xanım
sadalayır ki, Ömər Faiqin bacısı oğlu Əhməd
Pepinov-Ömərbəyov da, Qurbanəli Şərifovun
oğlu Əziz də, Mirzə Cəlilin bacısı Səkinə
və onun uşaqları da burada sakin idilər.
Bu təfərrüatları həyat yoldaşından
dəqiq kim xəbər verə bilər ki? Həmidə
xanım yazır ki, Mirzə Cəlil adətən gecələr
işləyərdi, ta səhər saat dördə qədər
yazardı, o səbəbdən yuxudan da gec durardı. Əgər
səhər hansı səbəbdənsə erkən
oyanmasaydı, əhvalı yaxşı olardı, deyib-gülərdi,
zarafatlaşardı. Ancaq gecəni işləyib gündüz
nəyə görəsə yataqdan tez qalxanda qanı
qaralardı, bütün günü əsəbi olardı. Xəbər
verir ki, Mirzə Cəlil sakitliyi çox xoşlar, uzun
söhbəti sevməzdi. Hətta evdə, yəni həm də
gedib-gələni az olmayan redaksiyada divarda bir elan yazıb
yapışdırmışdı ki, salamlaşanda əllə
görüşməyin, çox danışıb vaxt
almayın.
Həmidə xanım mənzilin-redaksiyanın
ovaxtkı mənzərəsindən bu çizgini də
açır ki, "Molla Nəsrəddin"ə ilk dəfə
gələn nabələd adam həmin elanı oxuyanda istər-istəməz
özünü yığışdırırdı, bir qədər
narahat olurdu.
Bu əllə görüşməmək söhbəti
də Mirzə Cəlilin vasvasılığından irəli
gəlirmiş. İstənilən adamla əllə
görüşəndən sonra hökmən gedib əllərini
yuyurmuş. İfrat təmizkar, el arasında "sofı"
deyilən bu qəbil vasvasılar az olmursa da, Mirzə Cəlili
düşünərkən onun bu şakərində də
bir rəmz duyulur.
Vücud paklığı və təmizliyinə riayətlə
daxili saflıq və mənəvi duruluq Mirzə Cəlilin
şəxsiyyətinin də, düşüncəsinin də,
yaradıcılığının da cövhəri idi və
Ustad ömrü boyu əlinin də, qələminin də
paklıq və təmizliyini qorudu.
Həmidə görüb hiss etdiyini yazırdı ki,
Mirzə Cəlil Qarabağı çox sevirmiş. Yəqin,
onun Qarabağ sevgisinin ardında dayanan ən ümdə səbəblərdən
biri də musiqiymiş. Mirzə Cəlil musiqiyə
ömrü boyu aşiq oldu, bica deyil ki, günlərin birində
dizinin üstə kamança da qondu.
Həmidə xanım 1909-cu ili xatırlayır. O yayda
Mirzə Cəlil də, qardaşı Mirzə Ələkbər
də Qarabağda, Kəhrizli kəndindəymişlər. Kəndin
hörmətli adamlarından Kərbəlayı Cəfərin
qızlığının toyu imiş. Yaxın
olduqlarından Həmidə xanımgilin bütün qohum-əqrəbası
məclisdə imiş. Camaatdan Mirzə Cəlilin
qardaşı Ələkbərin gözəl səsi
olmasını eşidib-bilənlər varmış. Di gəl,
o gün nə qədər xahiş eləsələr də,
Mirzə Ələkbər oxumaq istəmir. Mirzə Cəlil
israrlı xahişlərə baxmayaraq Ələkbərin
oxumaq istəməməsindən camaatın inciyən kimi
olduğunu hiss edincə musiqiçilər dəstəsinə
yaxınlaşır, balabançıdan balabanını istəyir
və Həmidə xanımın şahidliyincə, əyləşir,
ovurdlarını gülməli bir şəkildə
şişirdərək çalmağa başlayır, bunu
görüncə Ələkbər əvvəlcə
könülsüz-könülsüz başlasa da, sonra həvəsə
gəlir, çox gözəl oxuyur, hamı da valeh olur.
Ancaq Həmidə xanımın xatirələri Mirzə
Cəlilli başqa bir musiqi məclisini də təsvir edir.
1911-ci ilin martında Həmidə xanım universitetin
üçüncü kursunda oxuyan qızı Minanın toyuna
hazırlıqlar üçün Qarabağdan Tiflisə
gedibmiş. Elə Mirzə Cəlil kimi çox təmtəraq
həvəskarı olmayan Həmidə xanım
düşünürmüş ki, məclisi təntənəsiz,
musiqisiz-filansız yola versinlər. Amma bir də görürlər
ki, toy xəbərini eşidən Gülablı
aşıqları Aşıq Nəcəfqulu və Aşıq
Abbasqulu durub gəliblər Tiflisə, birbaşa onların evinə.
Həmin günlərdə Tiflisdəki Müsəlman
Xeyriyyə Cəmiyyəti Mirzə Fətəlinin yubileyini
keçirəcəkmiş, Mirzə Cəlil də o işə
çox fəallıqla qatılıbmış və evinə
gələn məşhur aşıqlara toy əvəzinə
Dvorsovı küçəsindəki Bankovski Teatrda təşkil
olanacaq tədbirdə çıxış etmələrinin
daha münasib olduğunu söyləyir.
"Mirzə Cəlilin təklifi ilə bizim
aşıqlar yubiley təntənəsində iştirak edib
mahir ustalıqlarını göstərdilər.
Tamaşaçılar onları çox bəyəndilər,
hədsiz alqışladılar və yaxşı bəxşiş
verdilər. Həmin sənətkarlar yalnız bircə gecə
redaksiyamızda ailəmizə məxsusi konsert verdikdən
sonra evlərinə geri döndülər".
Musiqidən söz düşmüşkən, Həmidə
xanımın xatirələrində Mirzə Cəlillə
Üzeyir bəyin xudmani görüşlərinin də
çoxlarına bəlli olmayan sevimli səhnələri
qalır. Səhhətində nasazlıqlar olan Həmidə
xanıma həkimlər tövsiyə edibmiş ki, isti
ayları Gürcüstanın qalın şamlıqları, sərin
havalı Bakuriani yaylaqlarında keçirsin.
"Cəlil burada özünü çox
yaxşı hiss edirdi, kefi kök idi və daim uşaqlarla
zarafatlaşırdı. O, şehli çəmənlikdə
ayaqyalın gəzməyi xoşlayırdı. Bir dəfə
bağımızın yaxınlığından
şırıltı ilə axan arxın qırağında gəzirdi.
3 yaşlı balaca oğlu Midhət özü stolun
üstünə dırmaşıb qrammofonu işə
saldı və valda müsəlman milli rəqsi
çalınmağa başladı. Mirzə Cəlil musiqinin
şən səslərini eşidən kimi qol
götürüb oynadı".
Qısa müddətə yaylağa müalicəyə,
istirahətə getmişdilər. Adətən belə səfərə
çıxanlar özü ilə bacardıqca az şey - ən
zəruri olanları götürür ki, artıq yük
olmasın. Mirzə Cəlil qrammofonu və bir qalaq valı da
götürmüşdü ki, orada da qəlbən
bağlı olduğu musiqidən ayrı qalmasın. O
dövrün "Molla Nəsrəddin"lərini vərəqlədikcə
hər nömrədə ayrı-ayrı Azərbaycan xanəndə
və sazəndələrinin təzə qrammofon vallarının
buraxılması və satışa çıxması
haqqında elanlara tuş düşürük. Belə
görünür ki, Mirzə Cəlil özü həmin
valların ilk alıcılarından olurmuş.
Ancaq 1911-ci ilin o xoşbəxt yayında Mirzə Cəlilin
bir başqa cəhətdən də bəxti gətiribmiş.
Üzeyir bəy də Məleykə xanımla, qardaşı
ilə birlikdə Bakurianiyə dincəlməyə gəlibmiş.
"Cəlil Üzeyiri çox sevirdi. Onlar bir-biri ilə
zarafatlaşır, uşaqlarla
qaçışıb-oynaşırdılar".
İki dahinin ömründən Həmidə
xanımın bizlərə ərməğan etdiyi bu yarpaq nə
gözəldir. Yazmasaydı, haradan biləcəkdik! O zirvələrin
acılı-şirinli ömrünün başqa minlərlə
anı kimi bilinməz qalacaqdı. Ancaq Həmidə xanım
yazıb, o anlar tarixləşib, oxuduqca həmin anları
bütün aydınlığı ilə görən kimi
oluruq.
Günlərdən birində Mirzə Cəlillə
Üzeyir bəy ikilikdə bozbaş da bişirməyi qərara
alırlar. Əvvəlcə qalayacaqları ocaqçün
meşəyə odun dalınca gedirlər. İki daşı
üst-üstə qoyaraq sacayaq kimi ocaq düzəldirlər, əti
doğranmış iri qazanı bu ocağın üstündən
asırlar.
"Mirzə Cəlillə Üzeyir bəy pərvanə
kimi qazanın başına dolanırdılar, gah ocağa odun
qoyur, gah bozbaşın dadına baxırdılar. Cəlil
bişirdikləri bozbaşın tərifini göylərə
qaldırmışdı, deyirdi ki, bu ləzzətdə
bozbaşa hələ heç kəs heç yerdə rast gəlməyib".
Əlbəttə haqlı idi, əlbəttə ki, bu,
sadəcə aşpazlara xas özünü öymə
deyildi.
Azərbaycan musiqisinin ən ləzzətli incilərini
doğurmuş, Azərbaycan ədəbiyyatının ləziz
örnəklərini yaratmış Üzeyir bəylə Mirzə
Cəlilin sevgilərini qataraq doğmaları üçün
bişirdikləri xörəyin müstəsna dadına kim
şəkk edər?! Hər bir azərbaycanlı hansısa
möcüzəylə iki dahinin əlindən
çıxmış o bərəkətdən dada bilsəydi,
özünü dünyanın ən məsud adamı
saymazdımı?!
Həmidə xanımın ruhu şad olsun ki, bizə,
sabahın azərbaycanlılarına o əziz tarix
anlarının şəklini göndərib.
Dağlar zərif duman örpəkli, ocağın
üstündə qazan pıqqapıqla qaynayır,
yaratdıqları ilə insanları heyran etməyə qadir və
doğurduqlarının bənzərsizliyini dilə gətirməyi
heç vaxt özlərinə sığışdırmayan
Mirzə Cəlillə Üzeyir bəy o qazandan qalxan ətirli
buxara məftunluqla baxır, o qazandan gələn pıqqıltını
ən şirin musiqi kimi hayıl-mayıllıqla dinləyirlər,
həm də belə bir gözəlliyi yaratdıqları ilə
fəxr edirlər, səbirsizliklə dəqiqələri
sayırlar ki, yemək hazır olsun, süfrəyə gəlsin
və onlarda bəxtiyarların bəxtiyarıdırlar.
Ancaq o səadətli, sevinci köksə
sığmayan anda bir pərtlik də baş verəcək:
"Nəhayət, bişmiş hazır oldu. Qadınlar
şam ağaclarının altında, çəmənliyin
üstündə süfrə qurmuş, süfrəyə
müxtəlif xuruşlar düzmüşdülər. Hay
salıb uşaqları yeməyə
çağırdılar. Hamı möhkəm
acmışdı və həsrətlə yeməyi gözləyirdik.
Birdən kimsə ayağı ilə ocağın
altındakı kösövə toxundu və həmin an ətirli
bozbaş qazanı böyrü üstə yerə çevridi".
Aşmış qazan nə dərd olası idi! Bunu da
gülüşlə qarşılayırlar, sonralar aylarca, illərcə
də məsud ömür günlərinin qayğısız
dəqiqələri kimi dəfə-dəfə yada salaraq qəhqəhə
çəkəcəklər.
Ancaq sonralar ömrün ən sevincli, ən ümidli
günlərində də Mirzə Cəlil də, Üzeyir bəy
də dönə-dönə elə qəfil
sarsıntılarla qarşılaşacaqlar ki, istər-istəməz
xatirlərinə o yay, o dağlar, o aşan qazan, o qəhqəhələr
düşəcək.
Gülümsəmək istəyəcəklər,
bacarmayacaqlar, o təbəssümə kədər
qarışacaq...
18 iyul 2024
Rafael HÜSEYNOV
Akademik
525-ci qəzet .- 2024.- 24 iyul,№(129).-S.12-13.