Ərdəbil kitabxanası - Darül-irşad: bəşəri möcüzələrdən biri

Biz qədim dünya, o cümlədən, onun antik tarixi haqqında çox az bilirik. Elə xalqlar olub ki, onların tarixi insanların yaddaşından silinibdir. Elələri də var ki, onlardan yaratdıqları bəzi tikililər qalıbdır. Yazısı olmayanlar haqqında isə qonşuların yaratdıqları salnamələrdən xəbər tutmuşuq. Yəni hər hansı bir xalqın keçmişi, keçdiyi tarixi yol qədim salnamələrdən öyrənilir. Bu mənada əsrlərin keşməkeşlərindən, zaman burulğanlarından qorunub, yaşadılan antik kitabələr dəyəri ölçüyə gəlməyən xəzinədir. Belə xəzinələri qoruyanlar isə tarix boyu ehtiramla yad edilir. Fikrimizi dəqiqləşdirmək üçün tarixə qısa bir ekskurs edək.

Makedoniyalı İsgəndərin ölümündən sonra onun sərkərdələri imperiyanı öz aralarında böldülər. Soter Ptolomeyə çatan hissə Misir oldu. O, bu ölkəyə 40 il padşahlıq etdi. Bu illərdə Misirin paytaxtı İsgəndəriyyə ən varlı şəhərə çevrildi. Aralıq dənizinin lap yaxınlığında isə dünyanı heyrətə gətirəcək bir kitabxana tikdirdi. Eradan əvvəl 307-ci ildə həmin kitabxananın təntənəli açılışı oldu. Sidr ağacından düzəldilmiş rəflərdə xüsusi qutuda papirus əlyazamalar yığıldı. Hər bir qutuya onun içərisində olan əlyazma haqqında məlumat verən cədvəl yapışdırıldı. Ptolomeylər, onların övladları, nəvələri Yunanıstandan, Romadan, Misirdən və Hindistandan çoxlu ədəbi əlyazmalar aldılar. Kitabxananı zənginləşdirdilər. Bu yolda varidatlarını belə əsirgəmədilər. Odur ki, qədim dövrlərdə yaradılan əsərləri qoruduqlarına görə bəşəriyyət onları bu gün ehtiramla xatırlayır.

Təəssüf ki, bu zəngin kitabxana eradan əvvəl 273-cü ildə Roma imperatoru Avrelian tərəfindən dağıdıldı. Burada çalışan alimlər xilas edə bildikləri əlyazmaları Serapisə apardılar və öz işlərini davam etdirdilər. Lakin 391-ci ildə imperator I Feodosiyanın xeyir-duası ilə xristian fanatiklər bu kitabxananı da yandırdılar. Olan qalan əlyazma əsərlərini 642-ci ildə ərəb sərkərdəsi Xəlifə Ömər külə çevirdi və antik dünyanın ən qiymətli elm xəzinələrindən biri beləcə məhv edildi.

Eramızdan əvvəl I minillikdə Şərqdə Assuriya adlı bir güclü dövlət yarandı. Onun paytaxtı Nineviya əzəmətli bağlar şəhəri idi. Bu dövlət 500 il yaşadı. Elm burada intibah mərhələsində oldu. Axırıncı Assuriya padşahı dəmir iradəli, zəhmli hərbi sərkərdə Aşşurbanipal (yunanca Sardanapel) b.e.ə.669-cu ildən 633-cü ilə qədər padşahlıq etmiş Assorxadonun oğlu idi. Tarixdə onun apardığı çoxlu müharibələrdən yadda az şey qaldı. Onu tarixdə əbədi yaşadan isə yaratdığı unikal gil lövhələrdən ibarət kitabxana oldu. Onun 2 min 500 il bundan əvvəl yaratdığı kitabxanada 20 mindən çox gil lövhələr-kitablar var idi. Onun kitabxanasında ən qədim Şumer mətnləri də toplanmışdı. Kitabxanada Gilqamış haqqında epos və Nuh tufanı haqqında kitablar da saxlanılırdı. Və bu kitabxana xüsusi bir qayda ilə qorunurdu. Elə gil kitablar var idi ki, onların üstündə bu sözlər yazılmış, xüsusi möhür vurulmuşdu: "Əgər kim bu cədvəlləri aparmağa cürət etsə, qoy onda Aşşur və Belitin qəzəbinə düçar olsunlar. Həmin adamın və onun varislərinin adı həmişəlik bu ölkədə unudulsun".

Bizim eradan əvvəl 609-cu ildə Aşşurbanipolun oğlanları Babil qoşunlarına məğlub oldular və Assuriya dövləti süqut etdi. Barbar Babil qoşunları hər şeyi tar-mar etdilər. Nineviya adlı gözəl bir şəhər də qum təpələrinin altında qaldı.

XIX yüzilliyin 50-ci illərində Britaniyanın arxeoloji ekspedisiyası Nineviyanı yenidən tapdılar.

Arxeoloq Ormuzd Rossam adlı birisi Aşşurbanipalın kitabxanasını tapdı. Möhürdə yazılan qadağana baxmayaraq, 1864-cü ildə o, gil kitabxananı Londona apardı. Bunun əvəzində isə tezliklə Həbəşistanda Britaniyanın konsulu təyin edildi. Və Ormuzdu orada bədbəxtliklər izləməyə başladı. Konsul həbəş padşahından tələb etdi ki, bir neçə ingilis əsirini azad etsin. Həbəş hökmdarı isə bunun əvəzində onun özünü tutdurdu və Rossam 4 il həbsdə qaldı. Qəribəsi o idi ki, ingilis hərbi ekspedisiyası da onu azad edə bilmədi...

Əgər İskəndəriyyə üçbucağın təpə nöqtəsi idisə, onun oturacaq nöqtələrindən biri Nineviya, o birisi isə Ərdəbil idi.

Azərbaycan ən qədim şəhərlərindən biri olan Ərdəbil və onun sufiləri haqqında Çar Rusiyası və keçmiş sovet rejimi dövründə çox yazılıb. Amma nədənsə məşhur, möcüzəli Ərdəbil kitabxanası yada düşməyib. Əlbəttə, bunun əsas səbəblərindən biri bu barədə danışmağa qoyulan qəti qadağan olub və heç kim başına cəncəl açmaq istəməyib.

Ərdəbilin "Darül-irşad"ı böyük mütəfəkkir Şeyx Səfiəddin İshaq Ərdəbilinin (1252-1335) vaxtından Azərbaycan və Yaxın Şərqdə gedən ictimai-siyasi, məfkurəvi-məsləki mübarizələrin ən güclü bir mərkəzi olub. Azərbaycanın ən güclü elm xəzinəsi - Ərdəbil kitabxanası da həmin illərdə məşhurlaşıb. Sonralar ölümdən qorxmayan fədakar Sultan Güneyd və Sultan Heydər də kitabxana üçün varidatlarını əsirgəməmişdilər. Şah İsmayılın hakimiyyəti illərində isə Ərdəbil kitabxanası çiçəklənmə dövrünü yaşamışdı.

Sənət və sənətkarlara dərin hörmət bəsləyən hökmdar-şair Şah İsmayıl Xətai elm adamlarını, rəssamları bu kitabxanaya cəlb etmiş, onun zənginləşməsi üçün dünyanın hər yerindən əlyazmalar gətirtmişdi.

Təəssüf ki, Ərdəbil kitabxanası da 1828-ci ilə kimi yaşadı. Azərbaycanı iki yerə parçalayan Türkmənçay müqaviləsindən sonra bu kitabxana da öz sələfləri kimi tar-mar edildi. 2005-ci ilin iyununda Tiflis kitabxanalarında işləyərkən maraqlı bir sənədlər toplusuna rast gəldim. İndiyədək çox şeylərdən xəbərsiz olmuşuq. Ərdəbil kitabxanası biz düşündüyümüzdən də ciddi məsələ imiş və Türkmənçayın gizli danışıq mövzusu olub. Bu qiymətli xəzinə Rusiyaya aparılıb.

Deyirlər, Ərdəbil kitabxanası aparılandan sonra Abbas Mirzə az qala "dəli-divanə" olubmuş. Rusiya çarından çox xahiş edib ki, onu geri qaytarsınlar. Heç olmazsa rəssam Behzadın rəsmlərini versinlər. Lakin çar ona çox qəribə, ibrət olası bir cavab verib: "Artıq bunlar bizimdir, mümkün olsa bəzilərinin surətini verə bilərik". Lakin məxəzlərdən məlum olur ki, heç surətini də verməyiblər. Bunun əvəzində "Novruz" bayramında Abbas Mirzəyə 1000-ə yaxın qızıl onluq göndəriblər. Bax, bütün bunlar Aşşurbanipalın kitabxanasının taleyindən də faciəlidir.

Ərdəbil kitabxanasının Rusiyaya aparılmasında hərbçilər başlıca rol oynayıblar.

Qafqaz canişini, baş komandan, general-feldmarşal İ.F.Paskeviçin 6 iyun 1828-ci ildə süvari qoşunlarının başçısı, general A.İ.Çernışevə yazdığı 171 №-li rəsmi məktub bu əməliyyatın çox ciddiliyini bir daha təsdiqləyir:

Məktubdan öyrənirik ki, Tiflis qubernatoruna göndəriləcək qənimətlərin siyahısında Ərdəbildə əldə edilmiş kitabxananın fondu xüsusi yer tutub: "Ərdəbil kitabxanası ilə bağlı vəziyyəti siz əlahəzrətə bildirməyi özünə şərəf bilirəm. Əvvəlcə onu deyim ki, tezliklə Təbrizə gələcəyəm. Mən general-leytenant Vadbolskiyə əvvəlcədən yazmışam ki, Ərdəbil işğal edilən kimi həmin şəhərdə yerləşən kitabxananı salamat saxlayın və imkan daxilində bizim sərhədlərimizin içərisinə köçürün. Əlahəzrət imperatorun arzusuna əsasən general-leytenant Suxtelenə bir vəzifə olaraq tapşırmışam ki, şəhəri tutanda bütün ciddi-cəhdlə Şeyx Şəfi məscidində qorunan asiya əlyazmalarını əldə etsin. Ancaq bu işi o qədər ehtiyatla görsün ki, xalqı əsəbləşdirməsin. Çünki həmin məsciddə saxlanılan kitabları çox müqəddəs bilirlər.

Buna görə də qraf Suxtelen Ərdəbil işğal edəndən sonra adı çəkilən kitabxananı ələ keçirmək işinə girişmədi. Əvvəlcə məndən xüsusi icazələr tələb etdi. Amma sonra Ərdəbildən Türkmənçaya getdiyindən qərara aldı ki, Şeyx Şəfi məscidindəki bütün əlyazmaları götürsün. Xalqın narazılıq edəcəyindən ehtiyat edərək "Quran"a və dua kitablarına dəymədi. Ərdəbil mollaları bu kitabxananın aparılmasına icazə verdilər.

Abbas Mirzə əvvəlcə təkid edirdi ki, kitabxana dəbildə, öz yerində qalsın. Mən onun israsını rədd etdim və Ərdəbildən sərhədlərimiz içərisinə yola düşən qraf, general-leytenant Suxtelenə əmr etdim ki, Şeyx Səfinin məzarına 800 çervon (qızıl pul) qoysun. Əldə olunmuş Ərdəbil kitabxanasını yubanmadan Gürcüstana yola salsın. Bundan sonra Abbas Mirzə özünün digər əşyalarını təkidlə tələb etməyə başladı. Ancaq Ərdəbil kitabxanası haqqında daha tələblər irəli sürmədi. Məncə, əmrimlə məscidə qoyulan qızıllar onu razı salmışdı. Buna görə də onun o biri əşyaları istəməsini gözləmək olmazdı. Əgər belə bir iş olsaydı da, mən əlahəzrət İmperatorun arzusuna rəğmən, onun istəklərini münasib bəhanələrlə rədd etmək üçün əlavə vəsait tapardım.

Onu da bildirməyi borc bilirəm ki, əldə edilən Ərdəbil əlyazmaları haqqında həmin vaxt cənab İmperatora xəbər vermişdim. Ümumiyyətlə, mənim Təbrizdə və Türkmənçayda verdiyim əmrlər, sərəncamlar Əlahəzrət İmperator tərəfindən bəyənilmişdir".

Beləcə, A.S.Qriboyedov və O.İ.Senkeviç Təbriz mücahidi Mir Fəttahla gizli alver edərək, 800 çervon qızıla Şeyx Şəfi məqbərəsindən 96 müəllifin 166 cild kitabını Rusiyaya aparıblar.

Musa QULİYEV (RƏHİMOĞLU)

AMEA Naxçıvan Bölməsi Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru

kuliyevm@yandex.ru

525-ci qəzet .- 2024.-30 iyul,№(133).-S.14.