Elm kəhkəşanında türk sancağı

Nobel mükafatçısı Əziz Sancarla görüşdən təəssüratlar

İlk görüşün tarixçəsi

Bu böyük şəxsiyyətlə ilk dərin tanışlığım "Naxçıvan" Universitetinin vasitəçiliyi ilə olmuşdu. Universitetin rektoru, dosent Anar Kazımovun şəxsi səy və təşəbbüsü ilə ali məktəbdə Nobel mükafatçısı, ABŞ-nin Şimali Karolina Universitetinin professoru Əziz Sancarın onlayn iştirakı ilə keçirilən, UNEC rektorunun müşaviri, dosent, iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru Elşən Bağırzadənin Türkiyə Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyinə ithaf olunmuş "Əziz Sancardan elm və milli inkişaf haqqında aforizmlər" adlı kitabının təqdimatı zamanı... Ona yaxın ölkədən alimlərin də onlayn qoşulduğu bu tədbir Naxçıvan elm və təhsilinin dünyaya açılan, gələcək böyük hədəflərə hesablanmış xoşməramlı yelkəni idi. Heç şübhə etmirəm ki, Əziz Sancarın çıxışı, sualları cavablandırması, elm, milli və bəşəri dəyərlər, sülh, tərəqqi, hümanizm, türkçülük, vətənpərvərlik, təhsil strategiyası ilə bağlı düşüncələrini nəfəs dərmədən, təşnəliklə dinləyənlərin hamısı bu tədbiri ən əlamətdar hadisə, xoş xatirə kimi minnətdarlıq duyğusu ilə xatırlayır.

Məni isə hər şeydən öncə bu böyük insanın qeyri-adi Vətən sevgisi, millət təəssübkeşliyi, türkçülük heysiyyət və qüruru valeh etmişdi: "Mən Nobel mükafatını alanda, sadəcə, özümü deyil, Türkiyə Respublikasını deyil, bütün Türk dünyasını təmsil etdiyimi hiss edirdim. Biz qeyri-adi mədəniyyətlər yaratmış böyük bir türk millətiyik". Universitet illərində dərslərdə məşhur dünya alimlərinin tədris olunmasına həsədlə yanaşan alim təəssüflə xatırlatdı ki, "onlara rəğmən, Uluqbəy, İbn Sina, Əl Biruni, Alparslan, Nəsrəddin Tusi və sair türk alimləri tədris edilmirdi. İllər sonra Qərb yazıçılarının əsərlərini oxuyanda başa düşdüm ki, həqiqətən, 750-1350-ci illər arasında Türk dünyası elm dünyasının mərkəzi idi. Həqiqətən, biz böyük mədəniyyətlər yaratmışıq". Zənnimcə, bütün elm fədakarlığına rəğmən, onu Nobel zirvəsinə yüksəldən də elə bu türkçülük heysiyyət və qürurudur. Bəlkə də illər öncə Amerika Birləşmiş Ştatlarında yaşamağa başladığı ilk aylarda - 1979-cu il mayın 19-da (19 May Türkiyə dövlətinin qurucusu Mustafa Kamal Atatürkün Samsunda Qurtuluş savaşını başlatdığı tarix Türkiyə dövlətinin təməlinin qoyulduğu gün kimi tarixə düşüb və böyük təntənə ilə qeyd olunur) evinin damından Türkiyə bayrağını asdığı üçün polis bölməsinə aparılanda nə özünün, nə də Amerika polisinin ağlına belə gəlməzdi ki, vaxt gələcək o, bu ay-ulduzlu türk sancağını dünyanın elm xəritəsindəki yenilməz bir zirvəyə ilk və əbədi sancacaq! Vaxt gələcək sivilizasiyanın beşiyi Naxçıvanda, onun üçün çox doğma olan azərbaycanlı xələflərinə Nobel mükafatı almağı ilə bütün türk dünyası adına qürur duymasından, bu zaman dahi Avstriya bəstəkarı V.A.Motsartın "Türk marşı"nın səsləndirilməsindən keçirdiyi qeyri-adi xoşbəxtlik hissindən danışacaq. Bəhs etdiyim tədbirdə Naxçıvana səfər etmək arzusunu dilə gətirən Nobel mükafatçısı, bu canlı əfsanə ilə Naxçıvan Dövlət Universitetində keçirilən görüş Naxçıvan elmi ictimaiyyəti üçün əsl bayram oldu. Bununla həm də AMEA-nın prezidenti, görkəmli akademikimiz İsa Həbibbəylinin hələ Naxçıvan Dövlət Universitetində rektor kimi fəaliyyət göstərərkən tez-tez söylədiyi "Ən böyük arzum Nobel mükfatçısının Naxçıvana gəlməsinə nail olub elmin bu Everest zirvələrindən biri ilə sizi yaxından tanış etməkdir" arzusunu gerçəkləşdirmişdi. Bu görüş həm də Naxçıvan Muxtar Respublikasının yaranmasının 100 iliyinə təsadüf etməsi ilə də əlamətdar səciyyə daşıyırdı.

Türk dünyasının qüruru ikinci doğma Vətənində

Artıq iki gün idi ki, Azərbaycan elmi ictimaiyyəti akademik İsa Həbibbəylinin dəvəti ilə öz əziz qonağını ağırlayıb əzizləyirdi. Nobel mükafatçısı Əziz Sancarın Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası vasitəsilə Azərbaycan elminin inkişaf səviyyəsi ilə tanışlıqdan müsahibəsində məmnunluqla söz açması, dünyanın bir çox mükafatlarına layiq görülmüş bu elm nəhənginin AMEA-nın fəxri üzvü seçilməsindən Vətən mükafatı kimi doğmalıq və sevinclə danışması hər birimizdə qürur doğurdu. Naxçıvan Dövlət Universitetində yüksək təşkilatçılıqla keçirilən görüşdə isə böyük alimin gözlərindəki qeyri-adi sevinc işartısından da sezilirdi ki, Nuh yurdu, türk dünyasına Heydər Əliyev kimi düha bəxş edən, böyük Mustafa Kamal Paşanın "Türk qapısı" deyə əmanət etdiyi, Kazım Qarabəkir Paşanın bu əmanətə türk ləyaqətilə sahib çıxdığı Naxçıvanda, dahi kimyaçı alim Yusif Məmmədəliyevin doğulduğu torpaqda olmanın məmnunluğunu yaşayırdı. Böyük alim Naxçıvan Muxtar Respublikasında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin səlahiyyətli nümayəndəsi Fuad Nəcəfli ilə görüşdən, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Naxçıvan Bölməsi ilə tanışlıqdan, Naxçıvan Dövlət Universitetindəki tədbirdən sonra bu təəssüratlarını belə ifadə edəcəkdi: "Naxçıvanda bu qədər diqqət görəcəyimi gözləmirdim. Azərbaycanlıları, naxçıvanlıları yaxından tanıdım. Hamınız bizim qardaşlarımızsınız. Hamınızı çox sevdim. Ən türkçü insanları Azərbaycan - sizin torpaqlar yetişdirib". Akademik İsa Həbibbəylinin, Naxçıvan Dövlət Universitetinin rektoru Elbrus İsayevin tədbirdəki təqdimatları məni bu böyük alimin hər kəsə örnək ola biləcək ömür yoluna, elm dünyasına bir daha xəyali səyahətə apardı.

Elm fədailəri sevib əzizləyir

Bu böyük insan əsl elm fədaisi idi, qazandığı uğurlara məhz öz zəhmətkeşliyi, prinsipiallığı, qətiyyəti ilə nail olmuşdu. Əziz Sancarın kimyaya olan marağı, taleyin yönəltdiyi tibb təhsili sonda Uca Yaradanın şah əsəri olan insan yaranışının möcüzəsi olan genetikanı, insan sağlamlığına, əsrin bəlası olan xərçəng xəstəliyi ilə mübarizəyə yönəlmiş biokimyaçı tədqiqatçılığında birləşir. Əldə etdiyi elmi nəticələri ilə dünya miqyasında tanınan Ə.Sancar 2005-ci ildə dünyanın ən nüfuzlu elm təşkilatlarından olan Amerika Milli Elmlər Akademiyasının, 2006-cı ildə Türkiyə Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü seçilir. Bu gün müasir gənclikdə çox az rast gəldiyimiz elmdə prinsipiallıq, səbir, iradə, dözümlülükdür ki, 1997-ci ildən bu günə qədər ABŞ-nin Şimali Karolina Çapel-Hill Universitetində biokimya və biofizika fakültəsində müəllim işləyən professor Ə.Sancar Amerikaya getdiyi ilk vaxtlarda universitet laboratoriyasında gündə 16-18 saat tədqiqat aparmaqla məşğul olub, barəsində rektorluğa şikayət edilib və ona mövcud qanunların buna icazə vermədiyi izah olunub. O, xatirələrində söyləyir ki, qürbət ölkədə üzləşdiyi bir sıra çətinliklərə baxmayaraq, heç vaxt ruhdan düşməyib, hətta ilk vaxtlar özündə eksperimental təcrübələr üçün istedadın olmasına inamını itirib, yaxşı həkim olmaq ümidi ilə yenidən səhiyyəyə qayıtmaq istəyib, lakin elmə olan sevgi və marağı hər şeyə üstün gəlib. DNT bərpa, hüceyrə sıralaması, xərçəngin müalicəsi və bioloji saatla əlaqədar işlərinə davam edən Sancar, 415 elmi məqalə və 33 kitab müəllifi kimi nadir akademik uğurlardan birinə imza atıb.

Professor Əziz Sancar 1984-cü ildə Amerika Prezidentinin Gənc Araşdırmaçı, 2004-cü ildə Amerika Elm və Sənət Akademiyasının, 2005-ci ildə Amerika Milli Elmlər Akademiyasının, 2006-cı ildə Türkiyə Elmlər Akademiyasının, 2007-ci ildə Türk Koç, 2009-cu ildə Texas Universitetinin "Seçilmiş məzunlar", 2014-cü ildə "Dəvət olunmuş ən yaxşı professor" mükafatlarına layiq görülüb. Xaricdəki elmi araşdırmalarına görə, Amerika Beynəlxalq Elmlər Akademiyasına üzv qəbul edilən 3 türk alimdən biridir.

Əziz Sancar 45 il alim həmkarları ilə birgə əsasən bakteriya hüceyrələri üzərində tədqiqat aparıb. 2015-ci ildə amerikalı Pol Modriç və isveçli Tomas Lindal ilə birlikdə DNT-nin bərpası işinə görə Kimya üzrə Nobel mükafatına layiq görülüb. "Bu mükafat göydən gələn mükafat deyil, zəhmətin və yaxşı təhsilin nəticəsidir. İstənilən uğura yalnız zəhmət və fədakarlıqla nail olmaq mümkündür" deyən, bütün nailiyyətlərə alın təri ilə sahib olduğu üçün həyatda şansa inanmadığını söyləyən alimdən vaxtilə onlayn görüşdə eşitdiyim "İstər Amerika olsun, istərsə də başqa ölkələr, dünyanın heç bir yerində zəhmətkeş insanın qarşısında heç kim dura bilməz" qətiyyəti isə sonrakı fəaliyyətim üçün (əminəm ki, bunu dinləyən çoxları üçün) böyük motivasiya olub. Bir maraqlı məqama xüsusilə diqqət yetirmək istəyərdim ki, "Elmlə məşğul olmaq genetik və yaxud zəka məsələsi deyil, ənənə məsələsidir" deyir. Bunu ömrünün 45 ilini DNT tədqiqatına, genetik araşdırmalara həsr edən alimin dahilikdə irsiyyət amilini təkzib etməsi kimi dəyərləndirmək, məncə, alimin fikirlərinə birmənalı yanaşmaq, haqsızlıq olar. O, çoxuşaqlı, şəraitsiz, orta imkanlı bir ailədən çıxan, özləri təhsilsiz olsa da, övladlarına təhsil verməyə nail olan valideyinlərin övladı olan, daim öz üzərində işləməklə elm dəryasında qərq olmaqdan usanmayan, okeanın o tayında, Vətəndən çox-çox uzaqlarda Vətən sevgisi ilə onilliklər boyu yuxusuz gecələr, gərgin elmi axtarışlar aparan Əziz Sancar olaraq bu qənaətə gəlmişdir. O, Amerikada amerikalılara elm öyrətməyə müyəssər olan bir türk qətiyyəti ilə bunu deyirdi.

Nə mutlu türküm deyənə

Məncə, Əziz Sancarın bu kəşfinin həm də ona görə əvəzi, dəyəri yoxdur ki, O, bununla ən başlıcası məhz türk genofondunun nəyə qadir olduğunu təsdiq etdi. O, türkün təkcə ədəbiyyatı, mədəniyyəti, haqq savaşındakı igidliyi ilə deyil, zəkası ilə də dünyaya meydan oxumağa, öyünməyə haqqı çatdığını isbatladı. Böyük alim bir türk yurdundakı görüşdəki çıxışı, bütün varlığı ilə bunu bir daha xatırlatdı. Vaxtilə "Məni mükafatlara aparan Atatürk və Türkiyə Cümhuriyyətinin elmdəki inqilabıdır" deyərək Nobel mükafatının medal və sertifikatını Atatürkün Anıtqəbir muzeyinə bağışlayır. Hələ neçə nəsil bu müqəddəs ziyarətgaha hər gəlişində bu mükafatı gördükdə alimin özü demişkən "Bu kəşfi bizdən biri etdi" - deyə fəxarət, qürur duyacaq. Alimin Kaliforniya Universitetinin professoru olan xanımı Gven Boles Səncər ilə birlikdə yaratdığı "Əziz və Gven Sancar Vəqfi" isə Türkiyəni okeanın o tayana sığdıracaq munis, məhrəm bir dünyadır. Amerikada oxuyan türk tələbələrə yardım göstərmək və Türkiyə-Amerika əlaqələrinin inkişafına xidmət kimi xeyirxah məram daşıyır. Böyük alimin türkçülük qayəsini ifadə etməyə müsahibələrindən birində dediyi "Nobel mükafatını, bütün elmi uğurlarımı Türkiyədə sülh üçün verərdim" cümləsi yetərlidir.

"Mən Azərbaycanı nə vaxtdan sevməyə başladığımı bilmirəm. Çünki özümü tanıyandan Azərbaycanı sevirəm"

Bu sözləri müsahibələrindən birində dünya şöhrətli alim Əziz Sancar deyib. Etiraf edək ki, Əziz Sancarı bizə əziz edən, onu Azərbaycana sevdirən həm də onun Azərbaycan sevgisidir. Vaxtilə çıxışlarında Azərbaycan elminə töhfə vermək niyyətində olduğunu söyləyən alim, "Azərbaycandan istedadlı tələbə gəlib yanımda işləyə bilər" çağırışı ilə də səslənib. Elə görüş zamanı da bu sevgini duymaq çətin deyildi. "44 günlük Qarabağ savaşını yaxından izləyirdim. 44 gün heç bir işlə məşğul olmadım. Bütün günü kompüter arxasında xəbər saytlarını, sosial media hesablarını və televiziyaları izləyirdim. Qarabağ zəfəri Türkiyənin qurtuluş savaşından sonra Türk dünyasının ən böyük zəfəridir" deyən alim torpaqlarımızın günbəgün, qarış-qarış azad edilməsi sevincini bizimlə təkrar yaşadı. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev dünya şöhrətli alimin Vətən müharibəsi zamanı Azərbaycanın haqlı mövqeyini şəxsən dəstəkləməsini yüksək qiymətləndirərək onu "Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fəxri diplomu" ilə təltif etmişdir. Əziz Sancar Şuşaya səfəri zamanı keçirdiyi hissləri görüş zamanı sevgi ilə dilə gətirdi. "Mən söz vermişdim ki, qələbədən sonra Şuşaya gedib orada iki rükət namaz qılacağam. Çox şükür ki, bu arzumu yerinə yetirə bildim" deyən alimin həmin səfərdən olan fotosu əziz bir xatirə kimi onun Amerikada yaratdığı "Türk evi"ni zinətləndirir, xalqımızın qələbə əzmini təbliğ edir.

Qüvvət elmdədir... İnsanlıq isə bütün elmlərin fövqündə dayanır

Bunu dünya şöhrətli alim, Nobel mükafatçısı Əziz Sancarın şəxsi timsalında bir daha aydın gördük. Elmi araşdırmaları nəticəsində qazandığı uğurları çox çalışmağa borclu olduğunu bildirən alim "Biz dünya ilə yarışmaq üçün elmlə məşğul olmalıyıq, çünki elm inkişafın əsasıdır", - deyə gənclərə dəyərli tövsiyələr verdi. Eyni zamanda "Texnologiya nə qədər müasir dövrümüzə nüfuz etsə də, insanların təməl elmləri öyrənməsi daha vacibdir. Eyni zamanda bütün elmlərin əsasında insanlıq durmalı, oxuduğun, tətbiq elədiyin elm sahəsi bütün insanlığa faydalı olmalıdır".

Həmin gün gəncliyimiz Prezidentimiz cənab İlham Əliyevin də dediyi kimi, həm alim, həm vətəndaş, həm türkçü, həm vətənpərvər insan kimi örnək olacaq elm dünyasının bu canlı əfsanəsini daha yaxından tanıdı. Kim bilir, bu böyük insan İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı Gəncəyə raket hücumları nəticəsində hər iki valideynini itirmiş, təhsil xərcləri üçün yardım ayırdığı Xədicə Şahnəzərova, Universitet Elmi Şurasının Nobel mükafatçısı Əziz Sancarın adına təsdiq etdiyi tələbə təqaüdünü şəxsən təqdim edib bağrına basdığı Tibb fakültəsinin III kurs tələbəsi Nəzrin Həsənova kimi neçələrinin gələcək elm yolunda mayak olacaq. Elmin nahamar, iztirablı, məsuliyyətli yolunun bəhrəsinin nə qədər əziz, şirin, əvəzsiz olduğunu xatırlatmaqla!.. Vətən sevgisinin, bəşəri dəyərlərin bütün elmlərin fövqündə dayandığını yansıtmaqla!..

Mehriban SULTAN

AMEA Naxçıvan Bölməsinin əməkdaşı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Naxçıvan Muxtar Respublikasının Əməkdar jurnalisti

525-ci qəzet .- 2024.- 5 iyun,№98.-S.8;9.