Sosioloji və filoloji gəzişmələr

Məkan, zaman, Mircəfər Bağırov və Süleyman Rüstəm...

Şair Vaqif Səmədoğlu (Allah rəhmət eləsin) bir dəfə televiziya ilə çıxışında atası Səməd Vurğunun vaxtilə partiyanı, Lenini tərənnüm edən şeirlər yazmasının onun yaradıcılığına kölgə salması ilə bağlı səslənən suala belə cavab verdi: “Burda qəribə nə var ki? Başda Nizami olmaqla bizim bütün klassik şairlər irihəcmli əsərlərini hökmdarları tərif edəndən sonra yazmağa başlayıblar. Niyə bunu onlara bağışlayırıq, amma Səməd Vurğuna, Süleyman Rüstəmə, Rəsul Rzaya yox?”

Keçmişə münasibətdə hansı kriteriyalardan çıxış etməyin, hansı paradiqmalarla düşünməyin düzgünlüyünü ortaya qoyan çox maraqlı müşahidə, dəqiq cavabdır və qatı türkçü olan Oljas Süleymenovun Mircəfər Bağırovun xalq düşməni olub-olmaması ilə bağlı söylədiyi aşağıdakı fikirlə çox yaxşı səsləşir: “Keçmişə müasirliyin prizmasından baxmaq hazırkı tarixşünaslığın ən böyük qüsurudur. Əgər M.C.Bağırovu Azərbaycan xalqının düşməni hesab edirsinizsə, niyə anlamaq istəmirsiniz ki, o, ötən əsrin 40-cı illərinin əvvəllərində Azərbaycan xalqını total repressiyadan, Azərbaycan dövlətini isə yox olmaq təhlükəsindən xilas etdiyinə görə öz xalqı qarşısında bütün “günahlarını” yumuş tərtəmiz bir şəxsiyyətdir?”

Keçmişə müraciət edəndə özünlə keçmiş arasında zaman distansiyası yaratmaq, hər şeyə illərin bu tayından baxıb qiymətləndirmək ona görə düzgün seçim deyil ki, bu, keçmişdə baş verənləri obyektiv qiymətləndirməyə mane olacaq və sən keçmişə müasir düşüncə məntiqi ilə yanaşdığından o dövr üçün xarakterik olan düşüncə, rəftar modellərinin mahiyyətini anlamayacaq, nəticədə səhv, dolaşıq qənaətlərə gələcəksən.

Bu mənada Bağırov fenomeninə də, sovet dönəmində şairlərimizin partiya, Lenin haqqında şeirlər yazmasına da birmənalı yanaşmaq düzgün deyil. İndi keçmişi təhrif, o şairləri isə ittiham etmək su içmək kimi asan, onları başa düşmək, sağ qalmaq şanslarından istifadə etmək bacarıqlarını alqışlamaq isə dik yoxuşu qalxmaq kimi çətindir.

Mən demirəm ki, Bağırov mələk xislətli siyasi xadim olub və ağına-bozuna baxmadan təriflənməlidir. Sovet dövrünün bir çox dövlət xadimləri kimi, onun da fəaliyyətində ziddiyyətli məqamlar olub. Lakin o, ağıllı siyasi lider kimi yaxşı anlayırdı ki, açıq-aşkar ümumi axına qarşı getmək onun özü bir yana, bütün Azərbaycan xalqına baha başa gələ bilər - onsuz da böyür-başındakı süləng köpəklər qanlı dişlərinin qıcardıb fürsət gözləyirdilər. Belə bir məqamda siyasi gedişlər etmək, itkiləri imkan daxilində azaltmaq da az hünər deyildi. Yüzlərlə zəka sahibimiz məhz bunun sayəsində sağ qaldı. Mənim dediklərimə inanmaq üçün Anarın ssenarisi üzrə çəkilmiş “Cavid ömrü” filmində Bağırovun Cavidi işgəncələrdən, ailəsini sürgündən, Cavidin şeirlərini muğam üstündə oxuyan müğənnini isə həbsdən xilas etdiyi epizodu xatırlamaq kifayətdir...

Amma gəlin Bağırovun da, Cavidin də ruhlarını sakit buraxıb keçək bu mövzuda ən çox mübahisə doğuran “Süleyman Rüstəm məsələsi”nə.

S.Rüstəmin bir vaxtlar tarın əleyhinə şeir yazması, bəzi şairlər haqqında təhqiramiz sözlər işlətməsi hamıya məlumdur. Lakin düşünürəm ki, bütün bunlar oxucularda ona qarşı total antipatiya hissləri aşılamaq üçün əsas ola bilməz.

Nə üçün?

1. Əvvəla ona görə ki, bu, bir inam məsələsi idi. Əgər gənc şair o vaxtlar fikirləşirdisə ki, tarın səsi dövrün ab-havasına o qədər də uyğun gəlmir, yaxud Lenin idealları, kommunist partiyası xoşbəxt gələcəyin müjdəçisidir - buna görə onu nə üçün söyməliyik ki? Məgər N.Nərimanov da xalqımızın əbədi xoşbəxtliyini Rusiyadakı inqilabla həmrəylikdə görmürdümü?

Parkların, uşaq bağçalarının, məktəblərin - hər yerin Leninin şəkilləri, heykəlləri ilə bəzədildiyi vaxtlarda sinifə Lenin baba haqqında mahnı oxuya-oxuya girib sonra eyni ssenari ilə oradan çıxanlar biz olmuşuq. İndi övladlarımız, nəvələrimiz buna görə bizə nifrət etməlidirlərmi?

2. Nəzərə almalıyıq ki, S.Rüstəm öz fikirlərini açıq tərzdə, mərd-mərdanə bildirmiş, daha çoxları kimi dostlarının üzünə gülə-gülə onlardan donos yazmamışdı. Eyni zamanda o, etdiyi səhvləri zaman-zaman boynuna almış, etirafdan çəkinməmişdi ki, bunun özü də bir mədəniyyətdir.

3. S.Rüstəmi yalnız partiya, Lenin, inqilab şairi kimi təqdim etmək də qətiyyən düzgün deyil. Onun bu mövzularda yazdığı şeirlər yaradıcılığında bədii cəhətdən ən zəif nümunələrdir. Mən 1988-ci idə şairlə onun mənzilində söhbətləşərkən bu barədə ondan soruşdum. Görün nə cavab verdi: “Siz elə bilirsiniz mən onları ürəyimin hökmü ilə yazmışam? Hər il oktyabrın, aprelin, mayın əvvəllərində qəzet redaktorları evdə rahat oturmağa qoymurlar - “Süleyman müəllim, yanırıq, xilas elə. 1- ci səhifəyə qoymağa şeirimiz yoxdur!” Mən də ağlıma gələni bir- birinə calayıb göndərirəm ki, əl çəksinlər. Bilirəm ki, etiraz etsəm, başlayacaqlar donos yazmağa”.

4. S.Rüstəmin bəyənmədiyi şairlər haqqında dediyi sözlər indi sosial şəbəkələrdə, qəzet səhifələrində aparılan qarayaxma kampaniyaları, işlədilən ifadələr, təhqirlər fonunda mədəni insanın az qala ədəb-ərkan çərçivəsində söylədiyi fikirlər təsiri bağışlayır.

5. S.Rüstəm Azərbaycan Anasının klassik bədii obrazlarından birinin yaradıldığı məlum şeirin, Cənubi Azərbaycan, Qarabağ mövzusunda yazılmış poeziya nümunələrinin, bu gün də xanəndələrin dilindən düşməyən qəzəllərin, lirik mətnlərin müəllifidir. Haradasa oxumuşdum ki, Şəhriyar kiminsə Bakıya gedəcəyini biləndə ona tapşırıbmış: “Mənim əvəzimə Süleymanı qucaqlayıb öpərsən. O, ulu şairdir”.

Vaxtilə şairin yaradıcılığından dissertasiyalar yazıb ad-san qazananlara üz tuturam: “Əmir Teymur demişkən, hanı sizin sözünüzün kəsəri? Əgər yazdıqlarınız bu gün bir qara qəpiyə dəymirsə, heç olmasa şairin “Xatirələr”ini sistemləşdirib çap etdirin. O vaxt S.Rüstəm kağızlarla dolu karton qutuları mənə göstərib xatirələrini yazdığını demişdi. O xatirələr hələ də bilmədiyimiz çox mətləbləri ortaya qoya bilər.

“ŞEİRDƏN BÖYÜKLÜK UMMA DÜNYADA...”

Poeziya ilk növbədə onu yaradan müəllifin əsərin yazıldığı dil ilə dialoqudur və yaranmış mətnin bədii-estetik dəyəri bu dialoqun baş tutub-tutmamasından çox asılıdır.

Poetik mətnin yazıldığı dil həmin mətnin özündə maddiləşir, mətnin çatdırdığı bədii informasiya isə yazıldığı dildə nəfəs alır. Deməli, poetik mətnin məzmunu ilə onun yazıldığı dil, yəni forma birlikdədir, vəhdətdədir, hətta o dərəcədə birlikdədir ki, onları bir-birindən ayırmaq qətiyyən mümkün olmur. Ünlü filosofumuz Niyazi Mehdi bunu çox dəqiq ifadə edib: “Bədii tekst (oxu: poetik mətn - Ə.H.) o tekstdir ki, informasiyanı başqa dilə, yəni başqa qrammatikaya və lüğətə (başqa “qaba”, formaya) böyük itkisiz çevirmək olmur”. Akademik Azad Mirzəcanzadə yəqin elə bunu nəzərə alıb yazırdı ki, “bir şair şagirdləri şeiri öz sözləri ilə, yəni başqa formada danışmağa məcbur edən müəllimin kobud səhvinə qarşı etiraz edib demişdi ki, şeirin məzmununu şərh etməyin yeganə yolu - həmin şeiri düşünüb yenidən yazmaqdır”.

Fikrimi sadə bir nümunə əsasında izah edim.

“Mən sənə inanmıram” cümləsinin məzmununu rus dilinə tam itkisiz çevirmək mümkündür. Çünki burada ötürülən informasiya bədii yox, kommunativ informasiyadır. Lakin “Mənim gözüm səndən su içmir” cümləsinin “qabını” rus dilinin “qabı” ilə əvəzləyəndə rus oxucularına əcaib təsir bağışlayan bir ifadə alınacaq. Çünki bu cümlənin daşıdığı informasiya sırf bədii informasiyadır və onu düzgün qavramağın yeganə yolu ifadə olunduğu öz “qabı” ilə vəhdətdə götürməkdir.

Bu kiçik girişdən sonra keçək əsas mətləbə.

Bir neçə il əvvəl Nizaminin “Xəmsə”sinin Azərbaycan dilinə bir daha tərcümə olunmasının zəruriliyi yenidən gündəmə gəlmişdi. Amma burada belə bir incə məqam nəzərə alınmırdı ki, Nizaminin “Xəmsə”si fars dilinin qrammatik, semantik, sintaktik müstəvisində, bu dilin “qab”ında doğulub və biz o “qabı” başqa “qab”la əvəz edəndə Nizamini daha dərindən başa düşəcəyimizi, təkcə fikir adamı, mütəfəkkir kimi yox, həm də dahi söz ustası, şair kimi onun daha möhtəşəm obrazını görəcəyimizi fikirləşiriksə, əlbəttə, yanılırıq, həm də təkcə yanılmırıq, Nizaminin dahi şair yox, adı, sıradan bir şair obrazını yaratmaq üçün çabaladığımızın fərqinə varmırıq. Nizaminin “Xəmsə”ni hansı dildə düşünə-düşünə yazmağından asılı olmayaraq, bu mənzum romanlar yazıldığı diilin havası ilə nəfəs alır və bu formanı başqası ilə əvəz etmək həmin o nəfəsi daraltmaq kimi bir şeydir - əgər Nizamini Azərbaycan dilində də yazıldığı dildəki böyüklükdə görəcəyiksə, deməli, bu böyüklük adi bir şairin “böyüklüyü” ölçüsündən o yana keçməyəcək.

Mən Nizamini orijinalda oxumaya- oxumaya onu öz əzəmətinə layiq tərcümə olunmasının zəruriliyindən danışan ziyalıların sadəlövhlüyünə, Nizami mövzusunda möhtəkirlik etmələrinə həmişə təəccüblənmişəm.

Nə qədər acı da olsa etiraf etməliyik ki, Nizamini söz ustası, şair, poeziya kəhkəşanının parlaq ulduzu kim əsərlərini yazdığı dildə görmək və duymaq olar - necə ki, Qədir Rüstəmovun “Sona bülbüllər”inin gözəlliyini, təkrarsızlığını duymaq üçün onu, məsələn, rus xalq çalğı alətləri ansamblının müşayiəti ilə İ.Kabzonun ifasında yox, yalnız və yalnız Qədirin öz ifasında, Qədirin nəfəsində, zəngulələrində dinləmək lazımdır, yaxud Füzulinin “Məni candan usandırdı...” qəzəlini Azərbaycan dilindən başqa hər hansı bir dildə oxuyan oxucunun əlüstü “Bu qəzəli yalnız dahi söz ustası yarada bilər” qənaətinə gəlməsi absurddur...

Nizamini XII əsrdən XXI əsr Azərbaycan bədii söz, estetika, fəlsəfi fikir müstəvisinə olduğu böyüklükdə gətirmək üçün ən azından Nizami səviyyəsində şair olmalısan.

Bu mənada “Xəmsə”ni Azərbaycan dilində səsləndiməyin də yeganə yolu bəlkə də onu Azərbaycan dilinə tərcümə etmək yox, Azərbaycan dilində yeni “Xəmsə” yazmaqdır.

Bunun üçünsə yeni bir Nizami doğulmalıdır....

Mənim qənaətim belədir ki, həqiqi poeziyanı doğulduğu dildən başqa dilə çevirib onun uğursuz surətini yaratmaqdansa, yazıldığı dildə oxumaq ən düzgün yoldur. Ən azından ona görə ki, poeziya həm də intonasiyadır, ritmdir, səslərin harmoniyasıdır, daxili qafiyədir, sözləri bir-birinə sevdirib bir-birinə hörmək qabiliyyətidir...

Bunlar isə tərcümənin imkanları xaricindədir.

Poeziya fəlsəfi traktat, yaxud nəsr əsəri deyil ki, tərcüməyə gəlsin!

Tərcüməyə asanlıqla gələn poeziya əslində “poeziyadır”, hamının yaza biləcəyi şeirdir!

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2024.- 7 iyun,№100.-S.11.