Mirzə Möhsün İbrahiminin
böyük cəhdi
950 İLLİYİ QEYD OLUNAN "DİVANU LUĞAT
İT-TÜRK"ÜN TƏRCÜMƏSİ YOLUNDA
MÜHÜM BİR ADDIM
Ankaradakı Qazi Universitetinin professoru Fatma
Açık zəng vurmuşdu. Hal-əhval tutduqdan sonra istəyini
dilə gətirdi: "Hocam, "Divanu luğat
it-turk"ün (Əsər ərəb dilində
yazıldığı üçün biz də məqaləmiz
boyu kitabın adını ərəb dilinin yazı
qaydalarına uyğun olaraq "Divanu luğat it-turk" şəklində
veririk - Ə.Ş.) yazılmasının 950 illiyi münasibəti
ilə bir kitab hazırlayırıq, xahiş edirik, Mirzə
Möhsün İbrahimi haqqında məqalə göndərəsiniz".
Mirzə Möhsün İbrahiminin kim olduğunu
yadıma sala bilmədiyimdən fikrə getdim və ona
xahişini yerinə yetirə bilməyəcəyimi söylədim.
Fatma Açık heyrətlə: "Hocam, nasıl olur, Mirzə
Möhsün İbrahimi xatırlamırsınız?
"Divanu luğat it-turk"ü dilimizə ilk çevirmək
istəyən kişi haqqında sizin bildirinizdən oxumuşuq!"
- dedi. Ondan fikirimi toplamaq, yazılarımı gözdən
keçirmək üçün vaxt istədim.
Mirzə Möhsün İbrahimini yadıma sala bilmədim.
Yazılarım olan bilgisayarda axtarış versəm də,
heç nə gəlmədi. 1920-ci illərə aid kitab və
məqalələri gözdən keçirdim, dövrün
araşdırıcıları olan tanışlara zəng
vurdum. Lakin bir nəticə əldə edə bilmədim. Həmişə
olduğu kimi, yenə son ümid yerim olan Ədalət Tahirzadəyə
zəng vurdum. O, məni dinləyəndə gülür,
atmacalarından qalmırdı. Vəziyyətdən
çıxış yolu tapmadıqda dedi: "Yaxşı,
onda Misir Mərdanovla mənim birgə yazdığımız
"1920-ci ilədək ali məktəblərdə oxumuş
azərbaycanlılar (Ensiklopedik soraq kitab)" kitabının
3-cü cildinə bax, sonra söhbət edərik".
Ədalət Tahirzadə kitablarını mənə
bağışladığından kitabxanaya getməyimə
ehtiyac qalmadı. Kitabın 411-412-ci səhifələrində
Mirzə Möhsün İbrahimi haqqında dəyərli
bilgiyə rast gələndə huşsuzluğuma bəs qədər
güldüm. Ədalət bəy məqaləsinin sonunda
yazmışdı: "Tanınmış filoloq alim Əli
Şamil Mirzə Möhsün xanın Mahmud Kaşğarinin
"Divanu luğat it-turk" əsərinin Azərbaycan
türkcəsinə çevrilməsindəki rolunu
araşdırıb. O, dəyərli yazısında göstərib
ki, Kaşğarinin bu əsəri Türkiyədə ilk dəfə
basılandan həmən sonra onun türkcəyə
çevrilməsində ilk addım atanlardan biri məhz Azərbaycan
alimi İbrahimzadə olub. O, "Mirzə Möhsün",
"M.M.İbrahimov", "Mirzə Möhsün
İbrahimov" və b. imzalarla çox qiymətli elmi məqalələr
dərc etdirib".
Bu cümləni oxuyanda Ədalət Tahirzadənin
telefonda danışarkən nədən
güldüyünün səbəbini anladım. Yenidən
öz yazılarımı gözdən keçirdim. 2008-ci
ilin oktyabr ayının 17-19-da Rize şəhərində
keçirilən "Doğumunun 1000 yılı
dolayısıyla uluslararası Kaşgari Mahmud sempozyumu"nda
oxuduğum məruzədə Möhsün İbrahimidən də
söz açmışdım. Məruzə mətn-ləri
elə həmin il də nəşr edilmişdi.
Ədalət Tahirzadənin gülə-gülə
verdiyi bilgi mənə yolgöstərici oldu. Qaynaqlar yadıma
düşdü. Yenidən onları gözdən
keçirdim.
...Ömrünü milli mədəniyyətimizin
öyrənilməsinə, qorunmasına və
tanıdılmasına həsr etmiş Əli Əmirinin
1914-cü ildə köhnə kitablar satılan mağazadan
aldığı əlyazma onun adını əbədiləşdirmişdir.
Zərgər qiymətli daşların dəyərini necə
bilirsə, Əli Əmiri də əlyazmaların dəyərini
o cür bilib. 11-ci yüzildə yaşamış Mahmud
Kaşğarinin "Divanu luğat it-turk" (Əsər ərəb
dilində yazıldığı üçün biz də məqaləmiz
boyu kitabın adını ərəb dilinin yazı
qaydalarına uyğun olaraq "Divanu luğat it-turk" şəklində
verəcəyik) əsəri Türk dünyası
üçün almaz külçə rolunu oynadı.
"Divanu luğat it-turk"ün Əli Əmiridə
olması tezliklə İstanbul aydınlarının diqqətini
çəkdi. Lakin heç biri bu kitabı ondan alıb
oxumağı, nəşr etdirməyi başarmadı. Odur ki
işə Osmanlı höku-mətinin Baş naziri Tələt
Paşanı işə qatdılar. Birinci Cahan
savaşının dünyanı caynağına
aldığı, Osmanlı dövlətinin də
bütün diqqəti savaşa yönəltdiyi bir dönəmdə
Tələt Paşa kitabın dəyərini, məsələnin
ciddiliyini başa düşərək Əli Əmiridən
xahiş edir ki, kitabın oxunmasına, üzünün
köçürülməsinə və nəşrinə
icazə versin.
Çox ölçüb-biçdikdən sonra
Əli Əmiri tanınmış alim Rifət Kilislinin
"Divanu luğat it-turk"ün üzünü
köçürməsinə və nəşrə
hazırlamasına icazə verir. Rifət Kilisli 1915-17-ci illərdə
əsər üzərində işləyib onu nəşr
etdirir.
İnsanlar talelərinin necə olacağına,
günlük ruzularını necə qazanacaqlarına daha
çox diqqət yetirdikləri bir vaxtda türk
aydınları öz tarixlərinə, milli kimliklərinə
sahib çıxaraq "Divanu luğat it-turk"ü oxuyur,
araşdırır, təbliğ etməyə
başlayırlar. Savaşlar, inqilablar isə insanları,
şəhər və kəndləri, yolları və s.
dağıtmaqla qalmır, əlaqələri də kəsir.
Azərbaycan 100 ildən çox idi Rusiya
imperiyasının əsarəti altında inləyirdi. Birinci
Dünya sava-şında isə Azərbaycan Osmanlı dövləti
ilə savaşan Rusiya imperiyasının tərkibində
olduğundan azərbaycanlıların Osmanlı dövlətinin
ərazilərinə getmələri məhdudlaşdırılmışdır.
Savaş başa çatdıqdan sonra iqtisadi və mədəni
əlaqələr yenidən dirçəlməyə
başlamışdı.
Mahmud Kaşğarinin "Divanu luğat it-turk" əsərinin
Azərbaycanda ilk nəşrinə nail olmuş böyük
türkoloq Ramiz Əsgər "Mahmud Kaşğarinin
"Divanü lüğat it-türk" əsəri üzrə
biblioqrafik və qrammatik göstərici" kitabında
yazır: "Yalnız onu demək kifayətdir ki,
"Divan"ın Azərbaycan dilində nəşri işi
bizdə Türkiyədəkindən təqribən 60 il,
özbəklərdən 40 il, uyğurlardan 20 il, qazaxlardan 10
il sonra yerinə yetirilmişdir. Halbuki "Divan"ın Azərbaycan
dilində nəşr olunmamış ilk tərcüməsi
ötən əsrin 30-cu illərində başa
çatdırılmışdır. Həmin dövrdə DLT
haqqında bəzi tədqiqatlar da aparılmışdır. Hələ
1924-cü ildə tanınmış ədəbiyyatşünas
Hənəfi Zeynallı "Divan" və Mahmud
Kaşğari haqqında öz mülahizələrini
bildirmişdir. 1926-cı ildə Bakıda keçirilən
Birinci Ümumittifaq Türkoloji Qurultayda Bəkir Çobanzadə
(1893-1937) DLT-nin materialları əsasında türk ləhcələrinin
yaxın qohumluğu haqqında məruzə ilə
çıxış etmişdir. O, Fərhad Ağayevlə
birlikdə yazdığı türk qrammatikasından bəhs
edən kitabında da yeri gəldikcə "Divan"dan
söz açmışdır".
1919-1926-cı illərdə İstanbul
Darilfününda oxuyan və "Azəri Türklərinin ədəbiyyatı"
mövzusunda dissertasiya yazan Əmin Abid də istər
Türkiyədə olarkən yazmağa
başladığı 6 cildlik "Azərbaycan Türklərinin
ədəbiyyatı tarixi" əsərinin birinci cildində,
istərsə də Bakıda nəşr etdirdiyi "Heca vəzninin
tarixi (Ədəbiyyat teoriyası haqqında)" (Əmin
Abid, 1927, sayı 3 (23), 4 (24), 6-7 (26-27) və "Türk
xalqları ədəbiyyatında mani nevi və Azərbaycan
bayatılarının xüsusiyyətləri (Beş bin
bayatı-mani üzərində yapılmış bir tətöbbənamədir)"
(Əmin Abid, 1930, sayı 4-5 (9-10) məqalələrində
Mahmud Kaşğarinin "Divanu luğat it-turk" əsərlərindən
qaynaq kimi istifadə etmişdi.
Əmin Abid istər ata sözlərini, istər
mani-bayatıları, istər Alp Ər Tunqa dastanını təhlil
edərkən "DLT" yararlanmışdı. Həmin
dövrdə "DLT" Azərbaycanda türkcəyə
çevrilməmişdi. Nümunələrdə verilən
qaynaqlardan bu qənaətə gəlmək olur ki, mətnləri
Əmin Abidin özü tərcümə etmişdi.
Möhsün İbrahimi 1924-cü ildə Bakıda
latın əlifbası ilə çap olunan "Yeni yol" qəzetində
Mirzə Möhsün imzası ilə nəşr etdirdiyi
beş məqaləsindən
araşdırıcının
Mahmud Kaşğari və "DLT" tanıtmaqla kifayətlənmədiyi,
"DLT"ü tərcümə etməyə
başladığı qənaətinə gəlmək olur.
Bu, Azərbaycanda "Divanu luğat it-turk"də tərcümələr
edilməsinə ilk cəhddir.
MİRZƏ MÖHSÜN İBRAHİMİ
KİMDİR?
Mirzə Möhsün İbrahiminin ömür yolu və
yaradıcılığı haqqında bilginin az
olmasının bir səbəbi həmişə KQB
basqısı altında olmasıdırsa, ikinci səbəbi
isə özünü və əsərlərini
tanıtmağa meyilli olmamasıdır.
19-20-ci yüzil tariximizi sənədlər əsasından
araşdıran Ədalət Tahirzadə "Azərbaycan
müəllimi" qəzetinin 3 fevral 2012-ci il sayındakı
"Yazardan bir neçə söz" məqaləsində
yazır: "Adı bir sıra sənədlərdə
"Mövsün", "Mövsüm", "Mirzə
Mövsüm xan", "Mirzə Möhsün xan" kimi də
qeyd edilmiş İbrahimzadə kimi görkəmli filoloqumuzun həyat
və fəaliyyəti haqqında, təəssüf ki, indiyədək
ayrıca heç bir yazı ortaya qoyulmayıb".
Azərbaycanda imzaların dəyərli
araşdırıcısı Qulam Məmmədli 1977-ci ildə
nəşr etdirdiyi
"İmzalar" kitabında (2010-ci ildə bu
kitabın təkmilləşdirilmiş nəşrini Afaq
Əliyeva nəşr etdirmişdir) Möhsün İbrahiminin
bir neçə məqaləsinin çap olunduğu nəşrləri
göstərmişdi.
Möhsün İbrahimi haqqında ən dəyərli
bilgiyə hələlik Ədalət Tahirzadənin
yazılarında rast gəlirik. O yazır: "İbrahimzadə
Paris Universitetini bitirib. İlk və son fəaliyyəti
haqqında əli-mizdə bilgi yoxdur. Bildiklərimiz
aşağıdakılardan ibarətdir. Azərbaycan
Cümhuriyyəti dönəmində o, xalq maarif naziri Həmid
bəy Şahtaxtinskinin 10 fevral 1920-ci il tarixli 52 saylı əmri
ilə Bakı Darülmüəlliminində (kişi müəllimlər
seminariyasında) 3 fevraldan müəllim təyin edilib və
bu haqda ona 15 fevralda 2226 saylı bildiriş məktubu göndərilib.
O, 10 yanvar 1921-ci ildən Bakıdakı müəllimlər
hazırlayan fars kursunun müəllimi işləyib.
1924-cü ildə onu Azərbaycan Kişi Müəllimlər
İnstitutunun fars ədəbiyyatı tarixi müəllimi kimi
görürük. Əlimizdə 15 oktyabr 1926-cı ildə
Ali Pedaqoji İnstituta müəllim qəbul edilməzdən
öncə doldurduğu "şəxsi
kartoçka"sı və "şəxsi vərəqə"si
var. Onlardan öyrənirik ki, Mirzə Möhsün İbrahimzadə
(İbrahimi) 1878-ci ildə Təbrizdə doğulub;
türkdür; ana dili türkcədir; ana dilindən başqa,
fars, fransız, ərəb dillərində yaxşı
danışır, fars, fransız, alman, ingilis, rus dillərində
yazır; 2 il elmi tədqiqat və məşğuliyyət
üçün əcnəbi məmləkətlərdən
Avstriya, Almaniya, İsveçrə, Belçika, Hollandiya,
Fransa və İngiltərədə bulunub; ictimai mənşəcə
qulluqçu və sənətkardır; alitəhsillidir;
Fransada "Alyans Fransız"da ali fəlsəfə və
hüquq kurs-larında oxuyub; ümumən fəlsəfə,
hüquq, ədəbiyyat və lisaniyyat öyrənib;
ixtisası ədəbiyyat və lisaniyyatdır; həmin
ixtisas üzrə 28 il çalışıb (onlardan 20 ili
Bakıda); Ali Pedaqoji İnstituta gəlməzdən öncə
Darülfünunda çalışıb; vəzifəsi
müəllimdir; evlidir, 2 nəfərdir; Böyük Minarə
küçəsi (indiki Asəf Zeynallı küçəsi)
12-də yaşayır; indiyədək heç bir partiyada
olmayıb; inqilabi və ictimai işlərdə iştirak etməyib;
1920-ci ildən Maarif Xadimləri İttifaqındadır;
İran təbəəsidir.
Azərbaycan Xalq Maarif Komissarı Mustafa Quluyevin 20
noyabr 1926-cı il tarixli 119 saylı əmri ilə
"yoldaş Mirzə Möhsün İbrahimzadə" 15
oktyabrdan Ali Pedaqoji İnstitutda kitabxana müdiri təyin
edilib".
"DİVANU LUĞAT İT-TURK"Ü
ÇEVİRMƏYƏ İLK CƏHD
Mirzə Möhsün "Divanu luğat
it-turk"ü çevirməyə başlayanda Azərbaycan
Kişi Müəllimlər İnstitutunun fars ədəbiyyatı
tarixindən dərs deyirdi. Ona "Divanu luğat
it-turk"ü çevirmək üçün heç bir təşkilatda
tapşırıq verilməmişdi. Öz istəyi ilə bu
işə başlamışdı. Necə deyərlər,
ictimai fikri formalaşdırmaq, aydınların və elmi
qurumların diqqətini bu əsərə yönəltmək
istəyirdi. O yazırdı: "Ərəbcə
yazılmış əsər, fərddən istifadə edə
bilən azəri türklərinin az olduğunu nəzərə
alaraq ümümi bir istifadə sərçeşməsi olsun
deyə bu dəyərli əsərin ən mühüm yerlərini
türkcəyə çevirməyə qərar verdim".
Sual yarana bilər ki, nədən Mirzə
Möhsün əsəri tam tərcümə edəcəyini
yazmır. Onun biliyi, bacarığı və çox dil bilməsi
imkan verirdi ki, "Divanu luğat it-turk"ü çevirsin.
Lakin dövrün şərtlərini nəzərdən
keçirdikdə görürük ki, buna texniki, maddi imkan yox
idi. Azərbaycanda ərəb əlifbasını latın əlifbası
ilə əvəzləmək üçün
qızğın müzakirə gedirdi. Yalnız "Yeni
yol" qəzeti latın əlifbası ilə nəşr
edilirdi. Başqa qəzetlərdə isə bəzi məqalələr,
bəzən bir səhifə latın qrafikalı əlifba ilə
çap olunurdu. Bakı mətbəələrinin
hamısında "Divanu luğat it-turk"ü nəşr
etməyə lazımi şirif çatışmırdı.
"Yeni yol" qəzeti Mirzə Möhsünün
"Mahmud Kaşğari" məqaləsinin birinci hissəsini
1924-cü il iyulun 26-da çap olunan 21-ci sayında
yazırdı: "Mətbəədə məzkur həriflər
mövcud olmadığından (məqalənin ardı -
Ə.Ş.) buraxılmadı".
Məqalənin ardı şiriflər əldə
edildikdən sonra 1924-cü il avqust ayının 11-də
çap olunan 23-cü sayda nəşr edilir. Mirzə
Möhsün yazır ki, "Divanu luğat it-turk"dən
türkcəmizə tərcümə edib də, elmi qaydalarla
maraqlanan kəlam sahiblərinə təqdim edirəm. Elmi əhəmiyyətini
nəzərə alaraq göstərdiyim nümünələrdə
əski imlanı eynilə mühafizə edərək
lazımi yerlərdə bir kərə dəxi yeni imla ilə
yazdım.
Araşdırıcıya görə,
aşağıdakı 18 hərf bütün türk ləhcələrini
ifadə edir.
İkinci məqalə "Divanu luğat it-turk"dən
tərcümədir. Burada türk dilində olan tələffüzdə
bulunub da yazıda bulunmayan 7 hərfin izahı tərcümə
edilir. Onun ardınca "müstək və mozi isimlər
bölməsi çevrilib. Bu bölmədə a, c, ş,
ğ, q, k, g, l, m və v hərfləri haqqında aydın və
anlaşıqlı bir dillə bilgi verilib.
Mirzə Möhsün üçüncü məqaləsində
türk qəbilələri və türk dilləri
haqqında bölmədən parça, dördüncü məqaləsində
türk lüğətlərinin ixtilafı haqqında,
beşinci məqalədə isə sərf (qrammatika)
qaydaları haqqında bölmələrdən parçalar
çevirib.
Tərcüməçinin çevirib qəzetdə nəşr
etdirdiyi parçalardan aydın görünür ki, o,
"Divanu luğat it-turk"də qrammatikadan çox türk
ləhcələrinə və onları bir-birindən fərqləndirən
cəhətlərə önəm veri
Heyif ki, Mirzə Möhsünün min bir zəhmətlə
hazırladığı çevirmələr gözlədiyi
nəticəni verməmişdi. Onun çevirisi sükütla
qarşılanmışdı.
Mirzə Möhsün İbrahimi ali məktəblərdə
dərs deməklə kifayətlənməmiş, elmi
araşdırmalar aparmış, tərcümələr
etmişdi. Onun Əlişir Nəvai haqqında 1925-ci ildə
nəşr etdirdiyi məqalə bu gün də elmi əhəmiyyətini
itirməyib. Bədii tərcümə ilə də məşğul
olan araşdırıcının Əbdülqasım Firdovsidən
çevirdiyi dastan 1934-cü ildə Vəli Xuluflunun ümumi
redaktorluğu altında Bakıda "Azərnəşr"in
çap etdiyi "Şahnamə: seçilmiş dastanlar"
kitabında verilmişdi.
Mirzə Möhsün İbrahiminin arxivi
qorunmadığından onun "Divanu luğat
it-turk"ün tərcüməsi üzərində sonralar
da işləyib işlənmədiyi haqqında bilgi əldə
edə bilmədik.
1978-ci ildə Təbrizdə doğulan Möhsün
İbrahimli haqqında 1926-cı ildən sonra heç bir
qaynağa rast gəlmədik. 1927-ci ildə Azərbaycanda
repressiya şiddətlənməyə
başlamışdı. Mirzə Möhsün də İran vətəndaşı
olduğuna və Avropada təhsil aldığına, bir
neçə dil bildiyinə görə Sovet KQB-sinin nəzərində
cəsus və əks-inqilabçı idi. Buna görə də
onun həbs olunması, güllələnməsi və ən
yaxşı halda Azərbaycandan İrana deport olunması
mümkün idi.
1929-cu ildə Azərbaycan Dövlət Elmi Tədqiqat
İnstitutunun yaranması respublikada araşdırmalarla məşğul
olan kadrların bir mərkəzdə toplanmasına şərait
yaratdı. İnstitut 1932-ci ildə SSRİ EA Zaqafqaziya
Filialının Azərbaycan şöbəsinə, 1935-ci ilin
oktyabrında SSRİ EA Azərbaycan Filialına çevrildi. Həmin
il Mahmud Kaşğarinin "Divanu luğat it-turk" əsəri
akademiyada işləyən məşhur dilçi, İstanbul
Darülfününün məzunu, milliyətcə özbək
türkü olan Xalid Səid Xocayevə
tapşırıldı. O, bu əzəmətli işi şərəflə
başa vuraraq 1937-ci ilin iyununda Leninqrada rəyə göndərməyə
hazırlaşırdı. Həbs olunması işi
yarımçıq qoydu. Sonrakı illərdə əsərin
üzərində müxtəlif araşdırıcılar
işləsələr də, çap etdirə bilmədilər.
1980-ci illərin ortalarında bu əsər yoxa
çıxdı. Araşdırcılar onu tapmağa cəhd
etsələr də, mümkün olmadı. 2023-cü ildə
Akademiyanın Dilçilik İnstitutuna direktor gələn
Nadir Məmmədli Xalid Səid Xocayevin çevirdiyi və
başqalarının da üzərində işlədiyi,
"Divanu luğat it-turk"ü tapdı və 2024-cü ildə
üç cilddə nəşr etdirdi.
Bunu Mirzə Möhsün İbrahiminin
başladığı böyük işin uğurlu nəticəsi
adlandırmaq olar.
Əli ŞAMİL
525-ci qəzet .- 2024.- 4 iyun,№97.-S.10;11.