İmtinanın anatomiyası

Esse

Dünyadakı bütün dillərdə insanlara xitab edirsiniz. Kitabları, qəzet parçalarını, musiqi mətnlərini misra-misra, sətir-sətir oxuyursunuz. Adamları söhbətə tutur, onları dinləyir, eşitdiklərinizi çantanızda daşıdığınız kiçik qeyd dəftərçəsinə, ya da gündəliyinizə köçürürsünüz. Bir gün tapacağınız o cümlənin sizi xoşbəxt edəcəyini düşünürsünüz. Və həmin gün o cümləni (gəlin belə təsəvvür edək) yaşlı bir taksi sürücüsünün dodaqları arasından kağıza çəkirsiniz. Məhz həmin andan sonra içinizdə qara dəliklər boyda geniş, sonsuz bir boşluq yaranır və siz xoşbəxt olmursunuz.

İllərinizi onu tapmaq üçün sərf etdiyiniz yol, sizi doğru ünvana gətirmir. Ya da lap başdan siz düzgün ünvanı seçməmişdiniz. Bu, sizə Martin İdeni xatırlada bilər. Qoy xatırlatsın. Mövzunun ilkin olaraq nə olduğunu açıqlamaq üçün Martin İden obrazı da bəs edir. Ancaq xoşbəxtlik axtarışı daha böyük bir xarakterin arxasında dayanır. İnsanların min illərdir Tanrı axtarışının, güc axtarışının, yaxşı yaşamaq axtarışının, hökmranlıq etmək istəyinin də, mədəniyyət yaratmaq düşüncəsinin də indi səsləndirəcəyimiz o sehrli sözün içərisində olduğunu anlayırsınız.

İmtina. İmtina etmək... İnsan olmaq yaradıcılığınızın təməl probleminə çevriləndə siz ondan (insan olmaqdan) qurtulmaq, ya da yeni insan olmaq (postinsan kimi yox) ehtirasını sinənizə çəkdiyiniz ağır payız havasıyla bərabər, yazı olaraq barmaqlarınızın ucundan çıxarmaq istəyirsiniz. Sonsuz düz xətləri andıran həyatınızı "mətn" adlanan yerdən - nöqtədən qırırsınız. Beləliklə, o nöqtədən geridə qalanlardan qurtulmuş olursunuz, o nöqtədən sonra gələnlərdən imtina etmiş sayılırsınız. İstəmirsiniz. Sizi gözləyəcəklərin sizi xoşbəxt edəcəyi yəqininə inanmaq zamanı aldatmaqdan başqa bir şeyə çevrilməyəndə siz qırdığınız nöqtədən yeni bir xətt çəkir və həyatınızı oradan davam etdirirsiniz. Başqalarına qeyri-müəyyən, sizə müəyyən olan bir dünya absurd dünyadır. Siz o dünyanın içərisindən istənilən qədər sizi xoşbəxt edəcək mətnlər, ya da hadisələr çıxarırsınız. Çünki orada heç nə məntiqə hesablanmayıb. Siz bütün fiqurların yerini dəyişsəniz belə, orada çox gözəl bir incəsənət nümunəsi yaranacaq. Absurd incəsənət. Absurd ədəbiyyat. Absurd kino. Sizin istədiklərinizin baş verdiyi səhnələr.

Bəs imtina ilə absurd arasındakı hansı yaxınlıq var?!

Məsələ, sizin özünüzü absurd dediyimiz həqiqətin içərisinə atarkən bütünlükdə həqiqi olan hər şeydən qopmağınızdır. Sizin olan hər şeyi burada qoyursunuz. Onlar sizə absurdun içərisində lazım olmayacaq. Daha doğrusu, onların dəyəri sıfırlanacaq.

İşinizdən, ailənizdən, çevrənizdən, zamandan, məkandan imtina edib özünüzü yazı masasına bağlayır və sırayla düzülən bütün xatirələri sorğu-suala çəkirsiniz. Heç nə qazanmadan. Sizin qazandıqlarınız axı sizi xoşbəxt etməyə də bilər. Necə ki, Martin İden xoşbəxt ola bilmədi.

Bir gün bir qoca dostumuz evini, ailəsini atıb çantasına Dostoyevskinin "Karamazov qardaşları"nı qoyub dəmiryoluna çıxır və qışın sümüyə işlədiyi bir havada ağır-ağır qar üzərinə addımlarının rəsmini çəkir. Yazdıqlarını, onun olanları geridə qoyub öz tanrısını axtaran qoca bütün malik olduqlarından imtina edir. Bir daha geri qayıtmır. Həyatını öz dinini axtarmağa sərf edən dostum "Etiraflarım"ı yazıb və orada hər şeyin imtina etməkdən başladığını deyib.

Başqa bir dostumuz universiteti atır, atasından, əmisindən qalan pulları kitablara xərcləyir, özünü bir otağa kilidləyib, yaşaya bilmədiklərindən qisas almaq üçün yazmağa başlayır. Zaman keçir və o, imtina etdiyi hər şeyi hədiyyə olaraq geri alır.

Kino çəkmək istəyən başqa bir yaxın dostumuz öz xanımından ayrılır. Və kamyusayağı anasının vəfatını ağlının içindəkilərə qarışdırmamağı bacarır. Öz ölkəsinin ən yaxşı rejissoruna çevrilir.

Yaradıcılıq imtinadır.

İmtina mədəniyyəti yaradıcılıqdır!

Yaradıcı olmayan adamlar imtina edə bilmir. Nədən keçəcəklərini bilmədikləri üçün. Niyə imtina edəcəklərini anlamadıqları üçün. Bəzi adamlar həyatının düz xəttini qırar. Amma qırılan nöqtədən yeni bir xətt çəkməyi bacarmaz. Uduzar. Bu, imtina deyil. Bu, nihilizmdir. Bizim olan hər şeyi mətnə çevirməkdir imtina.

Adamlardan başlayın. Sizə, yaratmağınıza mane olan adamlardan qopanda bunu bacardığınızın fərqinə varacaqsınız. Sonra lazım gələrsə, məkanlardan, zamandan, sizin olan hər şeydən sakitcə, onları oyatmadan əllərinizi çəkib cibinizə qoyacaqsınız. Həmin günün gecəsi isə yazacağınız mətn sizə əlinizi çəkdiklərinizin hamısını yazı masasında qarşınıza düzəcək. Və siz onlardan istədiyiniz kimi istifadə edəcəksiniz. Bunları mənə qoca yazıçı dostlarım və kino çəkən yaxın bir yoldaşım demişdi.

Bu gün səhər etdikləriniz, axşam edəcəkləriniz nə qədər önəmlidi?! Hansı sizi yolun kənarıyla taxta, içində isti sobası olan, pəncərəsindən xəzana açılan mənzərəli, içi kitab qoxuyan evə aparacaq?! Oraya getmək üçün yola çıxmalısınız. Yükünüz ağır olmamalı. Tez çatasınız deyə. Kor bir kitabxana müdiri kimi səsindən tanımalısınız sizin olan adamları. "Səsi özünə bənzəmir" dediyiniz adamlardan bir addım kənarda dayanıb içinizdəki iniltilərdən itin ipindən tutub gəzən xanım qız kimi yapışıb evinizə - Absurd məhəlləsi, 0 ünvanına dənizin kənarıyla yeriməlisiniz.

İmtina etdikləriniz arasında itirdikləriniz də olacaq. İtirmək dünyanın ən mükəmməl ağrısını yaşadır. Zəncirotu kimi hər şey üzü günəşə tərəf uçur və həyatınızın çəhrayi üfiqində yoxa çıxır. Ancaq onu həmişə görürsünüz. Əliniz çatır. Toxuna bilmirsiniz. Eşidirsiniz. Danışa bilmirsiniz. Bir zaman sizin olan indi sizin qarşınızda yaxınlaşdıqca çata bilməyəcəyiniz ruha dönür. Çarəni yenə öz ağlınızda qurduğunuz hekayələrdə görürsünüz. Absurd. Evdə işıqlar sönür və qaynar xəttə zəng edəndə itirdiyiniz adamın səsini eşidirsiniz. Çevriləndə onu divanda oturan görürsünüz. Bərabər şəkillərə baxanda onun üzü sizə tanış gəlir. O və siz şəkillərə baxıb onun haqqında yad bir adamdan danışırmış kimi danışırsınız. Sonra məlum olur ki, avtomobil qəzasında ölüb. Bu cür yüzlərlə hekayə sizi yavaş-yavaş həyatdan qoparır. Bu hekayələrin içinə girə bilməyənlər, onları olduğu kimi qəbul etməyənlərə həyat çətin olur və əsla xoşbəxt ola bilmirlər.

Başqa bir kinematoqraf dostum demişdi ki, xoşbəxt olmaq üçün mütləq dəli olmalısan. Dəli olmaq üçün hər gün çoxlu şəkil çəkməlisən. Keçən payız onu torpağa tapşırıb evə qayıdanda rejissorluğunu etdiyi bir filmə baxıb ağladım. Orada balaca bir qız adamların şəklini çəkir, sevinir. Filmin sonunda məlum olur ki, bu adamlar - çəkdikləri müharibədə itirdiyi əzizləridir.

Yenidən başlamaq üçün olduğun yerdən çəkilməlisən. Oraya yenidən qayıtmamalısan. Ümumiyyətlə unutmalısan. Yaddaşının kirayəsinə verməlisən. Yazmağa başlayanda onu çıxara bilərsən.

Paltarın kola ilişəndə keçirdiyin narahatlıq kimi bir hisslə çarpayıdan oyanıb bu gün də Zamza ola bilməmisənsə, deməli, hələ ki həyatın içindəsən. Onu üst-başından çırpa bilməmisən. Əllərindən yuya bilməmisən. Saçlarının dibində ilişib qalıb. Absurd həyat olmur. Absurd düşündüyümüz hadisələr olur. Məsələn, hər kəs fotoalbomdakı şəkillərə baxa bilər. Amma fotoalbomdakı şəkil sizin şəklinizdisə, öldü deyə ağlayırsınızsa, bu, absurddur. Bir gün belə bir şey olsa, onsuz da siz onun anormal olmadığının fərqində olacaqsınız.

İndicə bir hekayə uydurmaq üçün küçədə gəzmək istəyiniz də vaxt itkisidir. Siz hekayənin içindəsiniz. Küçəyə hekayənin orada baş verən hadisələrini görmək üçün çıxa bilərsiniz. Borxesin hekayələrindəki kimi. Güzgüdə təkcə özünüzü görürsünüzsə, həyatdasınız. Güzgüdə heç nə görmürsünüzsə, mətndəsiniz. Güzgüdə çoxlu adamlar və rəngarəng şarlarla oynayan uşaq görürsünüzsə, həyatın və mətnin xaricindəsiniz və oradan həyatınız üçün də, yazdıqlarınız üçün də xammal götürə bilərsiniz.

Absurd yaşamaq öncə qazanmağın Martin İden misalından, sonra itirməyin Zamza üsulundan və imtina etməyin Tolstoy yolundan ibarət olur. Bütün bunları bilmək və yazmaq o qədər də vacib deyil. Belə olarsa, absurd deyildir deməkdir.

İkinci Dünya müharibəsilə hər şey dəyişdi. Dəyişdi və ədəbiyyata çevrildi. Adamlar on-on beş il əvvəl hesabladıqları xoşbəxtliyi alman qırıcılarının səsində itirdilər. Dünyanın o başından bu başına bombalar atıldı. Cəbhələr yer kürəsinin mərkəzi oldu. Müharibə bitəndə yazmaq üçün sadəcə tüstülər, dəmir parçaları, bayraqlar, yanmış simalar qalmışdı. Hər şeyi olduğu kimi yazmaq bir az da kədərli ola bilərdi. Dünyanın ümidsizliyə qapıldığı bir vaxtda bunu etmək cinayət idi. Ondansa heç olmamış, heç olmayacaq nələrsə qələmə alınmalı idi. Detallar seçilməli idi. Onlarda ilişib qalmalı idi kitab oxuyanlar. Ayağının birini cəbhədə itirən əsgər divanda kitab oxuyanda tapmalıydı onu. Ya da elə hiss etməliydi ki, adamlar uça bilir. Oğlu şizofren olan ana belə bir xəstəliyin Tanrı vergisi olduğuna özünü inandırmalıydı. Kasıblar pulu lazım olan qədər saymalı idilər. Varlılar kasıblar olan dünyanın mövcudluğuna inanmamalıydılar. Absurd olardı deyilmi? Elə də oldu. Ədəbiyyatın və kinonun absurd həyatı buradan başladı.

"Etiraflarım"ı yazan böyük Tolstoy da, kor kitabxana müdiri, ədəbiyyatın yeni izini salmağı bacaran Borxes də, bir otağa çəkilib dövrünün yazıçısı olmağı bacaran Orxan Pamuk da bu həyatın bir parçası oldu.

Rəvan CAVİD

525-ci qəzet .- 2024.- 1 iyun,№96.-S.18.