Ədəbiyyatın təsir dairəsi: fərdi düşüncədən ictimai şüura

Söz bəşəriyyətin ən böyük kəşfidir. Bu, elə-belə deyilməyib, əsası var. Gəlin bir az düşünək, söz olmasa idi, dünya, insanlıq nələrdən məhrum olardı, nələr itirərdi?! Doğrusu, sizi bilmirəm, amma mən bunu heç düşünmək istəmirəm. Yəqin, o halda tarixdən, qədim insan məişətindən, həyata baxışından, düşüncə tərzindən, əsas etibarı ilə bixəbər olardıq. Düzdür, tarixi abidələr, maddi-mədəniyyət nümunələri və sairələr insanlıq tarixinə müəyyən dərəcədə işıq salır, amma bu kifayətdirmi?! Məncə, xeyr. Əgər belə olsa idi, əşya (onun şəkli, insan təxəyyülündə yaratdığı ideya) bəs edərdi (burada yazının əşyəvi, şəkli və fikri növlərini nəzərdə tuturam), hərfi (fonoqrafik) yazıya nə hacət olardı?! Məsələn, söz olmasa idi, insan necə, yaradılışı, Uca Yaradanın insanlara "çatmasını", səmavi kitabları öyrənə bilərdi?! Nizamini, Nəsimini, Füzulini... heç tanıyardıqmı?! Dünya klassiklərindən məlumatlı olardıqmı?! Tarixi necə, bilərdikmi?! Tarixi saxtalaşdıranların bu gün dünyada meydan suladığı bir zamanda həqiqətləri müəyyən etmək necə, mümkün olardımı?!

Söz haqqında çox danışmaq olar. Nizamidən, Füzulidən... çoxlu nümunələr gətirmək mümkündür, amma onun mahiyyətinə, arealına, təsir dairəsinə hələ heç kim vara bilməyib, çünki söz sərhədsizdir, onun təsir dairəsi, Nəsimi demişkən, insan kimi bu dünyaya sığmazdır, iki dünyanı, hətta yerləri və göyləri əhatə etmişdir. Həkim Nizaminin elmin əhəmiyyətinə işarə etdiyi "Qüdrət elmdədir, başqa cür heç kəs, heç kəsə üstünlük eyləyə bilməz", Nəsiminin insan mərtəbəsinə verdiyi qiymətin təzahür olunduğu "Məndə sığar iki cahan, mən bu cahanə sığmazam", Sabirin texniki tərəqqidə geri qalan millətimi oyanmağa çağıran "Əcnəbi seyrə balonlarla çıxır, biz hələ avtomobil minməyiriz", dahi Cavidin dünyada sülhə çağırış motivlərini əks etdirən "Kəssə hər kim tökülən qan izini, qurtaran dahi odur yer üzünü", eləcə də dəyərlərin qorunmasının əhəmiyyətini bizə çatdıran Mir Cəlalın "İtə ataram, yada satmaram", Məmməd Arazın Vətən sevgisini, vətənpərvərlik motivini özündə cəmləşdirən "Vətən mənə oğul desə, nə dərdim, mamır olub qayasında bitərdim" kimi müdrik deyimlərini sözün möcüzəsi kimi qiymətləndirə bilmərikmi?! Milyonlara belə nümunələr var. Çox güman ki, bu sətirləri oxuduqca hər birimizin ağlına daha neçələri gəlir...

Sözdən, onun sehrindən bəhs edərkən "Söz sənəti" adlandırılan Ədəbiyyatı xüsusilə vurğulamaq lazımdır. Elmlər çoxdur, hesab haqqında, təbiət haqqında, tibb haqqında, nə bilim, hər hansı bir sənət, mühəndislik, əkinçilik, hətta sehr, cadu haqqında olan elmlər və sair. Bir çoxları bu elmlərin şahı olan(lar)ını da müəyyən etmişlər. Məsələn, bu sıradan fəlsəfəni elmlərin şahı hesab edənlər çoxluq təşkil edirlər. Məncə, elmlərin şahı ədəbiyyatdır - söz sənətidir. Axı ədəbiyyat həyatı öyrədir, həyatın özüdür. Həyatı öyrədən elmdən daha şah, daha üstün elm ola bilərmi??? Həyatın hansı anı, hansı vərəqi, insan qəlbinin ən dərin qatlarındakı hansı hisslər ədəbiyyatda öz əksini tapmayıb?! Keçmişə, bu günə və gələcəyə ədəbiyyatda rast gəlmirikmi?! Xeyiri, şəri, humanizmin əsl mahiyyətini ədəbiyyat bizə anlatmırmı?! Yaxud pis xisləti, barbarlığı biz ədəbiyyatda görmürükmü?! Keçmişin, həyatın sıfır nöqtəsinə belə gedib çatan, gələcəyi bizə göstərən ədəbi nümunələrə necə?! Siz əlavə edin, nə var ki, ədəbiyyatda ona rast gəlinməsin?! - Heç nə.

Gəlin başqa bir nöqteyi-nəzərdən sözün əsas tutulduğu ədəbiyyata diqqət yetirək. Elə bir dövr olubmu ki, sözün dəyərinə, onun sənətinə fikir verilməsin, laqeyd münasibət bəslənilsin?! Uzağa getməyə ehtiyac yoxdur, öz ədəbiyyatımıza nəzər salaq. Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatının əsas hissəsi sarayla bağlı olmamışdırmı?! Hökmdarlar söz sənətkarlarını yanlarına çəkmək üçün (bu və ya digər səbəbdən), onlardan faydalanmaq naminə nələr etməmişlər?! Nizaminin hökmdarlara əsərlər ithaf etməsi, Şirvanşah Axistanın Nizamiyə ona əsər ithaf etməsi üçün sifariş göndərməsi, Füzuliyə "Rum zərifləri" tərəfindən "Leyli və Məcnun" əsərini yazmaq təklifinin göndərilməsi və Qərbin "Möhtəşəm Süleyman" adlandırdığı Sultan Süleyman Qanuniyə həsr edilməsi - bunlar hamısı ədəbiyyata göstərilən böyük inam və yanaşmanın bir neçə nümunəsidir. Bir az daha yaxın keçmişə də qayıda bilərik. Zamanında dünyanın super gücü olan (əslində isə böyük tarix səhnəsində saman çöpü kimi bir andaca yanıb-sönən) və insanları, hətta onun düşüncəsini buxovlayan sovet imperiyası da sözün - ədəbiyyatın əhəmiyyətinə vara bilməmişdimi?! Belə olmasa idi, şair-yazıçı-dramaturqlar niyə bu qədər sıxma-boğmaya salınardılar?! Cavid, Cavad, Müşfiq kimi ülvi hisslər daşıyıcıları repressiyaya məruz qalarlardımı?! Əlbəttə, qalmazdılar, əgər ədəbiyyat ictimai şüura, cəmiyyətə bu qədər təsiretmə gücünə malik olmasa idi. Düşünün ki, bir neçə misradan ibarət olan "Göygöl" şeiri nəhəng imperiyada qorxu yarada bilmişdi, hələ böyük əsərləri demirəm. Vaxtında bir çoxları tərəfindən Allah (tövbə əstəğfürullah) adlandırılan Stalin söz sənətində mədhə ehtiyac duyardımı?! Ədəbiyyat sadəcə ədəbiyyat olsa idi, bu qədər əsər (kiçikli-böyüklü) niyə istənilərdi ki, qılıncının dalı da, qabağı da kəsən o sovet rəhbərinə həsr edilsin?!

Ədəbiyyat, bəli, sadəcə ədəbiyyat deyil. O həyatdır, həyatın düz özü, onu yazana, haqqında danışdığı (ithaf olunduğu) şəxsə, mövzuya əbədilik qazandıran qüdrətli "vasitədir". Ədəbiyyat həm də mənəm, sənsən, bizik... Bu söz sənətinin çatmadığı ünvan, açmadığı qapı yoxdur. Sözün böyük sehrinin dərinliyinə varanlar da, dünyanı söz ordusu ilə fəth edənlər də bu mənada az deyil. Sözün böyük (hətta mən deyərdim dinüstü) imkanları, dahi ustadların (filosofların) sözün imkanlarından istifadəsi haqqında çox şeylər danışmaq, demək mümkündür.

ƏDƏBİYYAT - SÖNMƏYƏN HUMANİZM MƏŞƏLİ

İnsanlıq tarixinin ən qədim nöqtəsinə - başlanğıca qədər gedib çıxdıqda müharibəni görmək mümkündür. Dava-dalaş, xeyir və şərin mübarizəsi, deməli, insanlıq tarixi qədər qədim olub, əhali sayı artdıqca, insan dünyasının arealı böyüdükcə o da çoxalıb, miqyasına görə böyüyüb və nəticədə Birinci və İkinci Dünya müharibələri kimi dağıdıcı müharibələr meydana çıxıb. Bu müharibələrdə də tarix boyu milyonlarla insan qırılıb, mədəniyyətlər məhv edilib. Nəticədə isə millətlər və xalqlar arasındakı düşmənçilik daha da dərin kök salıb, yeni-yeni nifaq toxumları cücərməyə başlayıb (bu gün də davam edir, daha güclü, daha dəhşətli).

İnsan cəmiyyətini xoşbəxt etmək, ictimai mühitdə ədaləti bərqərar qılmaq və bu kimi müharibələrdən qorumaq üçün İlahi qüvvə bir nizam qoymalı idi. Beləliklə, səmavi dinlər - Yəhudilik, Xristianlıq və nəhayət, ən mükəmməl din kimi İslam meydana çıxıb. Hər üç dinin kökündə sülh, əmin-amanlıq və ədalətli cəmiyyət prinsipli çağırışlar dayansa da, dünya sülhə qovuşa bilmədi ki, bilmədi. Mahiyyətcə eyni olmalarına baxmayaraq (hər üç din təkallahlılığı təbliğ edir), bu üç dinə sitayiş edənlər bir çox hallarda bir-birləri ilə, hətta eyni dindaşlar özləri arasında müharibələr etdi və qanlar tökdülər (bu gün də davam edir). Hətta dinlərarası korlanan münasibətlər dünyanın bir çox regionunda fobiyaların (qorxuların) yaranmasına da gətirib çıxardı. Bu isə dinlərin dünyanı və insanlığı sülhə, əmin-amanlığa qovuşdurmaq misiyasına maneçilik törədir. Belə olan halda insanlığı birləşdirəcək, onun həyatını sönməyən humanizm məşəli ilə aydınlada biləcək yeni bir vasitəyə ehtiyac duyulurdu. Elə bir vasitə ki, bütün dünya əhalisi, müxtəlif mədəniyyətlərdə yaşayan insanlar heç bir tərəddüt olmadan onu qəbul etsin. Bu vasitə isə ədəbiyyatın düz özü idi.

Burada bir haşiyə çıxmaq lazım gəlir. Biz ədəbiyyata dinüstü mahiyyət qazandırmırıq. Belə bir fikrimiz də yoxdur (hətta bunu qəbul da etmirik). Sadəcə olaraq bunu əminliklə deyirik ki, hər birimiz bu və ya digər ölkənin, millətin-xalqın söz sənətkarını asanlıqla mütaliə edə bilirik, fərqi yoxdur, o hansı dini, mədəniyyəti təmsil edir. Ədəbiyyatı dinlərdən fərqli qılmağımıza gəldikdə onu da deməliyik ki, söz sənətinin kökündə dayanan humanizm, ədalət prinsipi, eləcə də cəhalətə, geriliyə, ümumiyyətlə, hər cür şərə qarşı nifrət və mübarizə, bir növ, səmavi dinlərin özündə ehtiva etdiyi məsələlərin təzahürü və fəqli şəkildə (amma özündə eyni olan) meydana çıxmasıdır. Sadəcə olaraq insanlar ədəbiyyatı daha tez qəbul edə, fobiya olmadan onun çağırışlarına cavab verə bilirlər. Bəli, bu da onu fərqli qılan əsas xüsusiyyətdir.

Gəlin bir az daha məsələnin mahiyyətinə varmağa çalışaq. İslam dininə sitayiş edənlərin 95 faizdən çox olduğu ölkəmizdə (dünyada ən tolerant ölkəsi olmağımızı bir kənara qoyuram) müsəlmanlar üstünlük təşkil etsə də, biz, məsələn, Tolstoyu, Viktor Hüqonu, nə bilim, Teodor Drayzeri, Cek Londonu, Robindranat Taqoru və başqa sənətkarları oxuduqda onun hansı dinə sitayiş etdiyinə, hansı mədəniyyətin nümayəndəsi olduğuna heç fikir veririkmi?! Əlbəttə, yox. Sadəcə olaraq onların fikirləri, insanlıq qarşısındakı fəaliyyətiləri bizim üçün maraqlıdır və həmin fikir və fəaliyyətləri biz asanlıqla qəbul edə bilirik. Başqa bir deyişlə, "Tövrat"da, "İncil"də və "Quran"da söylənilənləri qeyri dinə inanan insanlar asan qəbul edir, ya qeyd etdiyim söz sənətkarlarının yazdıqlarını?! Yaxşı olardı ki, dinlərin qardaşlığına bütün dünya inansın, necə ki bizim hamımız Adəm övladıyıq, Məhəmməd Hüseyn Şəhriyar demişkən "İnsanın Vətəni yer kürəsidir", onda süni müharibələr, lüzumsuz konfliktlər nəyə gərəkdir?! Bütün bunları nəzərə aldıqda ədəbiyyatın böyüklüyünün və birləşdiriciliyinin heç ağla gəlməyəcək qədər nəhənglikdə olduğunu qəbul etmək asanlıqla mümkün olur.

Yuxarıda qeyd etdiklərimizə əsaslanıb deyə bilirik ki, bəli, ədəbiyyat insanları, insanlığı daha gözəl dünyaya çağırır. Elə bir dünya ki, orada insanlar xoşbəxtdir, onlar qardaşcasına yaşaya bilirlər. Söz sənətkarları yazdıqları əsərlərində bu motivlər, belə çağırışlar çoxluq təşkil edir. Dünya şeiriyyətinin ən böyük zirvələrindən olan Hüseyn Cavidin insanları həmrəyliyə çağıran, bu dəyərli varlığa ölüm yox, yaşamaq daha layiqdir anlayışını ortaya qoyduğu "Bir fəzilətsə öldürüb-ölmək, canavar bizdən əşrəf olsa gərək" və yaxud insanın içindəki şər xisləti ölüdürməyə çağırış motivinin əksini tapdığı "İblis nədir? - Cümlə xəyanətlərə bais! Ya hər kəsə xain olan insan nədir? - İblis!" misralarını, eləcə də bəşər övladını bir istiqamətə - ədalət, qardaşlıq, birlik yoluna üz qoymasının vacibliyinə nəzər salan böyük demokrat Mirzə Cəlilin "...adamlar niyə hərə bir yana gedir?.. Niyə hamısı bir yerə getmir, niyə hərə bir tərəfə gedir?" kimi dərin düşüncələrini qiymətləndirmək lazımdır.

(Ardı var)

Anar QASIMOV

Naxçıvan

525-ci qəzet 2024.- 31 iyul,№(134).-S.15.