Özbək ədəbiyyatşünaslığının patriarxı

PROFESSOR HƏMİDULLA BALTABAYEVİN 70 YAŞINA

Vaxtilə H.Zərdabi, İ.Qaspıralı, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu, Z.Göyalp kimi fikir adamlarının inşa etməyə çalışdıqları türk birliyi bu gün yeni aktyorlarla davam etdirilməlidir. Bu gün az da olsa, bu cür fikir adamları var və onlar yeni türk inteqrasiyasında aktiv rol oynayırlar. Onlardan biri - Özbəkistanın Daşkənd Milli Universitetinin professoru Həmidulla Baltabayevin yetmiş yaşı tamam olur. Bu yaxınlarda Özbəkistanda səfərdə olarkən professor Həmidulla Baltabayevin türk xalqlarının inteqrasiyası ilə bağlı aydın bir konsepsiyasının olduğunu bir daha yəqin etdim. Bu konsepsiyanın XX yüzilin başlanğıcında türk aydınlarının irəli sürdüyü yol xəritəsinə böyük bir qatqı verəcəyinə inanıram. Təkcə konsepsiya kimi yox, həm də əməli addımlar atmaqla bu iş irəliyə gedə bilər. Bu gün Özbəkistanda başlanan yeni cədidçilik hərəkatında onun da rolu az deyil. 2021-ci ildə Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda magistr və doktorantlar üçün “Özbək ədəbiyyatı və ədəbiyyat nəzəriyyəsi” mövzusunda verdiyi ustad dərsi özbək-Azərbaycan filoloji elminin yaxınlaşması yolunda atılan addımlardan idi. H.Baltabayev digər türk xalqları, eləcə də Türkiyə ilə elmi inteqrasiya yolunda önəmli addımlar atır, konfransların, ustad dərslərinin təşkilini ən yaxşı vasitə kimi görür. Özbəkistanda keçirilən konfransların mövzuları ortaq türk düşüncəsini ifadə etdiyi kimi, iştirakçılar da türk xalqlarının mümkün qədər əhatə edir.

Həmidulla Baltabayev 1954-cü il avqustun 20-də Özbəkistanın Əndican şəhərində anadan olub. 1972-ci ildə Daşkənd Dövlət Universitetinin (indiki Mirzə Uluqbəy adına Özbəkistan Milli Universiteti) filologiya fakültəsinə daxil olaraq 1977-ci ildə bitirib. 1983-cü ildə “Çağdaş özbək nəsrində üslubi təmayüllər (70-ci illər)” mövzusunda namizədlik, 1996-cı ildə “XX əsrin başlarında özbək ədəbiyyatşünaslığı və Fitrətin irsi” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə edib. 1998-ci ildə professor ünvanını alan H.Baltabayev Özbəkistanda kafedra müdiri və eləcə də bir çox vəzifələr daşıyıb və bu gün də fəaliyyətini Mirzə Uluqbəy adına Özbəkistan Milli Universitetində davam etdirir. Onun elmi, pedaqoji yaradıcılığı zəngin və çoxşaxəlidir. Özbək ədəbiyyatının bir çox problemlərinə aid onlarla fundamental tədqiqatları və çoxlu məqalələri var. Bu araşdırmalar hər şeydən əvvəl nəzəri istiqaməti və tutumu ilə fərqlənir. Məsələ burasındadır ki, H.Baltabayev 80-ci illərdə bir müddət Moskvada ədəbiyyat nəzəriyyəsi kursu keçib və nəzəri düşüncəni yaxşı mənimsəyib. Burada rus alimi Yuri Borevlə tanış olub və onunla yaradıcılıq əlaqəsi saxlayıb. Əslində mən də onu mərhum professor Şirindil Alışanlının təqdimatında tanımışam. Onların hər ikisi, belə demək mümkünsə, Y.Borevin tələbələrindən olmuşdu və bu münasibətlər son günlərə qədər davam edirdi. 2010-cu ildə Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunda keçirilən bir konfransda Y.Borev və H.Baltabayev də təşrif buyurmuşdu və bu zaman mənim H.Baltabayevlə şəxsi tanışlığım baş verdi.

Elə ilk tanışlıqdan H.Baltabaeyin yaradıcılığında iki istiqamət mənim diqqətimi çəkmişdi; milli və nəzəri düşüncənin sərhədlərinin genişliyi. Onun “Rus formal məktəbi və özbək cədid ədəbiyyatşünaslığı” (Moskva, 1987), “Fitrətin İstanbul dövrünün mənbələri” (Səmərqənd, 1993), “Mərkəzi Asiyada “Darül-islam” düşüncəsinin tədrisinə dair” (Kioto, 1999), “Özbək dilinin genezisi və onun tərəqqisi” (Ulan-Bator, 2010), “Koreya və özbək ədəbiyyatlarındakı “pxesol” və “qissə” janrlarının tipoloji müqayisəsi” (Daşkənd, 2011), “Ədəbiyyatşünaslıq və struktural metodlar” (2002), “Təsəvvüf tarixində çistiyliq təriqəti” (2006), “Modernizm və yeni özbək şeiri” (2007), “Yeni nəzəri təmayüllər” (2008), “Fərhad və Şirin adlarının genezisinə dair” (2009) və sair araşdırmaları özünün nəzəri erudisiyası və milli xarakteri ilə özbək ədəbiyyatşünaslığını zənginləşdirir.

H.Baltabayev yaradıcılığının ilk istiqaməti nəzəri xarakterdə olub və bu amil onun bütün yaradıcılığını əhatə edib. Birinci araşdırmada tədqiqatçı çağdaş özbək nəsrində üslub arayışlarına nəzəri baxış ifadə edərək özbək nəsrini üslubi cəhətdən incələyir. H.Baltabayev burada özbək nasirlərinin 70-ci illərdə yazdıqları əsərlərin üslub özəlliklərini, üslubun nəsr üzərindəki etkinliklərini və onun oxucuya təsir mexanizmlərini anladır. Tədqiqatçı bu fikirdədir ki, günümüz ədəbiyyatda nəsrin özünə xas üslubu formalaşmaqdadır.

Sosialist realizmi ifadəsinin mənşəyinə, yaranması və inkişaf istiqamətlərinə diqqət çəkən H.Baltabayev bu metodun tətbiqindən böyük yazarların bir çoxunun əziyyət çəkdiyini, bəzi yazarların isə bundan istifadə etdiyi qənaətini müdafiə edib.

H.Baltabayevin araşdırmalarının böyük bir qismi XX yüzilin əvvəllərində baş verən ümumtürk proseslərinə, bu proseslərdə özbək cədidçilərinin həyatının və yaradıcılığının araşdırılmasına həsr olunub. Özbək ədəbi-mədəni, ictimai-siyasi fikrində yaranan cədidizm bir cərəyan, hərəkatdır, buna yenilikçilər, maarifçilər, novatorçular da demək olar (bunların hamısını özündə birləşdirir!); ancaq ən yaxşısı özbəkcədə ifadə edilən cədidçilik, cədidizm terminidir ki, bunu da işlətmək daha doğru olar. Həm də ona görə ki, tatar, başqırd, Türkiyə türkcəsində də eyni ifadə işlədilir. Buna görə də cədidizm və cədidçilik terminini dilimizə daxil etmək və özbək cədidçiləri haqqında yazanda bu termini qullanmaq ədəbiyyatşünaslarımızın həssas yeri olmalıdır. Cədidizm və onların görkəmli nümayəndələrinin yaradıcılığının araşdırılması professorun elmi fəaliyyətinin ana xəttini təşkil edir. Çünki özünün ruhunda, xarakterində bir yenilikçilik, novatorluq var və bunu o, həm fəaliyyətində, həm də yazılarında ifadə edir. Özbək cədidçiləri də kiçik miqyasda düşünmürdülər; hərçənd onların əsas işi köhnə müsəlman təhsil sistemini dəyişdirmək və Avropa təhsil istemini gətirməkdən ibarət olmuşdu. Cədidçilərin bir qisminin 30-cu illər repressiyasının qurbanı olması onların ədəbi irsinin üzərinə qara bir pərdə çəkdi və uzun müddət araşdırmadan kənarda qaldı. H.Baltabayevin hələ 80-ci illərin ortalarından özbək cədidçilərinin yaradıcılığını araşdırması dövrün qəliblərini sındırması anlamına gəlirdi. Professor H.Baltabayev bu üzdən cədidçilərin elmi-ədəbi irsinə böyük əhəmiyyət verir və bununla türk dünyasının varlığını qorumağa çalışırdı. Çünki türk dünyası məhz yeniləşdikdən, təhsilə münasibətini dəyişdikdən sonra azadlığını və müstəqilliyini aramağa başladı.

Cədidçilərin ən görkəmli nümayəndələrindən biri cədidçi, maarifçi, şair, dövlət adamı Əbdürrauf Fitrət (1886-1938) idi. Onun ədəbi irsi sovet dövründə nəşrdən və tədqiqatdan kənarda qaldığından H.Baltabayevin ilk işi onun əsərlərini toplayıb nəşr etdirməkdən ibarət oldu. 1990-cı ildə “Gənclik” jurnalında bu barədə ilk dəfə “Naməlum Fitrət” məqaləsi ilə çıxış etdi. Bundan sonra Fitrətin həyatı və yaradıcılığı ilə bağlı intensiv şəkildə araşdırmalar aparan tədqiqatçı həm də elmi cameənin diqqətini cədidçilərin üzərinə yönəltmiş oldu.

Fitrətin tərcümə sahəsindəki fəaliyyətini üzə çıxaran H.Baltabayevin araşdırmasından aydın olur ki, onun tərcümələri içərisində N.Nərimanovun “Lenin və Şərq”, İ.Qaspıralının “Müslümani-Darür-Rahat” və “Minbir gecə” nağılları da vardır. H.Baltabayev Fitrətin əsərlərini də nəşrə hazırlayır və geniş oxucu kütləsini tanış edirdi. Fitrətin “Müxtəsər islam tarixi” (1992), “Ədəbiyyat qaydaları” (1995), “Bedil (Bir məclisdə)” (1996), “Əruz haqqında” (1997), “Münazirə” (1998) və sair əsərlərini ərəb qrafikasından transiletarsiya etdi, ön söz və izahlarla çap etdirdi. Bütün bunlar Əbdürrauf Fitrətin irsinin özbək xalqına çatdırılmasında önəmli rol oynadı.

H.Baltabayev həm də çağdaş ədəbi prosesi daim izləyən, onun inkişaf yolları və problemləri ilə bağlı araşdırmalar aparan tənqidçidir. Ədəbi proseslə bağlı təhlilləri, ümumiləşdirmələri çağdaş özbək ədəbi tənqidinin ən yaxşı səhifələrini təşkil edir. “İstedad və üslub” monoqrafiyasında da çağdaş özbək ədəbi prosesinin hərəkətini izləyir və bədii nəsr əsərlərini bu prizmadan qiymətləndirməyə çalışır. “Nəsr və üslub” (1992) kitabında da çağdaş özbək nəsrinin inkişaf yolları və üslubları təhlil edilir. “Ədəbi-estetik təfəkkür tarixi” (Daşkənd, 2013) araşdırmasında isə nəzəri estetik fikrin təkamül yolunu araşdıraraq problemi nəzəri-estetik fikir kontekstindən öyrənir.

Bir mühazirəçi kimi də Həmidulla Baltabayev özbək gəncliyinin formalaşmasında önəmli rol oynayır. O, bir klassik özbək ədəbiyyatının araşdırıcılarından biri olaraq klassik ədəbiyyatdan uzun müddət mühazirələr oxuyub və tədqiqatlar aparıb. “Özbək klassik ədəbiyyatının obrazları” (Daşkənd, 2003), “Klassiklərin sözləri” (Daşkənd, 2004), “Sufizm mənbələri. Sufizmin tarixi və nəzəriyyəsi” (Daşkənd, 2005), “Şərq klassik poeziyası” (Daşkənd, 2006) və sair əsərləri həm tədqiqat, həm də dərslik baxımından əhəmiyyətlidir. Rus və xarici ölkələr ədəbiyyatı kafedrasına rəhbərlik etməklə yanaşı, çoxlu dərs vəsaiti və dərsliklər müəllifi kimi də tanınır. Dünya ədəbi-nəzəri fikrinin görkəmli nümayəndələrinin əsərlərindən tərcümələri tələbələrin ən çox müraciət etdiyi mənbələrdəndir.

H.Baltabayev türk xalqlarının ədəbi, mədəni cəhətdən inteqrasiyası prosesində yaxından iştirak edir. Onun əsərləri Türkiyə, Azərbaycan, Türkmənistan, Qazaxıstan və digər türk dövlətlərinin elmi nəşrlərində işıq üzü görüb. O, bir çox nüfuzlu elm mərkəzlərinin üzvü kimi öz məsləhətlərini verir. AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun xaricdən olan “İlin alimi” adına layiq görülüb. Rusiya Estetika və Azad Sənətlər Akademiyasının üzvüdür.

Professor H.Baltabayevin bu gün qarşısında olduqca böyük bir missiya durur; özbək xalqının aydınlanmasını və türk xalqlarının yaxınlaşmasını təmin etmək! Bunun üçün aydın bir konsepsiyaya malik olmaq gərəkdir. Onun elmi erudisiyası, alim təcrübəsi, türk xalqlarının keçmişini bilən bir türkçü kimi bu konsepsiyanı həyata keçirməyə potensial imkanları var. Bu missiya artıq başlanıb: Özbəkistanda başlayan çağdaş cədidçilik hərəkatının öndərlərindən biri, özbək ədəbiyyatşünaslığının patriarxı kimi professor Həmidulla Baltabayev ömrünün yetmişində türkçülük hərəkatına öz töhfəsini verməkdədir. Biz də bu yolda ona uğurlar arzulayırıq!

Bədirxan ƏHMƏDLİ

525-ci qəzet.- 2024.- 7 iyun,№100.-S.12.