Azərbaycan dili:
varlığım, fəxrim, qürurum
Dil həmişə sevimli mövzum olub... Bu barədə
fikirlərimi yazmağı da çoxdan
düşünürdüm... Yazacaqlarım da,
düşüncələrimdə "bişmişdi".
Beləliklə...
Biz bu gün öyünə bilmərik ki, Azərbaycan
dili dünyanın aparıcı dillərindəndir...
Müqayisəli yanaşsaq, heç çox geniş
coğrafiyada da ünsiyyət dili deyil. Azərbaycan
Respublikasının əhalisi, Güneydəki
soydaşlarımız, Gürcüstan azərbaycanlıları,
İraqda yaşayan 200 minə yaxın kərkük-türkmən
və yer üzünə səpələnmiş bütün
azərbaycanlılar daxil, 50 milyon insanın nitq vasitəsidir
dilimiz. Geniş miqyasda götürəndə bu, kiçik bir
rəqəmdir. Azərbaycan türkcəsinin dünyanın
çox zəngin dillərindən olduğunu da iddia edə
bilmərik. Amma... düşünürəm ki, dilimiz
dünya dilləri içərisində öz layiqli yerini hələ
almayıb. Ala bilməyib... Çox nəsnələrimiz kimi.
Mirzə Ələkbər Sabir kimi... Mirzə Cəlil kimi... Nəsibə
Zeynalova kimi.
Roma imperatoru V Karla istinad olunan məşhur fikri
xatırlayaq: "İspan dili Allahla, fransız dili dostlarla,
alman dili düşmənlərlə, italyan dili qadınlarla
danışmaq üçündür". Bəs türk
dili? Onun bir qolu olan Azərbaycan dilini necə tərif,
xarakterizə edə bilərik? Axırda deyəcəyimi əvvəldə
deyim... Azərbaycan dili gözəl dildir! Bunu biz demirik.
Eşidib anlamayan əcnəbilər deyir. Bir var əlifbada 30
samit olsun.... Dil tikanlı, dığır-dığır,
çətin mənimsənilən olsun... Elə dil də var
ki, eşidəndə düşünürsən ki, görəsən,
danışanın boğazı ağrımır?
Boğazının damarları çıxır. Dil də var
ki, sanki dalaşır, əslində, adi dialoqdur (Mən etik
normaları gözləyib ad çəkmirəm). Azərbaycan
dilini isə dinlədikcə dinləmək istəyirsən.
Adam tanıyıram ki, o danışanda dilimizə bir daha
vuruluram, özümüzünkü olduğunu unudub kənardan
dinləyirəm və dilin ahənginə,
axıcılığına dəfə-dəfə heyran
oluram. Azərbaycan türkcəsi türk soyları arasında
leksik tərkibinin, qrammatik quruluşunun mükəmməlliyi,
eləcə də incəliyi ilə seçilir və bunu
hamı qəbul edir. Dili xalq yaşadır, ziyalılar onu
inkişaf etdirib gözəlləşdirir.
Türk dilləri arealında Ural-Altay ailəsinin bir
üzvü olan Azərbaycan dili qədimdirmi? Sözsüz!
Çox qədimdir. Sübut olunub ki, dilimizin yaşı Dədəm
Qorqud dastanlarından da öncəyə gedib
çıxır. Azərbaycan dilinin özəlliklərindən
danışarkən bir faktı da qürurla qeyd etməliyəm:
70 il SSRİ-nin tərkibində yaşamağımıza, rus
dilinin güclü statusuna, şifahi nitqimizdə bu gün də
saysız-hesabsız rus sözləri işlətməyimizə,
hətta, bəzi sözlərin dilimizdə heç
qarşılığı belə olmamasına baxmayaraq, ədəbi-yazılı
dilimizə bir söz belə keçməyib.
Coğrafiyamız, şərait rus dilinin tərəfində
olsa da. Düşünürəm ki, bu, dilimizin, dilçilik
elmimizin böyük uğuru sayılmalıdır. Orta Asiya səviyyəsində
olmasa da (onlarda lap fəlakət idi, dil əsl genosidə məruz
qalmışdı, rusdillilər öz dilində
danışanlara həqarət edib "nasional" adlandırırdılar),
bizdə də, küçədə, nəqliyyatda, idarələrdə
böyük üstünlük rus dilinin tərəfində
idi. Azərbaycan dili bazar səviyyəsinə doğru gedirdi.
Bu, bir qabarma idi. Təəssüf ki, azərbaycanlı
uşaqların kütləvi rus məktəblərinə
axını bu gün də aktual olaraq qalmaqdadır. Müstəqillik
qazanmağımızdan 33 il keçsə də... Burada sufi
şairi Əhməd Yasəvinin bir sözü yada
düşür: "Sevmirlər savadlılar bizim türkcə
dilini..." Rus yazıçı və mütəfəkkiri
N.Çernışevski isə deyirdi: "Hər kəs məktəbini
bitirdiyi millətin övladıdır".
Bu və ya digər səbəbdən, ədabazlıqdan,
ya məcbur, özgə dilə pərəstiş, kult tarix
boyu başqa xalqlarda da müşahidə olunub. A.S.Puşkin də
ilk qələm təcrübələrini fransız dilində
yazmışdı. Lakin bir yerə qədər... Napoleonun
işğalı dövründə Moskvada baş verən
yanğına görə rus aristokratiyası səcdə
etdiyi, kübar dairələrdə hökmran olan fransız
dilinə "au revoir" (əlvida) deyib, sevgidən nifrətədək
məsafənin bir addım olduğunu öz nümunəsində
təsdiq etdi. Rus zadəganlığı fransızca
danışmağı necə könüllü
seçmişdisə, eləcə də bir həmlə ilə
qırıb atdı, düşmən xalqın dilindən
imtina etdi. Əlcəzair isə Fransanın müstəmləkəsindən
qurtulmaq üçün olmazın qurbanlar verib. 1954-cü ildən
1962-ci ilə qədər mübarizə aparıb, sonda
müstəqilliyini bərpa edə bilib, bunu bacarıb.
Demokratik Respublika adını dişiylə,
dırnağıyla qazanıb. İndi Əlcəzair
paytaxtının ən yüksək nöqtəsində
azadlıq mücahidlərinin xatirəsinə 92 metr
hündürlüyündə abidə ucaldılıb.
Monumentin altında da dünyanın ən dəhşətli
muzeylərindən biri, bəlkə də birincisi olan Şəhidlər
Muzeyi Fransanın Əlcəzairdə törətdiyi
soyqırımın bütün həqiqətlərini
açıb tökür. Lakin bu gün rəsmi dili ərəb-bərbər
dili olan Əlcəzairdə camaat fransızca
danışır. Qapıda dayanan gözətçisindən
tutmuş, xəstəxanada işləyən həkiminə qədər.
1962-ci ildən gör nə qədər vaxt keçib.
Fransız dilinə simpatiyadanmı, ya hansı səbəbdənsə,
hələ də küçədə, ictimai yerlərdə
qulağın ancaq fransız dili eşidir. Ərəbcə ya
pis bilirlər, ya da, heç bilmirlər. Əvvəlcə
xalq yazmışdım, sonra düzəldib camaat elədim.
Bunu bu qədər zülm çəkmiş, şəhid
vermiş xalqa yaraşdırmadım...
Əlifba sarıdan isə bizim xalqın bəxti
heç gətirməyib. Ərəbdən latına,
latından kirilə keçmişik. Hələ arada latın
qrafikalı Azərbaycan əlifbasından sağır
N-nın çıxarılması, kiril qrafikalı əlifbamızda
Y, G, Ə, Ö kimi hərflərin işlənməsi
faktları da olub. Bunlar da, əlbəttə, dilə, təhsilə,
elmə, ədəbiyyata böyük zərbədir.
1992-ci ildə biz kirillə vidalaşıb yenidən
latına keçdik. Mən bu əlifba ilə tələbə
ikən tanış olmuşdum. Xarici ölkələr ədəbiyyatı
fənnindən "Paris Notrdam kilsəsi" romanını
keçəndə onu latın qrafikası ilə
oxumağı tövsiyə etmişdilər. Deyəsən,
dilimizdə başqa nəşri yox idi. Yadımdadır ki, mən
onu oxuya bilmədim, çox çətin, anlaşılmaz gəldi.
Rus dilində oxuyub vəziyyətdən çıxdım.
Kirildən latına keçid çox çətin, uzun bir
proses oldu. Küçə reklamlarını, elanları
höccələyə-höccələyə oxuyanda
özümü birinci sinfə hazırlaşan şagird kimi
hiss edirdim. Kim-yə-vi... Gerisini tapmaca kimi tapırdım: -
Aha, təmizləmə... Düzdür, ingilis əlifbasını
hamımız bilirik. Amma razılaşaq ki,
başlanğıcda latın hərfləri ilə öz
dilimizdə oxumaq müəyyən çaşqınlıq və
diskomfort yaradırdı. Bir hörmətli
yazıçımız bizim şöbəyə
kitabını hədiyyə etmişdi, bir cümlədən
ibarət imza yerində üç səhv var idi. Hər
hansı dil, orfoqrafiya islahatından əziyyət çəkən
cəmiyyətin savadlı təbəqəsi olur, qalırlar
girinc... Hər sözü lüğətlə
tutuşdura-tutuşdura əsəbilik keçirirlər.
Əlaqədar olmayanlar üçün daha da yaxşı,
"suçlu" dil reformudur.
Əlifbanın, orfoqrafiyanın tez-tez dəyişməsi
dili geri atır. Mənim anam ömrünün axırına qədər
imlasında rus y, g, ə, ö hərflərindən istifadə
edirdi. Dilçi alim olan qayınatam iyirmi əvəzinə
"igirmi" yazırdı. Babam isə ümumiyyətlə,
əski əlifba işlədirdi. Bu idi - XX yüzillikdə Azərbaycan
dilinin mənzərəsi... Dilimizin türk lisanı, Azərbaycan
türkcəsi adlanmasına çalışanlar az deyildi, elə
indinin özündə də, bu düşüncənin
qatı tərəfdarları 50-nin 50-yə nisbətindədir.
Birinci minilliyin ortalarından dilimiz həm türk, həm azəri
dili adlanmışdı. Azərbaycan kəlməsi
Atropatenanın təhrifi sayəsində yaranıb. Nə
gözəl də ki, belə yaranıb! Dünyanın ən
gözəl - qulağa, dilə, ruha, qəlbə
yatımlı sözü! Mən həmişə bu barədə
danışıram... Fərqli düşünənlər
deyirlər ki, dilin adı coğrafiyanın adı ilə
müəyyən edilməməlidir. Tək bizdə belə
deyil ki! Keçmiş ittifaq respublikalarını qoyaq bir tərəfə (Qırğızıstan -
qırğız dili, Özbəkistan - özbək dili),
Fransa, İtaliya və başqa qədim xalqların da dili ilə
coğrafiyası eyni kökdəndir. Məntiqə
qarşı çıxılmaz. Yetmiş faiz qurucusu Azərbaycan
türkləri olan Səfəvilər dövlətinin fəaliyyət
göstərdiyi 100 il ərzində xanədanın ana dili məhz
Azərbaycan dili olmuşdu. Uşaq vaxtı evimizdə paltar
şkafının içəri tərəfdən
qapısına bir plakat vurmuşduq. Şah İsmayıl Xətainin
hamımıza tanış profil şəkli idi. Altında
yazılmışdı:
Azərbaycan dilim dövlət dilimdir,
Mənəvi varlığım, qeyrət dilimdir.
Mən sonralar nə qədər axtarsam da, daha o
şeirə heç yerdə rast gəlmədim. O şeir
doğrudan da, Xətainin idimi, deyə bilmərəm... Amma hər
dəfə geniş anlamda Azərbaycan dili dedikdə,
gözümün önünə dediyim həmin o köhnə
plakat gəlir...
Allah Tofiq Bayrama rəhmət eləsin, dilimizi necə
gözəl vəsf edib: "Bu dil şirinlikdə şərbət
kimidir, saflığı qorunan sərhəd kimidir..."
Ürəkaçandır deyə, olmuş bir hadisəni
də danışım... Bir xarici vətəndaş
Bakıya gəlir, necə olursa, yerli camaatla hansısa (tutaq
ki, nərd, ya məsələn, domino) bir stolüstü oyun
oynamalı olur. Matça azarkeşlik edənlər isə
dayanmadan özümüzünkünü ruhlandırır,
"qurban olum, belə elə", "qurban olum, bu
daşı belə qoy", - deyə-deyə müdaxilə
etməklə oyuna həm də dərin coşqu qatırlar. Həyəcan
bitəndən sonra əcnəbi deyir:
O "qurban olum" nə deməkdirsə,
qarşı tərəf ona görə qalib oldu...
Başqa heç bir dildə buna oxşar söz
yoxdur...
Bizi bundan gözəl anlatmaq da olmaz.
Müəyyən dönəmlərdə ana dilimiz rəsmi
olaraqtürk dili adlansa da, 1995-ci ildə Ümumxalq referendumu və
Konstitusiyamızla Azərbaycan dili ifadəsi yenidən
qaytarıldı. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev Azərbaycan
dilinin tərəfində olub ona arxa-dayaq durmaqla adının
saxlanmasında müstəsna rol oynadı. "Azərbaycan
dili" rəsmi olaraq təsdiq edildikdən sonra professor Musa
Adilovun "biz qalib gəldik", - deyə necə sevindiyini
heç vaxt unutmaram. Bir də deyirdi ki, başa
düşmürəm, niyə Azərbaycan dilindən belə
qorxurlar? Mənsə, dilimizin Azərbaycan dili olması ilə
fəxr edirəm! Bu, mənim az sayda olan fəxrlərimin qiymətlisidir.
Həm azərbaycanlı bir vətəndaş, həm filoloq
kimi. Peyğəmbərimiz də deyirdi ki, dil insanı dəyərləndirmək
üçün vasitədir. Biz özümüzü belə
dəyərləri qaytarıb qorumağımızla təsdiq
edirik. Gözümüzü açandan belə
eşitmişik, bu cür sevmişik. Adət etdiklərindən
azad olmaq asan deyil, istəməyərək qəbul etməyə
çalışmaq isə əhəmiyyətsizdir. Demirəm
ki, qarşı tərəf haqsızdır. Mənim fikrim
subyektiv də ola bilər, qəbul edirəm. Məqsəd dilə
xidmətdir. Tarixi həqiqəti də danmıram. Lakin hər
kəsin də öz həqiqəti var. Özünün
doğruları... Eyni dil qrupuna aid olsaq da, bu qədər
qaynayıb-qarışandan sonra da, türkiyəli
qardaşlarımız bir çox halda bizim türkcəmizi
başa düşmürlər. Məsələn... Antalyada
optika mağazasına girmişəm, ədəb-ərkanla
müraciət edirəm:
- Üzr istəyirəm...
- Nə istiyorsunuz?
Məncə, hər şey gün kimi aydındır.
Üzr sözü də onlarda var, istəmək sözü də...
Birləşdirəndə anlamırlar, elə bil fars dilində
danışırsan. Müasir Azərbaycan dili müasir
türk dilindən qat-qat zəngindir. Bizim türkcəmizin həm
gözəlliyini, həm zənginliyini türklərin özləri
də etiraf edirlər: "Azərbaycan türkcəsi -
öztürkcədir! Onu qoruyun, bizə uymağa
çalışmayın" (Ahmed Kızılay). Türk
ilahiyyatçı alimi Nihat Hatiboğlu da canlı
yayımlarında dəfələrlə "Əsl türkcə
onların" (yəni bizim) demişdi. Özgə dilə
qatıb öztürkcədən, "əsil"likdən
çıxarmayaq. Türkiyə türkcəsinin öz özəllikləri
var. Şirinliyi məsələn... Məntiqi! Tutumu!
Yoluxuculuğu. Elə sözlər var ki, bizdə onun
qarşılığı yoxdur, ya da izahı uzundur. Nümunə
üçün: "boş ver"... O qədər belə
misal çəkmək olar ki! Ona görə sevə-sevə
işlədirik. İngilis dilində on sözlə ifadə
olunan fikir türkcə tək kəlmə ilə bildirilir. Həm
də, qeyd etdiyim kimi, şirinliyindən dolayı yoluxucudur.
Qısa ünsiyyət yetər ki, türkcə danışmaq
istəyəsən. Müasir erməni ədəbiyyatının
banisi Xaçatur Abovyan "Ermənistanın yaraları"
kitabında açıq-aydın yazırdı: "...Nə
edək ki, bu dil Allah dərgahında xeyir-dua alıb?!
Onların dili bizim millətin ağzına o qədər
dadlı gəlmişdir ki, toylarda və şənliklərdə
türkcə oxuyuruq, bizim dilin ən azı 50 faizi türk
sözləridir".
"Hələ tək rəng adları türkcəni
sevmək üçün yetərli səbəb ola bilər"
etirafı da ermənilərin elə özlərinə məxsusdur.
Şərabqırmızısı, samansarısı, buzmavisi,
atəşqırmızısı, duman rəngi... Görənin
gözü, eşidənin qulağı, oxuyanın xəyalı
sevinir... İşıldaquş adamı diksindirən xırda
qurddur, ona "atəşböcəyi" kimi gözəl ad
verib şəninə mahnı qoşmağa ancaq türk
dilinin gücü çatar:
Eşq bağçamı süsləyən
inciçiçəyimmisən?
Gecəmi aydınlatan atəşböcəyimmisən?
Gənclik başımda duman,
ilk eşqim, ilk həyəcan
Qovaladıqca qaçan atəşböcəyimmisən?
Əslən Krım tatarı olan İsmayıl
Qaspıralıdan üzü bəri Ortaq Türk Dili deyirik...
Yaşlı nəsildən bizə "yadigar"
qalmış "türkün sözü",
"osmanlının məsəli" kimi ifadələr də,
ortaq dili geri atır və türk birliyini zəiflədir. Kimlərinsə
"kəşf" etdiyi amoral ifadələri türkün
adına çıxıb gülüş hədəfinə,
anlaşılmazlığa çevirmək də
başucalığı gətirmir.
Birdən fərqinə vardım... 1 Avqust - Azərbaycan
Əlifbası və Dili Günü lap yaxınlaşıb!
Necə deyərlər, söz vaxtına və məqamına
çəkər...
Dilarə ADİLGİL
525-ci qəzet .- 2024.-27 iyul,№(132).-S.20.