"Arlda yataq otağı"

"Bir rəsmin dedikləri" rubrikasının budəfəki qonağı sənətşünas Cəmilə Qurbanovadır. Onunla məşhur niderlandlı rəssamı Van Qoqun "Arlda yataq otağı" əsərindən danışmışıq.

Vinsent Villem van Qoq (1853-1890) postimpressionist rəssamdır. O, ölümündən sonra Qərb incəsənət tarixinin ən görkəmli simalarından birinə çevrildi. Halbuki həyatda olduğu zaman yalnız bir əsəri satılmışdı. Rəssamın 10 il ərzində yaratdığı təxminən 2100 sənət əsərinə peyzaj, natürmort, portret və avtoportretlər daxildir. O, 860 yağlı boya rəsminin əksəriyyətini ömrünün son iki ilində çəkib. Aydın rəng çalarları və Vinsentin fırçadan özünəməxsus istifadə tərzi ilə xaraterizə olunan bu rəsm əsərləri müasir incəsənətin təməl daşları hesab olunur. Bütün bunlara baxmayaraq, rəssam həyatı boyunca daim maddi çətinlik içində yaşayıb, uzun illər ruhi xəstəlik, depressiya və yoxsulluqdan əziyyət çəkdikdən sonra 37 yaşında vəfat edib. Vinsent Qan Qoq yaradıcılığında "Ulduzlu gecə" (1889), "Günəbaxanlar" (1888), "Süsən çiçəkləri" (1889), "Doktor Qaşenin portreti" (1890), "Terrasdakı kafe gecə vaxtı" (1888), "Sarğı dolanmış qulaqla avtoportret" (1889), "Kartof yeyənlər" (1885), "Buğda zəmisi və sərvlər" (1889), "Çiçəkləyən badam budaqları" (1890) kimi dünya şöhrətli əsərlər var.

- "Arlda yataq otağı" tək gözəlliyi ilə yox, həm də hekayəsi ilə anılır. İstərdim söhbətimizə tablonun hekayəsi ilə başlayaq.

- "Arlda yataq otağı" əsəri 3 versiyada işlənib. Belə hesab edilir ki, rəssam ayı 15 franka dörd otaqlı fligel (əsas binanın yanında tikilmiş ev və ya əlavə tikili, bina) kirayələyir və ora 300 franklıq mebel alır. Heç vaxt pulu olmayan Van Qoqun pula belə münasibəti hamıda təəccüb doğurur. O zaman mehmanxanada 5 franka otaq tutmaq mümkün olduğu halda rəssam təsadüfi əldə etdiyi mirasla arzusunu reallaşdırır. 1888-ci ilin mayında Fransanın cənubunda yerləşən Arlda emalatxana tutaraq Van Qoq onu anlamayan Paris tənqidçilərindən və rəssamlardan qaçır. O, dörd otaqdan birini öz yataq otağı etmişdi. Rəssam buranı "Sarı ev" adlandırırdı.

Oktyabrda hər şey hazır olur və rəssam yataq otağını çəkmək qərarına gəlir. Əsərdə yaratdığı çarpayı - mebeli Van Qoq qardaşı Teonun göndərdiyi dayısından ona qalan mirasdan 300 franka almışdı. "Mən dəmir çarpayı əvəzinə yerli ikinəfərlik taxta çarpayı aldım. Taxta çarpayı nəsə davamlılıq, sabitlik və sakitlik təsiri bağışlayır" - Teoya məktubunda Van Qoq yazırdı. Ailə rahatlığı təəssüratını yaratmaq üçün rəssam çarpayıda çılpaq qadın təsviri vermək və çarpayının yanında beşik də çəkmək istəyirmiş, sonradan bu ideyalardan vaz keçib.

- Əsərin rəng həlli və kompozisiyası necədir?

- Əsərdə istifadə olunan sarı rəng Van Qoq yaradıcılığınında xüsusi yer tutur. Rəssam üçün sarı günəşin rəngi, yetişmiş buğda (bolluq, bərəkət, çörək) günəbaxanların, gün işığının rəmzinə çevrilmişdi. Tədqiqatçıların mülahizələrinə görə, Van Qoqun əsərlərində ən çox sarı rəngdən istifadə etməsi rəssamın qəbul etdiyi pişikotu dərmanın təsirindəndir. Belə ki, bu dərmanı qəbul edənlər ətrafda hər şeyi yaşıl-sarı rəngdə görürlər. Əsərdə təsvir olunan cüt stul - cüt əşyalar (iki qapı, iki balış, iki portret, iki qravüra) Vinsent üçün hüzurun simvolu idi. Bütün bunlar tənhalıq hissini uzaqlaşdırırdı. Təsvirdəki bağlı pəncərə taxtaları - Van Qoqun sözlərinə görə, ona özünü müdafiə olunmuş hissini yaşadırdı. Yuyunma vasitələri olan kiçik stol rəssam üçün sadə və sağlam həyat tərzinin simvoludur. Divardaki rəsmlər Van Qoqun öz əl işləridir. Uzaq divarda Valun və palıd təsviridir, sağ divarda rəssamın dostları Ejen Boş və Pol Ejen Millenin portretidir, onların altında iki yapon qravürasıdır. O dövrlərdə Van Qoq yapon incəsənəti ilə dərindən maraqlanırdı.

Rəssam bu əsərdə impasto (yaxma) texnikasından istifadə edib. Ancaq kölgə effektini görmürük. Van Qoq deyirdi: "Mənim gözümdə heç bir sistem yoxdur. Mən necə gəldi zərbələrlə çəkirəm və necə alınırsa, rəsmi elə də qoyuram". Rəssam bu əsərdə hər bir detalı incəlikləri ilə işləyib.

- Tabloda ən çox maraq doğuran nüanslardan biri də əyri divarlardır.

- Divarlarının həqiqətən əyilməsini Vaq Qoq əyri xətlərin köməkliyi ilə tamaşaçıya böyük məharətlə çatdırmağı bacarıb. Bu da rəssamın daxili aləminin zənginliyindən və yaratdığı sənət əsərini duymağından xəbər verir.

- Qeyd etdiniz ki, əsər üç variantda işlənib. İkinci və üçüncü versiyaların yaranması hansı zərurətdən doğub?

- Sarı evdə (Fligelində) baş verən daşqınlar rəssamın bəzi kətanlarına, o cümlədən, birinci yataq otağına ziyan vurur. Saint-Remydə olarkən Van Qoq qardaşı Teodan rəsmini astarla möhkəmləndirməsini xahiş edir, lakin Teo Van Qoqa belə riskli bir prosedura başlamazdan əvvəl onun surətini çəkməyi təklif edir. 1889-cu ilin sentyabr ayının əvvəlində Van Qoq nəhayət öz işini gördüyünü hiss edir və Teoya yazır: "Mən yataq otağının kətanını yenidən düzəltdim. Bu araşdırma, şübhəsiz ki, ən yaxşılarından biridir".

"Yataq otağı"nın ikinci versiyasını çəkdikdən üç həftə sonra Van Qoq anası və bacısı Villemienə hədiyyə olaraq bir qədər kiçik miqyasda üçüncü versiyanı yaradır. Rəssam ailəsinin evlərini bəzəmək üçün ən yaxşı işlərindən bəzilərinin kiçik nüsxələrini çıxarmaq qərarına gəlir. Onlar hədiyyə kimi nəzərdə tutulmuşdu, lakin daha da əhəmiyyətlisi, onun bir rəssam kimi tərəqqisinin bariz sübutu idi. Üçüncü versiya indi Parisdəki Orsey Muzeyindədir. Üç tablo da ilk baxışda eyni görünsə də, daha yaxından baxdıqda hər birinin fərqli və unikal detalları üzə çıxır.

Van Qoqun "Yataq otağı" rəsmindəki sarı yataqda artıq yatmaq mümkündür. Əsərdəki interyer məhşur rəssamın doğulduğu Şimalı Brabant əyalətinin Boksmeyer qəsəbəsindəki bir oteldə yaradılıb. Otel otağı tarixçi Peer Meurkensin köməyilə "Yataq otağı" rəsminə uyğun olaraq hazırlanıb. Mavi divarlar, taxta döşəmə, divardakı şəkillər və əlbəttə ki, bir metr genişliyində və 180 santimetr uzunluğundakı sarı yataq unudulmayıb. Şəkildəki sürahi və pəncərə çərçivələri kimi xırdalıqların yer tapdığı otaqda lüks vanna otağı və televizor taxta bir şkafın arxasında gizlədilib.

Van Qoqun işi ilə yaxşı tanış olanlar otaqdakı radiator borusunu və televizor şkafını tənqid etsələr də, otağın ilk qonağı olan Brabant Televiziyasının (Omroep Brabant) müxbiri Noel van Hooft hisslərini bu cür ifadə edir: "Özümü həqiqətən, rəsmin içində hiss etdim. Elə bu səbəbdən də əşyalara toxunmağa qıymadım", - deyə niderlandlı jurnalist deyib.

- Sizcə, bu rəsm bizə nə deyir?

- Tablodakı hər detal rəssamın hekayəsindən xəbər verir. Məsələn, Van Qoq otaqdakı güzgünü xüsusi olaraq avtoportretlər çəkmək üçün almışdı. Ona heç kim modellik etmək istəmirdi. Yerli sakinlər rəssamın işlərini əyləncə sayırdılar və gülünc görünəcəklərindən ehtiyat edirdilər. Van Qoq məşhur kəsilmiş qulaqla avtoportretini bu güzgü ilə çəkib. Çarpayının üzərində qırmızı ədyal təsvir olunub. Van Qoqu 23 dekabr 1888-ci ilin səhəri qulağını kəsdikdən sonra qıc olmuş halda qırmızı ədyala bükülmüş tapırlar. Bu, rəssamın ilk psixi pozuntusu olur və bundan sonra dəlixanaya düşür. Beləcə Van Qoqa öz otağında bir daha rahat yaşamaq qismət olmur...

Aytac SAHƏD

525-ci qəzet .- 2024.- 31 iyul,№(134).-S.11.