Dilin təbiəti, təbiətin dili

Dilin inkişafının müxtəlif dövrlərində dilin təbiətinə, mahiyyətinə, müxtəlifliyinə, o cümlədən, dil ilə xalq ruhunun, psixologiyasının, mədəniyyətinin sıx bağlı olması məsələlərinə dair filosofların, dilçilərin, psixoloqların söylədikləri müxtəlif fikir və mülahizələr professor Fərman Zeynalovun müasir dilçiliyin probleminə həsr edilən “Dillərin quruluş müxtəlifliyi və ritmik strukturların izomorfluğu problemi” adlı monoqrafiyasında əyaniləşir.

Əsərdə ilk dəfə olaraq dünya dillərinin quruluş müxtəlifliyi və ritmik strukturların izimorfluğu məsələsi təbii obyektlərin, xüsusilə kristalların və genetik kodun, habelə kainata xas olan universal ritmik proseslərin işığında araşdırılır. Elmi məxəz və faktların zənginliyi, mühakimələrin dürüstlüyü, inandırıcılığı ilə seçilən bu əsər dünya və Azərbaycan dilçiliyində öz həllini tapmayan problemlərin həllində elmi-nəzəri əhəmiyyəti ilə diqqət çəkir.

Monoqrafiyada dil və onun əhəmiyyəti, dilin ictimai hadisə və başlıca ünsiyyət vasitəsi kimi mahiyyəti, dilin xarakteri, bəşər dillərinin quruluş müxtəlifliyi məsələsi və xalqların ruhu xüsusiyyətləri ilə əlaqələndirilməsi kimi problemlər tədqiq edilir.

Monoqrafiyanın üstün cəhətlərindən biri də budur ki, müəllif burada dilçilik elmindən çox uzaq görünən bir elm sahəsi olan kristalloqrafiya ilə dili sistem struktur planda müqayisə etməyə yeni bir cəhd göstərib. Müəllif özü də bu məsələyə cəsarətlə yanaşır, tədqiqat əsərlərində təsadüf edilən yanlışlıqlara səhv mövqelərə tənqidi münasibətini bildirməkdən də çəkinməyib. Həmçinin təqdirəlayiqdir ki, müəllif əvvəlki tədqiqatçılarının bu sahədə olan xidmətlərinə qədirbilənliklə, qayğı və hörmətlə yanaşır. Bu cəhətdən V.fon Humboldtun, V.D.Uitninin, İ.Q.Herderin, E.Sepir və H.Ştayntalın, L.Vaysqerber, B.Uorf, eləcə də Ə.Ə.Rəcəbovun və D.Qrinberqin dil nəzəriyyələrinə aid elmi araşdırmaları ətraflı təhlil edilir. Müəllif inamla belə bir fikir söyləyir ki, dil öz-özündə olan varlıq deyil və obyektiv gerçəklikdə mövcud olan digər varlıq və hadisələrlə sıx əlaqədardır. Burada, xüsusilə diqqəti çəkən odur ki, müəllif dilin təbiətini düzgün müəyyənləşdirmək üçün onun digər obyektiv hadisələrlə əlaqəsini dialektik mövqedən aydınlaşdırır və dilin yalnız zahiri varlıqda obyektiv mövcud olan sistem və struktur baxımından da təbii obyektlərə çox bənzəyişi, hətta eyniliyi olduğunu göstərir.

Tədqiqatçı, aparılan araşdırmaların nəticələrinə rəğmən, belə bir qənaətə gəlir ki, insan dilinin ümumi və xüsusi parametrləri, o cümlədən, dillərin quruluş müxtəlifliyinin səbəbləri, maddi əsası, öz başlanğıcını, çıxış nöqtəsini alt qatda virtual olan təbii sistemlərin sistem-struktur modellərindən və mühiti amillərdən götürür. Belə ki, dillərin quruluş müxtəlifliyi, o cümlədən, dil səslərinin fonetik forması, fonotaktikası, distribusiyası, qrammatik və ritmik-intonasiya quruluşunda baş verən müxtəlifliklər, xalqların istək və arzularından, iradəsindən, psixologiyasından, psixolinqvistik hadisələrdən asılı olmadan, təbii qanunauyğunluqlar və təhtəlşüur şəkildə baş verir, formalaşır.

Müəllif dillərin quruluş müxtəlifliyini kristalların quruluş müxtəlifliyi ilə müqayisə edərək göstərir ki, onların quruluşu eyni prinsip üzrə formalaşsa da, hər birinin quruluşu müxtəlifdir. Bu müxtəlifliyə səbəb isə onların mühitindən irəli gələn amillər ilə izah olunur.

Sistemin elementlərinin (samit və sait) müxtəlif mühitə düşməsi onların müxtəlif iqlim şəraitində, ritmik durumunda samit birləşmələrinin sıxlığı ilə (soyuq iqlim mühitinin ritmik durumu), həmin mövqelərdə samit birləşmələrinin mümkün olmadığı hal isə, isti mühitin ritmik durumu ilə bir uyğunluq, paralellik təşkil edir. Bu baxımdan dillərin fonem sisteminin kimyəvi elementlərə oxşarlığı təsbit edilir. Bu oxşarlıq da özünü onda göstərir ki, kimyəvi elementlər müəyyən elementlərlə birləşmə yaratdığı kimi, fonemlər də bütün dil səsləri ilə deyil, müəyyən dil səsləri ilə birləşmə yaratması faktı ortaya çıxır.

Bütün bu deyilənlərdən tədqiqatçı belə bir nəticəyə gəlir ki, dil bir çox parametrlərdə özünü təbii obyektlər, xüsusilə müəyyən nizamlı quruluşa, periodik təkrarlanan ritmə, öz-özünü törətmə prinsipinə malik olan kristallar kimi aparır.

“Ritm və ritmik strukturların təbiəti” adlanan ikinci fəsildə ritm və onun tipləri, ritm tiplərinin qarşılıqlı əlaqəsi, ritmik strukturların təzahür formaları, kristallarda və dildə ritm izimorfluğu kimi məsələlər araşdırılır və elmi-nəzəri baxımdan təhlil olunur.

Müəllif ritm tiplərinin bütöv bir sistem kimi bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə və təsirdə olduğunu söyləyir və dil sistemində olduğu kimi, ritm tipləri də aşağıdan yuxarıyadək nizama salınmış iyerarxik əlaqələr üzərində qurulan və bir ritm tipinin digəri üzərində çıxış tapıb formalaşdığını və birinin digəri üçün şərt olduğunu göstərir.

Ritm tiplərinə sistem baxışı, onların qarşılıqlı münasibətinin öyrənilməsi izomorf ritmik strukturların mənşəyinin və ayrı-ayrı xalqlarda dil-nitq və bədii ritm tiplərinin müxtəlif quruluşa malik olması səbəblərini aşkar etməyə imkan verməsi qeyd edilir.

İrəli sürülən fikirlərdən ən maraqlısı dilin musiqi və ekologiya ilə əlaqəsidir. İlk dəfə olaraq professor F.Zeynalov “vokal ekologiya” terminini işlətmiş Azərbaycan musiqisinin, xüsusilə muğamın quruluşu və inteqrasiyasını xüsusi təbii iyerarxik əlaqələr üzrə qurulmuş olduğunu sübut etmişdir. Bütün ritmlər arasında əlaqə və biri digərini şərtləndirmə halı mövcud olduğundan, təbiətin ritmi ilə insanların, insanların bioritmi ilə dilin, danışığını, dil ilə incəsənət və bədii əsərlərinin ritmi arasında əlaqə, izomorfluq olduğunu vurğulayır. Belə bir fikir irəli sürülür ki, bir xalqa məxsus incəsənət əsərlərində, mədəniyyət nümunələrində dil və onun linqvistik, o cümlədən, fonoritmomelodik xüsusiyyətləri bu və ya digər formada iştirak edir, izlənir. Belə ki, hər bir xalqa məxsus incəsənət əsərləri və mədəniyyət nümunələri öz rüşeymini dildən alır və onun, bir növ, ələyindən, süzgəcindən keçərək formalaşması baş verir. Müəllif xalqların incəsənət və milli mədəniyyət nümunələrində ümumi, ortaq olan cəhətlərini bir sənət növündə deyil, eyni dil mühiti və oxşar bioritmlər əsasında yaranan sənət sahələrində təzahür etməsini qanunauyğun hesab edir. Belə ki, Azərbaycan dili və musiqisində olan ritmik cizgilər, çeşidlər onun digər sənət növlərində də (xalçaçılıqda, tikmə, toxuma və s.) aydın şəkildə izləndiyi qeyd edilir.

Monoqrafiyada maraqlı fəsillərdən biri də “Dil vahidlərinin forma və quruluş müxtəlifliyi” adlanır və burada dil vahidlərinin fonetik və fonotaktik müxtəlifliyi, dil vahidlərinin fonogenetik xüsusiyyətləri, dil vahidlərində səs dəyişmələrinin ritmə münasibəti, dillərin quruluş müxtəlifliyini şərtləndirən amillər və sair məsələlər elmi-nəzəri cəhətdən araşdırılıb təhlil olunur. Dillərin quruluş və forma, o cümlədən, fonotaktik, taktik və ritmik-melodik baxımdan müxtəlifliyini şərtləndirən amillərdən bəhs edərkən müəllif yazır ki, dillərin forma və quruluş müxtəlifliyinin əsasında Günəş və onun enerji-istiliyi ilə müşayiət olunan təbiətin təbii ritmi və onun variativliyi faktı dayanır. Günəş istiliyinin yer üzərinə qeyri-bərabər paylanması nəticəsində ayrı-ayrı coğrafi ərazilərdə təbiətin ritmmi variativləşir. Belədə, hər bir coğrafi ərazinin öz təbii ritmik quruluşu, ahəngi formalaşır. Belə ki, xarici mühitin ritmi həmin ərazidə doğulub yaşayan insanların (xalqların) daxili bioritmini öz ritminə uyğun formalaşdırır. İnsan dilinin ritmi də bioritmlə sıx bağlı olduğundan dilin fonotaktik, taktik və ritmik-melodik quruluşu da həmin ərazinin ritminin və orada yaşayan insanların bioritminin qarşılıqlı əlaqəsinə uyğun formalaşır. Dillərin quruluş müxtəlifliyinə səbəb olan bu nöqteyi-nəzəri o, “helio-ritmik” nəzəriyyə kimi səciyyələndirir və bu nəzəriyyənin əsasında mühit, quruluş, xassə asılılığının və izomorf inikas prinsipinin dayandığını göstərir. Müəllifə görə, əlamətlər, xassələr heç zaman öz-özlüyündə maddi əsasız mövcudu ola bilmir, onlar həmişə müəyyən obyektlərə məxsus olub, onların xassəsinin təzahürüdür. Ayrı-ayrı coğrafi ərazilərinin ritmik xüsusiyyətləri, çeşidləri, bir növ, fikir, hava (oksigen-karbon), gül ətri kimi görünməyən, lakin danışıqda səsli dillərin ritmik formasında maddiləşən bir hadisə kimi özünü təzahür etdirdiyini göstərir.

Alimin müşahidələrindən aydın olur ki, səs dəyişmələrinin müxtəlif dillərdə, müxtəlif zaman kəsiklərində, müxtəlif formalarda baş verməsi, həmin təbii-coğrafi ərazilərdə baş verən ritmik dəyişikliklərlə əlaqəli olması ilə şərtlənir. İkinci bir şərt də səsin öz təbiətindən doğan amillə, yəni səsin təbiətən dalğavari və danışığın ritmik-variativ səciyyəli xassəyə malik olması ilə bağlı olduğunu deyir.

Müəllif belə nəticəyə gəlir ki, dil özünün sistem-struktur səciyyəsi ilə, oxşar quruluş prinsipi, ritm, quruluş müxtəlifliyi, funksiya, informasiya daşımaq, saxlamaq və ötürmsək baxımından kristallar və genetik kodla izomorfluğu təsadüfi bir hal olmayıb, onların quruluşları arasında obyektiv əlaqə, mənşələrində ortaq olan cəhətlər vardır. Bu sistemlərin yaranışı və formalaşması təkamül prosesinin müxtəlif zaman kəsiklərində baş versə də, onların birini digəri üzərində çıxış tapması, onlarda “irsi” xüsusiyyətlərinin birinin digərinə keçməsi halı mövcuddur.

Belədə, linqvistik kod - dilin sistem - struktur modeli özündən əvvəlki sistemlərin struktur prinsipinə, quruluş modelinə, periodik-ritmik xüsusiyyətinə uyğun filogenez təkamül prosesində yaranmasının nəticəsi olduğu təsbit edilir.

Əsərin nəticə bölməsi çox yaxşı təəssürat yaradır. Müəllif indiyə qədər qəbul olunmuş stereotipi pozaraq mövzu ilə bağlı bir sıra maraqlı mülahizələr söyləyir.

“Əlavələr” hissəsində rus və ingilis dilində tədqiqatın əsas məqamlarının şərhi verilib.

Yekunda, qeyd etmək istərdik ki, professor Fərman Zeynalovun “Dillərin quruluş müxtəlifliyi və ritmik strukturların izomorfluğu problemi”nə həsr olunmuş monoqrafiyası çox maraqla oxunur məmnunluq hissi doğurur, orijinal, sanballı, bir elmi əsər təəsüratı yaradır. Bu əsər dilçilik elmimizə, xalqımızın ictimai-fəlsəfi fikir tarixinin tədqiqinə dəyərli bir töhfədir.

Bəhs etdiyimiz monoqrafiya yüksək səviyyədə yerinə yetirilmiş orijinal, aktual elmi tədqiqat əsəridir. Əsərdə problem və məsələlər çox aydın elmi-ədəbi bir dildə şərh olunub.

Şübhə etmirik ki, bu kitab oxucular, o cümlədən, dilçilər, tədqiqatçılar tərəfindən maraqla qarşılanacaq.

Nailə SADIQOVA

ADPU Xarici dillər mərkəzinin professoru, Əməkdar müəllim

525-ci qəzet.- 2024.- 7 iyun,№100.-S.14.