Abbasqulu ağa Bakıxanovun 230 illiyinə dəyərli töhfə

Azərbaycan maarifçiliyinin görkəmli nümayəndələrindən biri, böyük mütəfəkkir, istedadlı şair və tərcüməçi Abbasqulu ağa Bakıxanov, akademik Feyzulla Qasımzadənin qeyd etdiyi kimi, müasir Azərbaycan mədəniyyətinin banilərindən biridir. Azərbaycan elmi tarixşünaslığının əsasını qoyan A.Bakıxanov ensiklopedik biliyə malik şəxsiyyətlərin parlaq nümayəndəsidir. Onun astronomiya, coğrafiya, tarix, filologiya, fəlsəfə, məntiq kimi müxtəlif elm sahələrinə aid qiymətli əsərləri günümüzə gəlib çatıb. Elmi inkişafa özünəməxsus töhfə verməklə yanaşı, onun "Qüdsi" təxəllüsü ilə Azərbaycan, fars və az sayda ərəb dillərində klassik şərq poeziyasının müxtəlif janrlarında yazdığı bədii əsərləri də miras qalıb.

A.Bakıxanov Çar Rusiyasının Qafqaz ordusu baş komandanlığında və Əlahiddə ordu korpusunda zabit olmuş və şərq dilləri üzrə mütərcim kimi fəaliyyət göstərmişdi. Rusiyanın İran və Türkiyə ilə müharibələrində sülh danışıqları zamanı tərcüməçi olmuşdu. Əsərlərinin böyük hissəsi farsca olan Abbasqulu ağa Bakıxanov fars dilinin qrammatikasına dair "Qanuni-Qüdsi" əsərinin də müəllifidir. O, fars dilinin qrammatikasını sadə dildə öyrətmək məqsədilə bu əsərini dövrünə görə müasir üslubda yazıb, lakin klassik şərq ənənələrinə sadiq qalaraq bəzi misalları şeirlərlə və atalar sözləri ilə verib. A.Bakıxanov, akademik Rafael Hüseynovun qeyd etdiyi kimi, "millət müəllimi" olan dahilərimizdəndir. Elə bu səbəbdəndir ki, gənclərin fars dilini rahat mənimsəməsi, dil biliklərini təkmilləşdirməsini düşündüyü kimi onların tərbiyəsinə, əxlaqının zənginləşdirilməsinə də öz töhfəsini vermişdi. Onun bu sahədə yazdığı iki əsəri məlumdur - "Təhzibi-əxlaq" və "Nəsihətlər". Birinci əsərini farsca yazmışdı və bu əsər onun fəlsəfəsini, cəmiyyət haqqında fikirlərini aydın şəkildə ifadə edir. İkinci əsər tədqiqatçılar tərəfindən "Təhzibi-əxlaq"ın azərbaycanca qısa xülasəsi hesab edilir. "Təhzibi-əxlaq" əsərini ilk dəfə Azərbaycan dilinə Məmmədağa Sultanov tərcümə etsə də, bu işi sovet dönəmində həyata keçirdiyindən müəyyən hissələri ixtisar etmək məcburiyyətində olub. Amma əsərin ilk nəşrində (Abbasqulu Bakıxanov. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Yazıçı, 1984) alimin kiçik qeydi verilib ki, "kitabda üç nöqtə (...) qoyulan yerlərdə ixtisarlar vardır (M.S.)". Bununla şərqşünas alim gələcək tədqiqatçılara ilk səhifədən, ilk sətirdən əsərə təkrar qayıtmaq ehtiyacı olduğunu işarələmişdi.

A.Bakıxanov irsinin gələcək nəsil tədqiqatçıları əsərə düz 40 il sonra təkrar müraciət etdi. Onun "Təhzibi-əxlaq" əsəri bütün şəkildə, tam dolğunluğu ilə Azərbaycan oxucusuna təqdim edildi.

Nizami Gəncəvi adına Milli Azərbaycan ədəbiyyatı muzeyinin dissertantı Hədiyyə Zəhra Əhmədi uzun illərdir ki, Abbasqulu ağa Bakıxanovun irsini əsasən əlyazmalara müraciətlə tədqiq edir. Onun "Təhzibi-əxlaq"a müraciətidə bu tədqiqatlarının nəticəsidir. Bu əsərin tam şəkildə elmi-tənqidi mətninin tərtibi və Azərbaycan dilinə tərcüməsi Bakıxanov irsinin tədqiqatçıları üçün əvəzsiz töhfədir. Elmi-tənqidi mətn Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan dörd əlyazma nüsxəsi əsasında müqayisəli şəkildə tərtib edilib. Bu nüsxələr əsərin bu gün elm aləminə məlum olan yeganə əlyazmalarıdır.

Kitab Xəzər Universitetinin Direktorlar və Qəyyumlar Şurasının sədri, professor Hamlet İsaxanlının ön sözü ilə başlayır. Burada A.Bakıxanovun dövrü, həyatı və nəşr edilən əsər haqqında fikirlərinin xülasəsi yer alır. Daha sonra tərtibçilərin iş prosesi haqqında açıqlamaları və təşəkkürləri ifadə olunan giriş verilib.

Ümumilikdə kitab üç bölmədən ibarətdir. Birinci bölmədə Abbasqulu ağa Bakıxanovun tərcümeyi-halı, əsərləri haqqında məlumatlar əks olunub.

İkinci bölmədə isə əsərin Azərbaycan dilinə tərcüməsi səhifə sonu qeyd və izahlarla verilib. Tərcümə zamanı orijinal üsluba riayət olunması, müasir Azərbaycan dilində tam qarşılığı olmayan sözləri saxlayaraq səhifə sonunda açıqlanması nəşrin dəyərini bir qədər də artırır, oxucuda tərcümə deyil, orijinal əsəri oxuma təəssüratı yaradır. Bu hissədə kitabın tərcümə redaktoru filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Gülnar Əqiq Cəfərzadənin xüsusi əməyi var və bu baxımdan ona da minnətdarlıq düşür.

Müqəddimə, 12 fəsil və xatimədən ibarət əsərin tərcüməsindən sonra tərtibçilər kitaba bir bölüm əlavə ediblər ki, bu hissəni "Təhzibi-əxlaq" üzərində ilk tədqiqat işi adlandırmaq olar. Belə ki, burada əsərdə adları çəkilən, şeirləri verilən şairlərin siyahısı, onlar haqqında qısa məlumat öz yerini tapıb. Eyni zamanda əsərdə istifadə olunan şeir parçalarının həm farscası, həm Azərbaycan dilinə tərcüməsi və müəllifini göstərən cədvəl, əsər boyu istifadə edilən Quran ayələri, hədislər, atalar sözləri toplanıb. Bir yerə toplanmış şeirlərə əsasən demək olar ki, Abbasqulu ağa Bakıxanov klassik şərq şeirini - Mövlananın, Sənainin, Hafizin və başqalarının yaradıcılığını yetərincə dərindən bilib və fəlsəfi, etik fikirlərinin təsdiqi üçün onların kəlamından məharətlə faydalanıb. Əsərdə təqribən 70 şeir vardır və onların 23-nün müəllifi Bakıxanov özüdür.

Kitabda əsərin farsca orijinalı ilə yanaşı, fars dilli oxucu üçün tərtibçilərin əlyazma üzərində apardıqları iş barədə informasiya, Abbasqulu ağa Bakıxanovun həyat və fəaliyyəti, əsərləri haqqında ensiklopedik məlumatlar da yer alıb.

A.Bakıxanovun oxucuya məlum olan "Təhzibi-əxlaq" əsərinin təkrar, təkmil nəşri ilə yanaşı, onun az dəyəri olmayan, Azərbaycan filologiya elminə adı və çox kiçik fraqmenti məlum olan daha bir əsəri də işıq üzü görüb. "Miratu-l-cəmal" ("Gözəllik güzgüsü") adlanan bu əsər onun fəlsəfi-irfani məsnəvisidir. Firudin bəy Köçərli "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" əsərində Bakıxanovdan bəhs edərkən "Miratu-l-cəmal"ı müstəqil əsər kimi təqdim edir. AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılan, Bakıxanovun bir neçə əsərinin toplusu olan əlyazmasının əvvəlində yalnız suallar hissəsinin çapı tədqiqatçılarda onun müstəqil əsər olmadığı, şeirlərinin külliyyatının adı olması qənaətini yaradıb. Lakin Hədiyyə Zəhra Əhmədinin çoxillik axtarışlarının, uzun və zəhmətli əməyinin nəticəsində mütəfəkkirin bu fəlsəfi əsəri də gün üzünə çıxıb. Elm aləminə məlum olan hələlik bir əlyazma nüsxəsi İran Milli Sənədlər Mərkəzində qorunub saxlanır və bir cüng içərisindədir. Tədqiqatçı əsərin sadəcə elmi-tənqidi mətnini nəşr etdirməyib, eyni zamanda müəyyən araşdırmalar aparıb.

Kitab Əhmədinin ön sözü ilə başlayır. Burada müəllif əlyazma üzərində iş apardıqdan sonra Bakıxanovun bu əsərini də "Kəşfu-l-qəraib" kimi Mirzə Məhərrəm Məriz Qarabaği ilə müştərək yazdığı qənaətinə gəlir. O, bu fikrinin isbatı üçün müxtəlif mənbələrə müraciət edib. Kitab ümumilikdə iki bölmədən ibarətdir və birinci bölməsi ayrıca tədqiqat işidir. Burada Abbasqulu ağa Bakıxanovun tərcümeyi-halı, əsərləri, təxəllüsü haqqında məlumatlar verilir, mütəfəkkirin yaradıcılıq üslubu, özündən əvvəl yazılmış əsərlərdən bəhrələnməsi, "Miratu-l-cəmal" haqqında bəzi araşdırmalar, əlyazmanın paleoqrafik və orfoqrafik xüsusiyyətləri təqdim edilir.

Klassik şərq şeirində ənənəvi üslublarından biri sual-cavab yazı şəklidir. Bakıxanov da "Miratu-l-cəmal" məsnəvisində bu üslubdan istifadə edib. Əsərdə suallar Abbasqulu ağa Bakıxanovun, cavablar Mirzə Məhərrəm Məriz Qarabağinin dilindən verilir. Ənənəyə uyğun olaraq sualları ustad, cavabları tələbə verməlidir. Tədqiqatçı apardığı araşdırmalar nəticəsində bu qənaətə gəlib ki, Bakıxanovun bu məsnəvisi Şeyx Mahmud Şəbüstərinin "Gülşəni-raz" məsnəvisinə nəzirədir (bənzətmə). Əhmədi kitabın birinci bölməsində hər iki məsnəvinin müqayisəsini də aparır. Onun apardığı araşdırmalardan belə qənaətə gəlmək olar ki, cavablar Mirzə Məhərrəm Mərizin adından təqdim edilsə də, onları nəzmə çəkən Abbasqulu ağa Bakıxanovdur və əsərin əsas müəllifi odur.

İkinci bölmədə isə məsnəvinin hissələrinin Azərbaycan dilində qısa xülasəsi və nəsrlə tərcüməsi verilib. Əsərin orijinal mətni ilə yanaşı, Azərbaycan dilində olan birinci bölmə - Hədiyyə Zəhra Əhmədinin tədqiqatları da fars dilində təqdim edilir. Azərbaycanda əlyazmaların nəşri ənənəsinə uyğun olaraq həm orijinal mətnin, həm də tərcümənin bir kitabda yer alması hər iki əsəri tədqiqatçılar üçün daha əlçatan edir, Bakıxanov irsinin gələcək araşdırmalarında həm Azərbaycan, həm də İran alimlərin işini asanlaşdırır.

Hər iki kitab Xəzər Universiteti nəzdində fəaliyyət göstərən Mövlana Ədəbi-Fəlsəfi Araşdırmalar İnstitutunun dəstəyi ilə işıq üzü görüb. Abbasqulu ağa Bakıxanov yaradıcılığının oxuyucusu, irsinin tədqiqatlarının daimi izləyicisi olaraq hər iki əsərin farsca orijinal mətnini hazırlayan, Azərbaycan dilinə tərcümə edib izahlarla zənginləşdirən tərtibçilərə və Şimali Azərbaycanın dil üslubu və ləhcəsinə uyğunlaşdıran tərcümə redaktoruna təşəkkürü özümə borc bilirəm. Hər iki əsər Abbasqulu ağa Bakıxanovun 230 illiyinə dəyərli töhfədir.

Kəmalə NURİYEVA

Fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet .- 2024.- 6 iyun,№99.-S.10.