Yaddaşlarda qalacaq lövhə

Xalq yazıçısı Anarın “Qatardan qalan adam” hekayəsi haqda

Düz on il əvvəl Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri, Xalq yazıçısı Anarla qızı, yazıçı Günel Anarqızı, Xalq artistləri, rejissor Ramiz Həsənoğlu və Rasim Balayev Budapeştə gəlmişdilər. Dörd gün birlikdə olduq. Səfirliyin böyük zalında Macarıstanda yaşayan soydaşlarımızın, burada təhsil alan tələbələrimizin qonaqlarla səmimi, maraqlı, ən başlıcası isə interaktiv görüşü keçirildi. Sosialist sistemi zamanından qorunub saxlanan Macarıstan Yazıçılar İttfaqının rəhbərliyi ilə iki ölkənin yaradıcı təşkilatları arasında əməkdaşlıq məsələləri müzakirə olundu. Mavritaniya üslubunda tikilmiş, yüz neçə illik tarixə malik “Orient” kinoteatrında Anarın ssenari müəllifi, Ramiz Həsənoğlunun quruluşçu rejissor, Rasim Balayevin baş rolun ifaçısı olduğu “Sübhün səfiri” filmi nümayiş etdirildi və mənim müəyyən narahatlığıma rəğmən, tamaşaçıların xoşuna gəldi. Osmanlı hakimiyyəti dövründə inzibati mərkəz olmuş memarlıq abidələri ilə zəngin qədim Peç şəhərinə getdik. Çoxlu ədəbiyyat və sənət söhbətləri elədik. Anar müəllimin danışdığı maraqlı tarixçələrə, yerinə düşən mənalı lətifələrə qulaq asdıq. Maraqlı “ədəbi axşama” çevrilən nahar və şam məclislərində məşhur macar palinkasının, növbənöv macar şərablarının dadına baxmağı da unutmadıq.

Bir neçə gün bundan əvvəl “525-ci qəzet”də Anarın “Qatardan qalan adam” adlı ibrətamiz hekayəsini oxuyarkən fikrən uzaq 2014-cü ilə qayıtdım. Doğrusunu deyim: həcmcə lakonik, məzmunca dərin, fəlsəfi mündəricəli əsər xoşuma gəldi. Eyni zamanda düşündüm ki, maraqlıdır, görən haqqında danışdığım səfər aradan on il keçəndən sonra yazılan bu hekayəyə hansısa impuls veribmi? Müəllifin dost ölkədə gördüyü, müşahidə elədiyi hansısa məqamlar, insan tipləri, münasibət çalarları, yaxud rəftar ünsürləri naməlum macar şəhərciyini talesiz İshaq Salmanzadənin son mənzilinə çevirməyə səbəb olubmu?

Əlbəttə, dil amilini, ünsiyyət baryerini nəzərə almasaq, məkan burada tam şərti xarakter daşıyır. Hadisələr eyni məntiqlə Monqolustanda, Slovakiyada, yaxud başqa bir ölkədə də cərəyan edə bilərdi.

Hər insan istək və iradəsindən asılı olmayan fövqəlqüvvənin təyin etdiyi saatda və dəqiqədə, gözəgörünməzin seçdiyi yerdə öz qiyamət gününü qarşılayır. Və həmin gün ona heç bir şey – nə topladığı hesabsız mal-dövlət, nə yüksək vəzifəsi və tanışlıq əlaqələri, nə cəmiyyətdəki rolu və mövqeyi kömək edir.

İlk baxışdan uğurlu biznes adamı, əliaçıq centlmen təsiri bağışlayan İshaq Salmanzadə belə acınacaqlı sonluğa layiq idimi? Onu naməlum şəhərin iyli-qoxulu dəmiryol vağzalında, salındığı dəmir qəfəsdə insafsızcasına “öldürməkdənsə”, Egerdə keçirəcəyi romantik günlərdən sonra amerikan şərikləri ilə birlikdə məşhur “Empire State Building”in damından Nyu-York panoramını seyr edən və yeni biznes planları cızan vəziyyətdə göstərmək olmazdımı? Yəqin ki, yox. Çünki əsl ədəbiyyatda hər şey yazıçıdan asılı deyil. Ona qalsa, Flober də eyni adlı romanının qəhrəmanı madam Bovarini öldürmək istəmirdi. Amma bədiiliyin öz qanunları, öz məntiqi var. Ortaya suallar çıxır: bir insan kimi İshaq xoşbəxt sonluğu haqq etmişdimi? Məqsədə doğru gedən qatarda mənzili başa vurmağa mənəvi hüququ vardımı? Hekayədə bəzi ipucları verilməklə bir sırada qəhrəmanının portretini tamamlamaq oxucunun öhdəsinə buraxılır.

İshaq Salmanzadə dünyada yalnız özü üçün yaşayan insanlardandır. Şəxsi həyatına, şəxsi rahatlığına dəxli olmayan heç bir qurbana, fədakarlığa hazır deyil. Şəhərin prestijli rayonlarından birində bütöv mərtəbəni tutan mənzilində tək qalır. Qısqanc xanımının nazına dözməyib bir il sonra boşanmaqla canını qurtarır. Eger yolçuluğu zamanı da kiminsə əlavə sualına, anlaşılmaz baxışına məruz qalmamaq üçün kupeni təkbaşına tutur. Təbii ki, bütün bunları şəxsi imkanları hesabına, cibinin pulu ilə edir. Düzdür, pul qazanmaq da asan olmayıb. Böyük sərvətlə birlikdə həm də onu bütün həyatı boyu təqib edəcək sağalmaz xəstəlik tapıb. Yenə də heç nəyə fikir vermədən daha çox pul qazanmaqla bağlı planlar, ideyalarla yaşayır. Amma taleyin işinə bax ki, sayını bilmədiyi qədər pulu olduğu halda kritik məqamda, ölüm-dirim anında cəmisi bir neçə avro, yaxud dollar ucbatından adına, bacarığına, mövqeyinə yaraşmayan bir şəkildə tələf olur. Deməli, çox pul hələ bütün qapıların açarı deyil. Allah da sanki İshaqa istehza edir, tənə vurur. “Bax, - deyir, - bütün həyatını pul qazanmağa sərf elədin, amma indi pulsuzluq ucbatından ölürsən”. Ya da böyük Füzulinin dediyi kimi: “Cəmi-mal eylədiyin rahət üçündür, amma, Rahətin əskik olur hər necə artar malın...”

Əslində İshaq Salmanzadənin faciəli aqibətinin arxasında onun ani ehtiyatsızlığından, tədbirsizliyindən çox dünyanın, insanların mərhəmət və şəfqət hissindən get-gedə daha artıq dərəcədə məhrum olması dayanır. Dünya gözümüz görə-görə yenidən qədim latınların “homo homini lupus est” – “insan insanın canavarıdır” - dediyi dövrə qayıdır. Yalnız dövlətlər və xalqlar deyil, ayrı-ayrı fərdlər də sanki bir-biri ilə aramsız savaş aparır. Əlbəttə, hekayədə təsvir olunan kolliziyada tək acgöz tualet baxıcısını, yaxud kobud, insafsız polis məmurunu günahlandırmaq düzgün çıxmazdı. Sadəcə, çağdaş dünyanın münasibətlər sistemi belə qurulub. İshaq Salmanzadənin mənsub olduğu cəmiyyətdə adamlar bir-birlərinə dəyəri on min dollarlarla ölçülən “Rolex” saatı hədiyyə edəcək dərəcədə comərd, səxavətlidirlər. Tualet xidmətçisinin aylıq maaşı isə təbii ehtiyacını rəf etmək istəyən adamların verdiyi qəpiklərdən formalaşır. Nəticədə o da kiminsə haqqına girməsini istəmir, buna yol vermir. Bəlkə də balaca vağzal şəhərciyində İshaqı başa düşə biləcək yeganə adam bədənini satan fahişə ola bilərdi. Lakin burada da nəticə etibarı ilə məsələ pula dayanır. Çünki onun da insani münasibəti, canıyananlığı yalnız pulunu alıb “xidmət göstərəndən” sonra başlanır. İlya İlf və Petrovun məşhur qəhrəmanının dediyi kimi, “səhər pul, axşam stullar”. Ya da əksinə... Beləcə, qapalı dairəyə düşən qəhrəmanın son çıxış yolu ölümdən keçir.

Dünya ədəbiyyatında “lənətə gəlmiş sarı metalın” - pulun insan həyatındakı rolu, doğurduğu fəlakətlər haqqında saya gəlməz dərəcədə çox əsərlər yaranıb. Yəqin ki, bu müstəvidən yanaşdıqda pul-mənəviyyat-insanlıq üçlüsünün əsas götürüldüyü hadisə və süjetlərlə oxucunu maraqlandırmaq, düşündürmək, onda yanğı, acıma, təəssüf, yaxud heyrət hissi doğurmaq da o qədər asan deyil. Amma Anar hansısa didaktika ünsürlərinə yol vermədən, bəlli sxematik priyomlardan yararlanmadan buna nail ola bilib. Yəqin ki, günümüzün lokal ədəbi hadisəsinə çevrilən hekayəyə böyük maraq da bundan irəli gəlir.

Əsərin məzmununa, təsir gücü və bədii mükəmməlləyinə xüsusi ziyan toxundurmayan, necə deyərlər, daha çox texniki xarakter daşıyan iki xırda, epizodik “qüsuru” da göstərmək istərdim. Macar dilində “yox” anlamını hekayədə deyildiyi kimi, “ninç” deyil, “nəm” sözü ifadə edir (Budapeştdə dilimizdəki frazeoloji mənada “yox” mənasını bildirən “nəm-nüm eləmək” ifadəsini misal gətirib zarafatla hərdən macar dostlarıma deyirdim ki, əcdadlarınız Azərbaycandan keçib Böyük Macar Ovalığına yollanarkən bu sözü bizdən öyrəniblər). Daha sonra. Müəllifin təsvirinə görə İshaq cibindən “bir neçə forint” götürüb vaqon-restorana yollanır. Tənbəllik eləməyib baxdım: hekayə çapa gedən gün Milli Bankın valyuta məzənnəsinə görə 1 Azərbaycan manatı 212 forintə bərabər olub. Təbii ki, belə olan təqdirdə “bir neçə forintə” heç bir şey, xüsusilə də bahalı “Kent” siqareti almaq mümkün deyil.

Anarsevərlər məni ifrat xırdaçılıqda günahlandıra bilərlər. Amma düşünürəm ki, konkret bilgilərə istinad edilən mətndə ən xırda detallar da dəqiq olmalı, həqiqəti əks etdirməlidir. Ümumiləşdirmə gücü, bəşəri qayəsi və sərt tragizmi ilə yaddaşımızda uzun müddət, bəlkə də həmişəlik qalacaq “Qatardan qalan adam” isə həqiqətən də belə uğurlu örnək, bitkin bədii lövhədir.

28 iyul 2024-cü il

Sarayevo

Vilayət QULİYEV

525-ci qəzet .- 2024.- 31 iyul,№(134).-S.8.