Əmir Teymur

"Qarabağın dostları və düşmənləri" silsiləsindən

Şərqdə "İkinci Çingiz", Avropada isə "Tamerlan" adıyla məşhur olan və "İslamın qılıncı" (Əmir Teymur özünü heç zaman "xan" adlandırmayıb. Çünki bu ad Çingiz xanın nəslindən olanlara şamil edilirdi) adlandırılan Teymurilər imperiyasının banisi, böyük sərkərdə və hökmdar, dünya fatehi Əmir Teymur Turqay oğlu 1336-cı il aprelin 9-da Qaşqadərya əyalətinin Xoca İlqar kəndində doğulmuşdur. Körpəlikdən olduqca ağıllı və diribaş olan bu uşaq gənclik çağlarından Toğluq Teymurun yanında xidmətə girmiş və Qaşqadəryanın idarəsi ona tapşırılmışdı. Öz fərasəti ilə Toğluq Teymurun hörmət və ehtiramını qazanmış Teymurun müsbət kefiyyətlərini görən əmir nəvəsi Olcay Tərxan xatunu ona ərə vermiş və iyirmi yaşlı bu gənci qoşunda minbaşı vəzifəsinə təyin eləmişdi. Döyüş texnikasını və qaydalarını öyrənib-mənimsəməsi üçün Toğluq Teymur onu özü ilə həmişə hərbi səfərlərə aparırdı. Lakin çox çəkmədən Teymur Səmərqənd və Bəlx hakimi Hüseynlə gizlicə sövdələşib, Toğluq Teymura və onun oğlu İlyas Xocaya qarşı uzunmüddətli döyüşlərə girdi. 1366-cı ildə Teymur və Hüseyn Səmərqənddə alovlanan sərbadarilər üsyanını birlikdə yatırtdılar və indi də hakimiyyət uğrunda onların öz aralarında mübarizə başlandı. Bu çəkişmədə məğlub olan Teymur xəcalətindən hamıdan qaçmağa, tək gəzməyə çalışır, heç kəsə qaynayıb-qarışmır, sərgardan və səfil bir həyat sürürdü. Lakin daxilən çox inadkar və dözümlü olan bu gəncdə yenidən hakimiyyət uğrunda mübarizə aparmaq iddiası yarandı. Onun haqqında söylənilən bir rəvayətdə deyilir ki, döyüşlərin birində məğlub olan Teymurun qoşunu pərən-pərən düşür. Özü isə düşmənin əlindən güclə qurtularaq dalda bir yerdə gizlənir. Bu vaxt gözü yaxınlıqdakı diki dırmaşıb çıxmaq istəyən yüklü bir qarışqaya sataşır və oturduğu yerdən diqqətlə o zəhmətkeş həşaratı müşahidə etməyə başlayır. Qarışqa ha çalışır, dikdiri çıxa bilmir, hər dəfə lap yuxarı çatanda sürüşüb aşağı düşür və özündə qüvvə toplayıb təzədən yuxarı çıxmağa çalışır. Müşahidə qabiliyyəti çox iti olan Teymur qarışqanın bu hərəkətini daim diqqətlə izləyir. Düz altmış doqquz dəfə yuxarı çıxarkən sürüşüb-düşdüyünü sayır və nəhayət, yetmişinci dəfə qarışqa dikdiri aşa bilir. Teymur "niyyətin hara, mənzilin ora" köhnə türk deyimini xatırlayıb, bu işgüzar qarışqadan ibrət dərsi götürür, öz-özlüyündə utanıb xəcalət çəkir və dərhal da gizləndiyi yerdən çıxır. Hərəsi bir tərəfə dağılıb qaçmış döyüşçülərini başına toplayaraq düşmənləri üzərinə hücuma keçib, qalib gəlir.

Döyüşlərin birində Teymur çiynindən və sağ dizindən yaralanır. Aldığı ox yarasından sonra ayağı qatlanmadığından şikəst qalır. Bundan sonra o, Teymurləng (Teymur "dəmir" deməkdir, "ləng" sözü isə bu ada axsadığı üçün artırılmışdır), "Axsaq Teymur", "Topal Teymur" ləqəbləri ilə məşhurlaşır.

Bəlx hakimi Hüseyni məğlub edəndən sonra artıq Türküstan hökmranlığına gedən yolda Teymurləngin heç bir güclü rəqibi qalmadı. O, ucsuz-bucaqsız bir ərazini tamamilə ələ keçirdi. Səmərqəndi özünə paytaxt seçdi və "Əmir" titulu qəbul edərək Çingiz xanın adından böyük Türküstanı idarə etməyə başladı. Beləliklə, Əmir Teymur tarix səhnəsinə çıxdı.

Dünya fatehlərinin həyatını yaxşı öyrənib-bilən Əmir Teymur fatehlik yolunu seçdi. 1380-ci ildən başlayaraq Çingiz xanın yolunu tutub, fəaliyyət meydanını və yürüşlərinin coğrafiyasını daha da genişləndirməyə başladı. Köçəri türk əyanlarının - Məhəmməd Qazan, Cahangir Barlas, Müzəffər Uckar, Ağbuğa, Taban Bahadur, Seyfəddin Barlas kimi bacarıqlı və mahir ordu başçılarına, sərkərdələrinə arxalanaraq peşəkar və döyüşkən bir ordu yaratdı.

"İkinci Çingiz xan" olmaq istəyən Əmir Teymur çox çəkmədən istilaçılıq yoluna düşdü. 1398-ci ildə Hindistanı fəth elədi. On beş gün Dehlidə qaldı və bu müddət ərzində böyük bir şəhəri sallaqxanaya döndərdi. Ümumiyyətlə, onun ayağı dəydiyi yerlərə böyük ziyan vurulur, şəhərlərdə, kəndlərdə aclıq, səfalət və xəstəliklər tuğyan edir, əhalinin sayı sürətlə azalırdı. Qılıncından daim qan damızdıran bu zalım və qəddar hökmdar özündən sonra yalnız dəhşətli dağıntı, talan izləri, göz yaşları qoyub-gedir, törətdiyi cinayət və vəhşiliklər haqqında acı xatirələrlə qalırdı.

Əmir Teymurun əsas əyləncəsi insan başından nəhəng ehramlar ucaltmaq idi. Hindistandan başlamış Kiçik Asiyaya qədər onun əmri ilə yüz minlərlə insan məhv edilmiş, kəllələrindən ehramlar qurulmuşdu. Tarixçilər söyləyirlər ki, bir dəfə Əmir Teymur iki min adamı diri-diri bir-birinin üstünə yığdırıb, qüllə ucaltmış, sonra da onları əhənglə qarışdırılmış palçıqla hörülmüş kərpic divarın arasına doldurtmuşdu.

Əmir Teymur gözlənilməz qasırğa kimi qəflətən coşaraq ölkələr üzərinə yeriyir, dünyanı lərzəyə salırdı. O, artıq çətin və ağır bir yol keçərək iyirmidən artıq ölkə fəth eləmişdi. Türküstan səhralarından Mərmərə dənizinə qədər geniş bir ərazidə "Teymurilər" adı ilə tanınan böyük bir dövlət qurmuş, nəhəng bir imperiya yaratmışdı.

Bəzi mənbələrdə göstərilir ki, Əmir Teymur nə qədər qəddar, dağıdıcı, viranedici bir hökmdar olsa da, zəbt elədiyi yerlərdə xüsusilə də, Orta Asiyada və Zaqafqaziyanın bir çox şəhərlərində bərpa və quruculuq işləri aparır, yaraşıqlı, geniş imarətlər tikdirirdi. Bunun üçün də o, Hindistan səfərindən qayıdarkən bir çox sənət və peşə adamlarını - tanınmış memarları, mahir ustaları və inşaatçıları, nəqqaşları və sair yığıb, özü ilə aparırdı. Elə bunun sayəsində də Əmir Teymurun dövründə və sonralar da bütün Türküstan vilayətlərində memarlıq, ədəbiyyat, mədəniyyət və incəsənət xüsusilə inkişaf etməyə başladı. Türk dilində ərsəyə gələn əsərlər sayca da, sanbalca da xeyli çoxaldı. Özü də sadə türk dilində "Tüzüklər" ("Qayda-qanunlar") yazdırdı...

Əsasını Batı xanın qoyduğu Qızıl Orda qərbdə Dunaydan Fin körfəzinə, şərqdə İrtış çayı hövzəsindən Ob çayının aşağı axınına, cənubda Qara dəniz, Xəzər dənizi, Aral dənizi, Balxaş gölünə, şimalda Novqorod torpaqlarına qədər ərazini əhatə edirdi. 1380-ci ildə məşhur Kulikovo vuruşmasında Qızıl Orda xanı Mamay xan birləşmiş rus knyazlarına məğlub oldu. Vaxtilə Əmir Teymura pənah gətirmiş və onun köməyinə arxalanıb, tatar sərkərdəsi Mamay xanı məğlub edərək Cənubi Qazaxıstanın Otrar vilayətini və Sır-Dərya hövzəsindəki Sauranı tutan Toxtamış xan Qızıl Orda taxt-tacına sahib oldu. İmperiyanın qüdrətini dirçəltmək, əvvəlki şöhrətini qaytarmaq üçün o, düşmənləri ilə mübarizə apara-apara uzaq Moskvaya qədər gedib-çıxmış, 1382-ci ildə Rusiya paytaxtını odlara qalayıb, rusları məğlub etmişdi. Bu məşhur qələbədən sonra onda "mənəm-mənəmlik" iddiası baş qaldırmış, "İki qoçun başı bir qazanda qaynamaz" prinsipini bayraq edərək böyük və güclü hökmdar Əmir Teymurun yaxşılıqlarını unutmağa, ona meydan oxumağa, ona qarşı mübarizəyə başladı. 1386-cı ilin qışında Toxtamış xan 90 minlik qoşunla Dərbənd yolu ilə Azərbaycana hücum elədi. O, Xəzər dənizinin qərb vilayətlərini - Şirvanı, Naxçıvanı, Təbrizi, Mərəndi və Sultaniyyə şəhərlərini ələ keçirdi. Hətta Şabranda və Bakıda öz adına sikkələr də kəsdirdi.

Əmir Teymur təzə düşməni ilə ölüm-dirim mübarizəsinə qalxdı. Lakin Toxtamış xanın hücumları məğlubliyyətlə nəticələndi. Əmir Teymurun oğlu Miranşahın başçılığı ilə Ural çayı sahilində onun qoşunları darmadağın edildi və Toxtamış Volqadan şərqdəki torpaqlarını itirdi. Qafqaz istiqamətində də Əmir Teymurun qoşunları Toxtamışı sıxışdırıb-çıxardı. Bir-birinin ardınca Xorasanı, Əfqanıstanı, Kitanı və Balucistanı özünə tabe elədi, Azərbaycanı və Gürcüstanı ələ keçirdi, böyük çətinliklərlə Səmərqəndə döndü. Lakin çox çəkmədən Toxtamış xan böyük bir qüvvə ilə yenə də onun üzərinə hücuma keçdi. Hər iki tərəf Şimali Qafqazda, Terek çayı sahillərində qarşı-qarşıya gəldi. Bu həlledici döyüşdə Əmir Teymur düşmən üzərində parlaq qələbə çaldı. Toxtamış xanın 1389-1396-cı illərdə Zaqafqaziya və Orta Asiya torpaqları uğrunda Əmir Teymurla apardığı mübarizə onun məğlubiyyəti ilə qurtardı. Toxtamış xan geri çəkildi və 1406-cı ildə Sibir xanı Şadi bəy tərəfindən öldürüldü. O, bir hökmdar kimi daha ayağa qalxa bilmədi və Qızıl Orda da bir dövlət kimi tarixdən silindi.

Əmir Teymur Azərbaycana üç dəfə - 1386-1387-ci, 1392-1395-ci və 1399-1405-ci illərdə hücum etmişdir. Onun bütün Şərqi lərzəyə salan yürüşləri, tutduğu əraziləri qarət və qırğınlarla müşayiət olunurdu. Əmir Teymurun qoşunları Azərbaycanda ilk dəfə 1386-cı ildə göründü. Getdikcə o, içərilərə doğru irəliləməyə başladı. Əvvəlcə Sultaniyyəni ələ keçirdi, sonra Təbrizi, Naxçıvanı, Qarabağı, Şəkini, Tiflisi, Qarsı zəbt elədi. Qəbələni tutub, Kür çayı sahilində məskən saldı. Sonra Bərdəyə üz tutdu, Qarabağ əhalisini itaətə məcbur elədi. Bir müddət əvvəl həbs edilib, Qarabağda saxlanılan Tiflisli Baqratı hüzuruna çağırtdırdı. İslam dinini qəbul edəcəyi təqdirdə onu həbsdən buraxacağını və vaxtilə ona məxsus olan Gürcüstan torpağını özünə qaytaracağını bəyan elədi və vədini yerinə yetirdi. Həmin ilin sonunda və 1387-ci ilin yanvar ayında Qarabağda - Araz sahilində qışlayıb, sonda yürüşlərini davam etdirərək Salmas, Urmiya, Marağa və Gilanı tutdu. Demək olar ki, bütün Azərbaycanı ələ keçirdəndən sonra öz paytaxtı Səmərqəndə qayıtdı.

Sonralar Əmir Teymur 1392-ci ildə beşillik və 1399-cü ildə yeddiillik yürüşləri zamanı da Azərbaycanda oldu. Həmin ilin qışında Təbrizə səfər elədi, sonra yenidən Qarabağa gəldi. Bu diyarı o öz ordusunun iqamətgahına çevirdi. "Sahibqıran" (Sahibqıran orta əsr münəccimlərinə görə Zöhrə və Müştəri ulduzlarının bir-birinə rast gəldiyi uğurlu bir zamanda anadan olmuş xoşbəxt şəxs. Bu ləqəb ilk dəfə Əmir Teymura aid edilmiş, daha sonra isə Müsəlman Şərqinin bəzi digər hökmdarları da bu ləqəblə xatırlanmışlar) - Əmir Teymur Sultaniyyəyə çatdı və ordan Qaradərə və Ərdəbil yolu ilə Qarabağa yollandı. Muğan səhrasında ov elədi, Araz çayının kənarında mənzil saldı. Çayın üzərində qayıqlardan körpü saldılar və sağ-salamat çayı keçdi və Arran Qarabağını özünə məskən elədi" (Şərafəddin Əli Yəzdi. "Zəfərnamə", Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1996-cı il, səhifə 60).

On doqquzuncu yüzilliyin ikinci yarısında müsəlman aləmində Teymurilərdən başqa, ilk böyük və güclü imperiya da vardı: Kiçik Asiyada qüdrətli Osmanlı dövləti və Qızıl Ordada digər türk-monqol imperiyası. Dünyanın yarısından çox əhalisi bu üç nəhəng, hegemon dövlətin qılıncının gücü ilə idarə olunurdu. Əmir Teymur şərqdə, İldırım Bəyazid isə qərbdə güclü və möhtəşəm bir dövlətə başçılıq edirdi. Ancaq "ingilis barmağı" bu müsəlman dövlətlərinin hökmdarlarını bir-biri ilə yaxın olmasına imkan vermirdi. Onların arasında bilərəkdən yaradılmış ziddiyyətləri daha da kəskinləşdirirdi. Ona görə də bir yandan bu hamilərin şəxsi maraqları, müsəlmanlara məxsus "mənəm-mənəmlikləri", bir yandan da bu böyük güclərin qorxusundan kürklərinə birə düşmüş Avropa dövlətləri başçılarının qızışdırıcı fəaliyyəti hər üç türk dövlətini bir-birinə düşmən etmişdi. Bir tərəfdən qanı qanından, dini dinindən, dili dilindən olan Əmir Teymur və İldırım Bəyazid dünyanı şərikli idarə etmək fikrindən uzaq idilər, digər tərəfdən də türklərin birgə hücumundan qorxub-çəkinən Qərbin xristian dövlətləri əl altından hər iki fatehlə gizli danışıqlar aparırdılar və məqsədləri də yuxarıda dediyimiz kimi, bu iki yenilməz imperatoru qarşı-qarşıya qoymaq, onları zəiflədib, taqətdən salmaq, sonra isə...

Qarşısında Çingiz xanın imperatorluğunun sərhədlərini bərpa etmək məqsədi qoyan Əmir Teymur həmin vaxt ərazisini xeyli genişləndirmişdi. Bu dəfə isə onun hərbi səfəri Anadoluya idi. Əmir Teymurun hücum xəbərini eşidən Azərbaycan və Bağdad əmirləri vahimələnib, Osmanlı sultanına pənah apardılar. Onların bu hərəkətindən qəzəblənən Əmir Teymur hər ikisinin geri qaytarılmasını İldırım Bəyaziddən tələb elədi. Lakin müxtəlif döyüşlərdə xüsusi şəxsi cəsarət nümunəsi göstərərək "İldırım" ləqəbi alan və sözündən dönməyən Osmanlı sultanı onun tələbindən qətiyyətlə boyun qaçırtdı, belə şeyə yol verə bilməyəcəyini bildirdi. Məhz bundan sonra Əmir Teymurun qoşunları Anadolunun içərilərinə doğru irəliləməyə başladı. Osmanlı sultanına, "Rum məliyi İldırım Bəyazidə" sözləri ilə başlayan bir məktub yazdı. Məktubda o, hər iki əmirin geri qaytarılmasını, İldırım Bəyazidin ona tabe olmasını qəbul edərsə, xristianlarla osmanlıların apardıqları döyüşlərdə ona hərbi yardım edəcəyini bildirdi. Lakin məktubu sona qədər diqqətlə oxuyan Osmanlı sultanı Əmir Teymura çox sərt cavab yazıb göndərdi. Məktub "Ey Teymur deyilən qaniçən köpək, təkurlardan daha kafir olan adam!.." və sair təhqirli sözlərlə başlayırdı.

1400-1401-ci illərdə Əmir Teymur Kiçik Asiyaya qoşun çəkib, Dəməşqi, Sivası, Bağdadı tutdu və ordusunu Osmanlı paytaxtına tərəf yönəltdi. Nəhayət, 1402-ci il iyulun 28-də Osmanlı ordusu ilə Əmir Teymurun qoşunu Ankara yaxınlığında Çabun Ovasında üz-üzə gəldi. Döyüş başlanmazdan əvvəl osmanlılar tərəfindən vuruşan qara tatarlar Əmir Teymur tərəfə keçdi. Teymurilər qat-qat üstün olan Osmanlı qoşunu ilə döyüşə girdi və düşmənini böyük məğlubiyyətə uğratdı. Türk sultanı oğlanları ilə birlikdə əsir götürüldü və yeddi aydan sonra əsirlikdə öldü. Beləliklə, məğlub olmuş Osmanlı ordusunun Qərbi Avropaya doğru gedən qalibiyyətli yürüşü müvəqqəti olsa da, dayandı. Bu isə əsl türk faciəsi - xristianları müsəlmanlara qarşı birləşdirən bir faciə idi.

Hələ on üçüncü yüzilliyin ikinci yarısında Elxanilər dövlətinin ilk hökmdarı, Çingiz xanın nəvəsi Hülakü xan İranda Abbasilər sülaləsinin axırına çıxandan sonra Əfqanıstanı, Türkmənistanı, Qafqazı, Kiçik Asiyanı və başqa əraziləri öz dövlətinin tərkibinə qatmış və hakimiyyətini daha da möhkəmləndirmək məqsədi ilə Türküstandan özü ilə gətirdiyi qaçar, cavanşir, əfşar, kəngərli, sorsor, cobani, ustacallı, zülqədərli, baharlı, bayat, şamlı, qaramanlı və başqa cəsur, döyüşkən türk tayfa birləşmələrindən ibarət minlərlə ailəni, əsasən, İraq, Suriya, Rum (indiki Türkiyə) torpaqlarında məskunlaşdırmışdı. Ankara yaxınlığında baş verən yuxarıda təsvir etdiyimiz bu məşhur və tarixi döyüşdə çaldığı qələbədən sonra Əmir Teymur Qarabağda - türk müsəlman əhalisini artırmaq məqsədi ilə vaxtilə Hülakü xanın bu ərazilərdə məskunlaşdırdığı tayfaları, o cümlədən də, qaçarları və cavanşirləri özünün qışlağına köçürüb, yerləşdirdi. Qaçarları, əsasən, Bərdə şəhərindən Şəmkirə qədər olan ərazilərdə, cavanşirləri isə Araz çayına qədər olan torpaqlarda məskunlaşdırdı. İran tarixçisi Əbdürrəzzaq bəy İbn Nəcəfqulu 1826-cı ildə Təbrizdə nəşr etdirdiyi "Məasiri-Sultaniyyə" əsərində yazır: "Teymur onlardan (qaçarlardan) əlli min ailəni gətirib, İrəvan, Gəncə və Qarabağ nahiyələrində yerləşdirdi. Onlar gündən-günə artıb, cəh-cəlal sahibi oldular. Qaçar əmirlərindən bir çoxu da Səfəvilər dövründə etibarlı hökumət adamları olub, İrəvanda və Şirvanda yüksək iqtidara malik idilər. İrəvan hakimləri həmin nəsildən olmuşlar, Gəncə və Qarabağ hakimləri "Ziyadoğlu" ləqəbi ilə Xudafərin körpüsündən başlayaraq Sınıq körpüdən yuxarı olan Şulaver kəndinə qədər hökmranlıq edirdilər".

Əmir Teymur Azərbaycana birinci yürüşündən sonra Qarabağda vəzifələrə demək olar ki, tamamilə öz əyanlarından qoymuşdu və bütün əhalini onlara tabe etdirmişdi. Üçüncü yürüşü zamanı isə Qarabağda qurultay çağıraraq vaxtilə burda qışlayan Hülakü xanın və Cəlair şahzadələrinin torpaqlarını öz canişini Əmir Ömərə verməsi barədə müzakirəyə çıxarmış və Qarabağın özünün qış iqamətgahı olmasını elan eləmişdi. Onun məqsədi bu ərazidən Qərb düşmənlərinə qarşı mübarizədə bir istinadgah kimi istifadə etmək idi. Onu da qeyd etmək lazım idi ki, Əmir Teymur dünyagörüşlərini artırmaq, gələcəkdə döyüş taktikalarını öyrənib-mənimsəmək üçün oğlanları Miranşahı və Şahruxu, nəvəsi Uluqbəyi də özü ilə hərbi səfərlərə aparırdı. Hətta nəvəsi Uluqbəy öz vətənində yox, atasının növbəti yürüşlərinin birində, 1394-cü ilin martın 22-də Sultaniyyə şəhərində doğulmuşdur. Oğlanları da, nəvəsi də Əmir Teymurun bütün müharibələrində, o cümlədən, Azərbaycanda hər üç yürüşdə onu müşayiət etmişlər.

Teymurləngin talançılıq xarakteri daşıyan hərbi yürüşləri və səfərləri işğal etdiyi ölkələrə böyük iqtisadi, mədəni və mənəvi zərər vurmuşdur. Lakin eyni zamanda o, bu ərazilərdə böyük quruculuq və bərpa işləri aparmış, özündən sonra tarixdə bir çox yadigarlar-izlər qoyub-getmişdir. Qızğın ov həvəskarı olan Əmir Teymur 1403-cü ildə Qarabağda qışlayarkən tez-tez öz məiyyəti ilə ova çıxır, bəzən günlərlə Araz çayı boyu çöllüklərdə və qamışlıqlarda gecələyirdi. Səfərlərinin birində Qarabağ düzünün tən ortasında bir xarabalıq onun diqqətini cəlb elədi. Bura orta əsr şəhərlərindən olan, böyük ticarət və sənət mərkəzi kimi tanınmış Beyləqan idi. 1221-ci ildə Çingiz xanın qoşunları bu şəhəri də dağıdıb, yerlə-yeksan eləmişdi. Əmir Teymura məlumat verildi ki, bura Çingiz xandan yadigar qalmış Beyləqan şəhərinin yeridir. Lakin şəhər elə günə salınmışdır ki, onun tikintilərindən heç bir əsər-əlamət yoxdur. Burda bayquş ulayır, qurt-quşdan başqa, bir canlı da yoxdur. Şərafəddin Əli Yəzdi "Zəfərnamə" əsərində bu barədə yazır: "Əmir Teymur 1403-cü ilin qış fəslində ordunun bekar olmasından istifadə edərək Beyləqan şəhərini tikdirmək, oranı bərpa etdirmək fikrinə düşdü. Onun əmri ilə mühəndislər və bənnalar şəhərin planını cızdılar, bürc, xəndək, çarsu, çoxlu evlər, hamam, karvansara, bağ-bostan yerləri ayırdılar. Şəhərin əsasını qoydular. Sahələrini ölçüb şahzadələrə və əmirlərə payladılar. Qoşun əhli də böyük bir ciddiyyətlə işə girişdi. İmarətlərin hamısını bir ay içərisində bişmiş kərpicdən tikib qurtardılar. Böyük arşınla (o dövrün arşını təxminən 63 santımetrə bərabər idi) 2400 arşın uzunluğunda bir barı (qala) düzəltdilər ki, divarının qalınlığı 11, hündürlüyü 15, xəndəyinin eni 30, dərinliyi 20 arşına yaxın olub, hər bürcünün dörd küncündə mötəbər qalalar tikib, göyə qaldırdılar. Arada da başqa bürclər tikdirdilər. Hamısına seyvan, künkürə və daş atmaq üçün səngər düzəltdilər... Teymurləng əmr elədi ki, Arazdan arx çəkilib, Beyləqanın yanından keçirilsin. Tavaçılar arxın məsafəsini... əsgərlər arasında bölüşdürdülər və altı ağac uzunluğunda bir çay yaratdılar ki, eni 15 şəri arşın idi. Təqribən bir ayın içərisində bu da sərəncam edildi" (Şərafəddin Əli Yəzdi. "Zəfərnamə", Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1996-cı il, səhifə).

Deyildiyinə görə, bayram günü şəhərə çoxlu qar yağdı və soyuqda-qarda 400 inşaatçı tələf oldu. Ölənlərin hamısı onun qoşunundan idi. Əmir Teymurun tikinti işləri elə həmin gün də dayandırıldı. Teymurləngin oğlu Şahrux tikintini davam etdirmək fikrinə düşdü, lakin ölkənin ağıllı və tədbirli adamları onu bu fikrindən daşındırdılar.

Əmir Teymur Qarabağda quruculuq işlərini dayandırmırdı. Növbəti dəfə yenə ova çıxarkən indi də xaraba qalmış bir su arxına rast gəldi. Uzunluğu təxminən on fərsəng (yetmiş kilometrə yaxın) idi və başlanğıcını Araz çayından götürüb, Beyləqan yaxınlığındakı Sərçəbil adlı yerdə, Pir-Kəmər məzarı yaxınlığında qurtarırdı. Bu yerlərin gələcəyini yaxşı görən Əmir Teymur Qarabağın dağlıq və dağətəyi ərazilərində heyvandarlığın inkişafı və suvarma sistemi üçün, təsərrüfatın inkişafı üçün bu arxı təmizləmək barədə göstəriş verdi və qısa müddətdə, təxminən bir ay müddətində arx təmizlənib, istifadəyə verildi.

Govurarx (Govurarx - Mil düzündə qədim suvarma kanalı. Arazdan Qarqar çayına qədər uzanırdı. Ərəb işğalından sonra "Govurarx" adlanırdı. Monqol-tatar hücumları zamanı dağıdılmışdı. Əmir Teymur bərpa etdirmiş, Nadir şah Əfşar yenidən dağıtmışdı. Əmir Teymur arxı əcdadının şərəfinə "Barlas arxı" qoymuşdu. Lakin sonralar bu ad unudulmuş, əvvəlki adı ilə yaşamaqda davam etmişdir) adlanan bu arx, doğrudan da, Mil və Qarabağ düzlərinə böyük fayda verdi. Arxın su ilə suvarılan əkin yerlərinə taxıl, çəltik, pambıq, çəkil (tut) ağacları, bol məhsul əldə edilən hər cür kənd təsərrüfatı bitkiləri beçərildi, əhalinin ehtiyacları ödənildi. Qarabağ öz ipəyi ilə məşhurlaşdı, ümumiyyətlə, kənd təsərrüfatının daha da inkişafına geniş imkanlar yarandı. Şərafəddin Əli Yəzdi məlum əsərində Bərlas (Gavur) arxı haqqında yazır: "...Keçmiş məliklər Araz düzünün ərazisində həmin çaydan böyük bir arx çəkmişdilər və o, uzun müddət ərzində dolub-boşalaraq tamamilə silinmişdi. Ov zamanı kama çatmış Sahibqıranın (Əmir Teymur Barlasın) diqqəti ona yönəldi. Padşahanə hümmət ilə o, arxın yenidən qazılmasını lazım bildi. Bu məqsədlə Araz çayını keçdi və həmin nəhrin qazılması (təmizlənməsi) barədə fərman verdi. Əlahəzrətin işarəsi ilə əsasən, tavaçılar onu əmirlər və qoşun əhli arasında böldülər. Bir ay ərzində 10 fərsəng uzunluğu olan arx elə qazıldı ki, orda qayıq sürmək mümkün idi. Həmin arxın Arazdan başlayan mənsəbində "Cənkeşi köşkü" kimi tanınan bir yer var, sonu isə Sərcəbil adlı yerdə qurtarır. Həmin arx "Bərlas nəhri" adlanırdı. Sudan çoxlu şeylər hazırlanır, bağlar, bostanlar abadlaşırdı. Humayunun əsas vaxtı və günləri əvvəlki hissələrdən və hekayətlərdən göründüyü kimi, həmişə səfərlərdə və çətin yürüşlərdə... keçdiyinə baxmayaraq, abadlığa aid məsələlərdə bir ölkədə elə müxtəlif işlər görmüşdür ki, məzkur nəhrin qazılması onların müqabilində kiçik bir işdir.

Beyləqanın ətrafında olan bütün bağ, bostan, əkin yerləri Govur arxı vasitəsilə suvarılırdı".

Əmir Teymur Qarabağdan geri qayıdandan sonra, 1405-ci ildə Çinə hərbi yürüşə başladı. Lakin qəflətən xəstələnməsi onun bu niyyətinin həyata keçməsinə mane oldu. Səfər ərəfəsində 71 yaşında Otrar (Fərab) şəhərində Allahın əmrinə tabe oldu. Böyük hökmdarla birlikdə, az qala, bütün Qərbi Asiyanı tutan böyük imperiyası da süqut etdi. Onu Səmərqənddə dəfn etdilər. Qəbrinin üzərində türbə ucaltdılar. Başdaşında onun "Gur Əmir" adlandırırdılar. Türbənin giriş qapısı üzərində isə bu sözlər yazılmışdı: "Burda şan-şöhrətli, rəhmli hökmdar, möhtəşəm sultan, yenilməz əsgər, bütün dünyanın fatehi Əmir Teymur uyuyur".

Aradan yüz illər keçdikdən sonra İran hökmdarı Nadir şah Əfşar Səmərqəndi fəth edərkən Əmir Teymurun sinə daşını və ordakı mədrəsənin darvazalarını Xorasana gətirmiş və onları Məşhəd məqbərəsində yerləşdirmək fikrinə düşmüşdü. Lakin Nadir şah Teymurləngin sinə daşına baxıb, ani olaraq xəyala dalmış və pərəstiş etdiyi böyük xələfinə olan sevgi və ehtiramı öz fikrinin qarşısına bir sədd çəkmişdi. Əmir Teymurun sinə daşını və mədrəsə darvazalarını Səmərqəndə qaytarmış və yenidən məzarının üstünə qoymağı əmr eləmişdi...

Vasif QULİYEV

525-ci qəzet .- 2024.-30 iyul,№(133).-S.12-13.