Musiqi tərcümanı
Esse
Oğlan qıza deyir: "Sən mənim qəlbimin tərcümanısan".
Qız təbəssümünü gizlətmir. Çünki
oğlan əslində onun daxili dünyasından xəbər
verib, qəlbindəkiləri ifadə edib, könlündəkiləri
əks etdirib.
Oğlan İsmayıl bəy Qaspıralıdır;
Parisin Sorbonna universitetini yenicə bitirib gəlib. Qız
Zühre (Zöhrə) Akçuralıdır;
İsmayılın könül elçisi - sevgilisi. Əsl
"Tahir - Zöhrə" dastanıdır. İsmayıl bəy
sonralar, 1883-cü ildən həyatla vidalaşana qədər,
Krımın Bağçasaray şəhərində "Tərcüman"
adlı qəzet buraxıb. Və bu məşhur qəzetdə
"tərcüməçilikdən-tərcümanlıq"dan
daha çox gələcək idealların ifadəsinə yer
verib.
...Tərcümə sənətindən
danışarkən, adətən, xalqlar, insanlar arasında mənəvi
körpü olaraq danışılır. Hələ qədim
yunan mifologiyasından üzü bizə bütün dillərin
tərcümanı kimi Hermes qəbul edilir. Məhz o, tərcüməçilərin
əcdadı sayılır. Təsadüfi deyil ki, Hermes
adı da elə "tərcüməçi" mənasını
verir. O, durnaların uçuşunu seyr edərək ilk yeddi hərfi
kəşf edibmiş. Delta hərfini səmada "yerləşdirmək"
də onun adı ilə bağlıdır.
Könüllərin dilə gələn
duyğularına - poeziyaya gəlincə, bəzi sənətkarlar
tərcümənin əleyhinə olublar. Məsələn, məşhur
tənqidçi-folklorçu J.Jacobs belə buyurur:
"Poeziyanı tərcümədə oxumaq - qadını
tül örtünün, duvağın üstündən
öpmək kimidir".
Təbii ki, tərcümənin lehinə və əleyhinə
olan "səslər"i saymağı qarşıya məqsəd
olaraq qoymamışıq. Çünki bütün hallarda tərcüməçilər
qarşılıqlı anlaşmanın canlı
körpüsüdürlər və kimsə bunu qəti şəkildə
inkar edə bilməz!
Amma Qalaktion Tabidze də arada-sırada poeziya tərcüməsini
razılıqla qarşılamayıb. Hesab edib ki, belədə
şeirin şirəsi sorulub gedir.
Məsələn, Nodar Dumbadzenin xatirələrində
belə bir epizod var: "Kitab mağazasında Lermontovun
gürcücə yenicə çıxmış
kitabını alırdım. Bunu görən Qalaktion dedi ki,
Lermontovu rusca oxumaq lazımdır... məni isə yalnız
gürcücə".
Poeziyanın nəbzini tuta bilən duyğu vaqiflərinə
görə, Qalaktionun şeirlərində qeyri-adi musiqililik
var; təbii ki, nəcib-incə lirizmə, dərin həssaslıq
və bədii təmizliyə, ekspessivliyə, obrazlı
emosionallığa malik poeziyanı tərcümə eləmək
asan deyil.
Musiqililiyin yanında nəfəs alaq; çünki bu
yerdə Volterin bir sərhesab sualı var: məgər musiqini
tərcümə etmək olar?
Ola bilər ki, Qalaktionun tərcümə ilə
bağlı çox incə mətləblərdən də xəbəri
olub. İndi burada gətirdiyim iki nümunəyə oxşar:
a) Alber Kamyu Latın Amerikasına səfəri
zamanı bir nəfər tərcüməçi ilə
tanış olur. Tərcüməçi öz tərcüməsində
tanınmış fransız şairi F.Viyonun şeirlərini
Kamyuya oxuyur. Tərcümə o dərəcədə
uğursuz imiş ki, Kamyu hirsini cilovlaya bilmir və tərcümələrini
hələ də həvəslə oxuyan tərcüməçiyə
deyir:
- Əgər indi bu əsərləri təcili geriyə
- orijinalın dilinə (yəni fransızcaya) çevirməsən,
səni məhkəməyə verəcəm"!
b) Ötən əsrdə Almaniyada belə bir ədəbi
eksperiment keçiriblər: Rilkenin bir şeirini əvvəlcə
ingilis dilinə, ingilis dilindəki tərcümədən
ispan dilinə, ispan dilindəki tərcümədən isə
yenidən alman dilinə çevirirlər. Nəticədə...
tamam başqa bir mətn alınıb.
Bəlkə X.Borxes buna görə belə deyibmiş:
"Dediyimi yox, demək istədiyimi tərcümə
edin!"
Mən Qalaktion Tabidze haqqında kitab müəllifi
olaraq bir şey də deyim: qəlb tərcümanının
kimliyini hamıdan artıq vaqiflər bilir; məsələn,
Şekspirin Viland tərəfindən alman dilinə tərcümə
olunmuş əsərləri Höteyə və Şillerə
tarixən necə böyük təsir göstəribsə,
çox sayda qiymətli tərcümələr də
sonrakı nəsil yazarlara oxşar təsir göstərib.
Maraqlı burasıdır ki, şeir tərcümədən
sonra da öz poetik havasında qalıbsa, hərdən-birdən
orijinal qədər, hətta daha güclü də
görünə bilir.
Lakin N.Zabolotski demiş, tərcümələr də
var ki, "Kolizey xarabalıqlarına oxşayır".
Qalaktionun ruscaya və azərbaycancaya olan
barmaqhesabı tərcümələri mənə çox
şey verib və gürcü dilini mükəmməl bilməyən
bir müəllif olaraq, bəlkə də xeyli faiz məhz bu bəyəndiyim
tərcümələr sayəsində mən "Qalaktionu
yazmaqdan" bircə anlıq da olsun vaz keçmədim və
yazı zamanı aldığım nəfəsin də məhz
təzə nəfəs olduğuna əmin oldum.
Yekəxanalıq olmasın: hətta Volterin "məgər
musiqini tərcümə etmək olar?" sualının
cavabını tapmaq ərəfəsini də gördüm. Elə
bir ərəfə ki, ustad Vaqif Bayatlı demiş, "qərib
səs gözəldir qeybdən gələndə".
Yadımdadır, Sovetlərin
dağılhadağılında Azərbaycan mühitində
Gürcüstandakı tərcümə mərkəzlərindən
ağızdolusu danışırdılar. Sonralar Azərbaycanın
özündə də belə tərifəlayiq mərkəzlər
yaradıldı. Həmin tərcümə mərkəzlərinin
işinin dəyərini kimsə düşürə bilməz.
Lakin indiyədək görmədim ki, istər
Gürcüstanda, istərsə də Azərbaycanda tək
bircə nəfər tərcüməçi bu yolda,
Aşıq Ələsgər demiş, "tərki-vətən"
ola və tərcümə eləməyə özü
axtarıb bir müəllif tapa; gərək layihə həyata
keçirilə, gərək kimsə sifariş verə, ya da
yuxarılardan tezbazar tapşırıqlar verilə.
Gərək, mənəvi olaraq, tərcüməçi
özü arada-sırada bir "Tərcüman" qəzetinə,
bir "Mütərcim" nəşriyyatına, ya da bir Tərcümə
Mərkəzinə çevrilə bilə! Təbii ki, ac
qarınla da işləməyə, tərcüməçi-şair
olaraq ona-buna çibindən üşüdüyünü
şikayətə qalxmaya, axşam balalarına
aldığı payı sinəsinə sıxa-sıxa əməyinin
qiymətləndirildiyi üçün Yaradana bir şehli
sözlər dolu dua da göndərə.
Çünki şair İ.Annenski demiş:
И было мукою для них,
Что людям музыкой казалось.
Bu sitat tam ayrı mövzuda yazılsa da, hesab edirəm,
burada da yerinə düşür: "Mənə musiqi olaraq
görünə bilən bir başqasına əzab-iztirab ola
bilər". Burasını dərk eləmədən həyatda
heç bir nizamdan söhbət gedə bilməz.
1958-ci ildə Nobel mükafatına layiq
görülmüş B.Pasternaka qarşı Sovet
İttifaqında ittihamlar, təqib və böhtanlar
kampaniyası başladılmışdı. Hətta KQB-nin gələcək
rəhbəri Pasternakı donuzdan betər heyvana bənzətmişdi.
Onun "təbir"incə: "Donuzlar belə, yediyi yeri
batırıb-bulamadığı halda, Pasternak öz paskvilləri
ilə çörəyini yadiyi vətəni batırıb-bulayırmış".
Müttəfiq respublikalarda da Pasternaka qarşı
şıdırğı imzatoplama kampaniyaları gedirdi. Onda
Qalaktion "Pasternak üçün zəhər mətni"ni
imzalamaqdan imtina etmişdi. İntiharının səbəblərindən
biri olaraq bu da göstərilir.
Lakin N.Barataşvili və V.Pşavela kimi klassikləri,
Paolo İaşvili (1937-ci ildə intihar edib), Titsian Tabidze
(Qalaktionun əmisi oğlu; 1937-ci ildə güllələnib)
və digər müasirləri həvəslə tərcümə
edən Pasternak Qalaktionu çevirməmişdi. Səbəb
olaraq da Qalaktiondakı hədsiz emosionallıq və
ekspessivliyi irəli çəkmişdi: şeirlərdəki
mübhəm musiqi, orijinallıq, iç mənalar,
güclü metaforalar və obrazlılıqlar itər mənasında.
Musiqi, bəlkə, doğrudan da, yuxuya oxşayır;
yəni Berhovenə inanmamaq olarmı?
2000-ci ildə Qalaktionun üstündən intihar
günahını silən gürcü Pravoslav kilsəsinin qərarına
da sanki bir Payız sonatası qoxusu çöküb.
...Onun bir şeirini İmir Məmmədlinin tərcüməsində
bu yazıya əlavə edirəm. Oxuyanlar erkən evlilik
problemlərini yenidən qaldırmazlar, inşallah!
On üç yaşındasan...
On üç yaşındasan, inan Allaha,
Eşqinin önündə aciz böcəyəm.
Götür, on üç güllə qoy bu silaha,
Özümü on üç yol öldürəcəyəm.
Aylar dolanacaq, illər keçəcək,
İyirmi beş yaşın olacaq, aman...
O tər süsənləri kimsə dərəcək.
Mənim şeirimdə öləcək zaman.
Çəkilir gəncliyin odu sözümdən,
Özüylə aparır o öz yükünü.
Necə də şirnikir həyat gözümdə,
Bacadan düşdükcə payızın
günü.
On üç yaşındasan, inan Allaha,
Eşqinin önündə aciz böcəyəm.
Götür, on üç güllə qoy bu silaha,
Özümü on üç yol öldürəcəyəm.
...Və Con amore, yəni sevgilərlə.
İBRAHİMXƏLİL
525-ci qəzet .- 2024.-26 iyul,№(131).-S.11.