Tarixin faciəli və ibrətamiz əhvalatları

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Qul ticarətinin səmərəsi zonadan zonaya fərqli idi. Əlbəttə, bu, bütünlükdə qulların və onların ailələrinin həyatına təsir göstərirdi. Qul ticarəti həmçinin çox sayda Afrikada olan icmaların əhalisinin sayının azalmasına səbəb olurdu. Artıq Yeni Dünyada məskunlaşan qulların qul sahibi tərəfindən kənara satılması isə ərin arvadından və uşaqlarından ayrılması ilə, ailələr ikinci bir faciə yaşamalı olurdu.

Qul ticarətinin siyasi effekti də viran qoyucu idi, ticarəti daim qulla təmin etməkdən yaranan ehtiyaca görə Afrika qəbilə başçıları müharibələrin sayını artırır və tayfa üzvlərinə qarşı daha çox zorakılıq edirdilər. Qızıl əldə etməyə onlarda böyük həvəs yaranmışdı. Adamlar hətta allahlara inamlarını itirirdilər və burada insan qurbanlarının verilməsi ümumi bir xarakter daşıyırdı.

Qərb cəmiyyəti qaraları aşağı adam növü, ancaq qul olmağa yarayan fərdlər hesab edirdi. Yalnız Dostlar Cəmiyyəti olan kvakerlər 1770-ci illərdən quldarlığı tənqid etməyə başladılar. 1790-cı illərdəki Fransa inqilabı fransız quldarlığını ləğv etdi. Britaniyalılar 1807-ci ildə onların yolu ilə getməyə uyğunlaşdılar. Böyük Britaniyanın müstəmləkəsi olan Yamayka adasında quldarlığa qarşı mübarizə daha kəskin xarakter aldı.

1831-ci ilə afrikalı qullar Yamaykada üsyan qaldırıb, şəkər qamışı plantasiyalarını yandırdıqdan sonra, İngiltərə öz müstəmləkəsində qulların daha böyük müqavimətindən qorxub, 1833-cü ildə quldarlığı qanundan kənar elan etməklə, qadağan etdi. Yamaykalı qullar azadlığa nail olduqlarını görünməmiş bir sevinc mərasimi ilə qeyd etdilər. Onlar kilsəyə toplaşıb, orada qoyulmuş iri tabuta öz qandallarını, zəncirlərini, plantatorların onları döymək üçün istifadə etdikləri qamçıları qoyub, bu ölünü dəfn etmək üçün qışqırdılar: “Əjdaha öldü! Əjdaha ölmüşdür!” Axı yamaykalıların üsyanları öz bəhrəsini vermişdi.

Avropada quldarlığın ləğv olunması nəticəsində yalnız az sayda ev qulları qalmışdı. ABŞ Qərb dövlətləri arasında yeganə dövlət idi ki, 1860-cı illərə qədər quldarlığı saxlamışdı. Bu ölkədə qullar böyük miqdarda Cənub ştatlarında, Rusiyada isə təhkimçi kəndlilər, kənd əhalisinin əksəriyyətini təşkil etməklə, bu dövrə qədər qalmışdılar. Qərbdə, Rusiyada rudiment kimi qalan təhkimçiliyi quldarlığın bir növü sayırdılar, çünki onlarda oxşar cəhətlər fərqlərdən daha çox idi. İki il ərzində hər iki ölkədə quldarlıq və təhkimçilik kimi eybəcərlik ləğv olundu. 1861-ci ildə Rusiyada Krım müharibəsindəki məğlubiyyətin təsiri altında təhkimçilik ləğv edildi, Vətəndaş müharibəsinin gedişində isə Birləşmiş Ştatlarda 1 yanvar 1863-cü ildə quldarlığın qadağan olunması barədə Emansipasiya Deklarasiyası dərc edildi.

Mərkəzi və Cənubi Amerikada XVI əsrin əvvəlindəki ispan işğalından sonra bu ərazilərdə yeni sivilaziya yarandı, onu Latın Amerikası adlandırdılar. Bu, multiirqlərdən ibarət bir cəmiyyət idi. İspan və portuqaliyalı yeni məskunlar öz vətənlərindən Qərb yarımkürəsinə az sayda gəldiklərindən, yerli hindularla qohum olmağa başladılar. Yeni gələnlərin çoxu kişi cinsinə məxsus olanlar idi, Şimali Amerikaya isə ingilislər və digər Avropa xalqlarından olanlar öz ailələri ilə gəlmişdi. Ona görə də ispan və portuqaliyalı mənşəlilər yeni ərazilərdə yerli qadınlarla evlənməli oldular ki, ailə sahibi olsunlar. 1501-ci ildən müstəmləkələrdəki ispan hakimiyyətləri avropalılarla yerli qadınlar arasında qarşılıqlı nikahların bağlanmasına icazə verdi. Bu nikahlardan meydana gələn uşaqlar metis adlanırdı.

Latın Amerikasına yeni gələn digər qrup isə afrikalılar idi. Üç əsrdən çox bir müddətdə 8 milyondan çox qul ispan və portəgiz Amerikasına gətirilmişdi ki, plantasiyalarda işləsinlər. Afrikalılar da ərazidə multiirq xarakterli prosesin inkişafına kömək edirdilər. Afrikanların və ağların uşaqları mulat adlanırdı, onlar metislərə və ağların uşaqlarına qoşulurdular, müəyyən ölçüdə irqlər arasındakı fərqin itməsi amili rolunu oynayırdılar. Afrikalılar, yerli hindular Latın Amerikasında unikal bir cəmiyyət yaratdılar. Avropaya və Britaniya Şimali Amerikasına bənzəməyərək, hansılar ki, əsasən avropalı mənşəli olaraq qalırdılar, Latın Amerikası əslində multiirq cəmiyyəti kimi inkişaf etdi, onlar irqi fərqlər barədə xeyli az sərt münasibət göstərirdilər.

Avropalılar Amerikalara at və mal-qara gətirdilər, axı Kolumbdan əvvəlki dövrdə hər iki qitədəki yerli əhali olan hindular ev heyvanlarına bələd deyildi, onlara heyvan qoşulan təkərli nəqliyyat da yad idi. Hindular yalnız ovladıqları bizonlara və lamalara yaxşı bələd idilər. Mərkəzi Amerikada əhali, ətindən istifadə etmək üçün it saxlayır, hinduşka və bal arısı becərirdilər. Atlar bəzən yerli Amerika qəbilələrində canlı insanlara dəyişdirilirdi. Hindular at belində bizonları daha asanlıqla ovlayırdılar. Meksikada əkinçilikdə isə mayyalar əsl inqilab etmişdilər. Onlar üstündə vur-tut iki dəni olan ot bitkisi sayılan qarğıdalı üzərində yorulmadan seleksiya aparmaqla, onu, qıçası üzərindəki indi yüzə qədər dəni ilə seçilən səmərəli bir ərzaq bitkisinə çevirmişdilər. Hindular qarğıdalının becərmə texnologiyasını da təkmilləşdirmişdilər. 1620-ci ildə Massaçusets yarımadasına gələn və “Yeni Plimut” koloniyası salan ingilislər qonşuluqda yaşayan hindularla mehriban yaşayırdılar, onlardan toxum alıb, qarğıdalı becərməyi öyrənmişdilər. Koloniyanın qubernatoru işləyən Uilyam Bredford öz kitabında yazır ki, qonşuluqdakı yerli adamlar torpaq sahələrimizə səpmək üçün bizə toxum verdilər və birinci ili yaxşı məhsul götürdük. İkinci ili isə səpdiyimiz sahələrdə seyrək və cılız cücərtilər alındı. Hindulara müraciət etdikdə, onlar əkinə nə qədər balıq verdiyimizlə maraqlandılar. Biz isə ovladığımız balığın hamısını yeyirdik, torpağa şumlamadan əvvəl balıq verməmişdik, bizə bu sual çox qəribə gəldi. Hindular dedilər ki, onlar okeandan ovladıqları balığın ümumi həcminin üçdə birini münbitliyi bərpa etmək üçün torpağa verirlər, qalanını isə qida kimi istehlak edirlər. İngilislər sonrakı illərdə əkinə, balıq verdiklərindən, yaxşı məhsul götürdülər. Hindular bundan agah olmasalar da, balıq verməklə torpağı fosforla zənginləşdirirmişlər.

Meksikalılar dağlarda və dağ ətəklərində yaşadıqlarından əkin torpaqlarından səmərəli istifadə etməyi də öyrənmişdilər. Digər Cənubi amerikalılar terras əkinçiliyinə üstünlük verdikləri halda, meksikalılar dağ yamaclarında şum aparmırdılar, bunun əvəzinə onlar qarğıdalı səpinində diqqətli zəhmət tələb edən qazan dirəkdən istifadə edirdilər. Həmin dirəklə torpaqda kiçik oyuq açır və ora iki qarğıdalı dənəsi qoyub, onu torpaqla örtüb, tapdalayırdılar. Belə plantasiyalar optimal sıxlığına və alaqsızlığına görə göz oxşayır. Belə əkinçilik mədəniyyətinə görə əkin torpaqlarının eroziyasına əsasən yol verilmir. Dağ yamaclarında şum etmək üçün traktordan istifadə təsərrüfatsızlıq nümunəsi kimi qiymətləndirilir.

Qarğıdalı XV əsrdə Cənubi Amerikadan ilk dəfə Portuqaliyaya gətirildi. Bu bitki Avropaya gətirilib, becərildikdən sonra mühüm əhəmiyyətli dənli bitkiyə çevrildi, qitədə aclığa son qoyulmasında əsas amillərdən biri kimi tanındı. İndi ABŞ-da qarğıdalı sahəsinin hər hektarından 100 sentner məhsul götürülür. Dünyada istehlak olunan bitkiçilik məhsullarını 80 faizə qədəri Yeni Dünyadan gətirilən ərzaq bitkiləri növlərinin payına düşür. Oradan Avropaya və digər qitələrə kartof, pomidor, şirin kartof, kakao, çili bibəri, tütün, əksər paxlalı bitkilər gətirilmişdir. Pomidor Avropaya gətirildikdən sonra geniş yayıldı, hətta Şimaldan Cənubi Amerikaya da gətirildi.

Kartof Prussiyada kral Böyük Fridrixin (XVIII əsr) təşəbbüsü və təsir vasitələrindən, hətta hiyləgərlikdən istfadə etməsi ilə geniş yayılmağa başladı. Rusiyada isə aclığın xeyli azalmasında kartof xüsusi rol oynadı, ruslar onu “ikinci çörək” adlandırırlar, belorusların isə xörəklərinin əsasını kartof təşkil edir. Bəzi rus ziyalıları isə kartofa neqativ münasibət bəsləyirdilər, məsələn, A.N.Gertsen onu az səmərəsi olan ərzaq hesab edirdi. Bütövlükdə kartof istehlakı Köhnə Dünyada urbanizasiyanın genişlənməsinə, əhalinin sayının artmasına pozitiv təsir göstərdi, şəhərlər 47 faiz, əhalinin sayı isə 12 faiz artdı

Amerikalarda yeni yaradılan mal-qara ferması, hindu aqrar məşğuliyyətində xüsusi rol oynayan və onların istehsal etdikləri qarğıdalı ilə təchiz olunurdu. Bu da iri heyvandarlıq malikanələrinin yaranmasına səbəb oldu.

Avropalılar həmçinin bu qitələrə yeni dənli bitkilər gətirdilər, onlardan buğda və şəkər qamışı iri plantasiyalarda becərilirdi. Burada yerlilərdən və idxal olunan qul əməyindən istifadə olunurdu. Avropalılar həm də Yeni Dünyaya meyvə ağacları gətirmişdilər. Sitrus meyvələri və üzüm Amerikaya Aralıq dənizi ətrafından gətirildi. Yalnız XIX əsrdən etibarən onlar daha çox becərilirdi. Portəgiz dənizçiləri isə XVI əsrdə Amerikaya banan gətirdilər. Beləliklə, avropalılar şirin kartofu və hindu dənli bitkisi olan qarğıdalını XVI əsrdə artıq Afrikaya təqdim etdilər.

Əgər quldarlıq kimi bəşəriyyətin normal həyatına zidd olan bir varlıq qulların üsyanı nəticəsində və Fransa inqilabının təsiri ilə həyatı tərk etdisə, onun insan haqları barədə bir sıra elementlərini özündə ehtiva edən diktatura da bir növ neoquldarlığı təmsil etdiyinə görə hökmən qəbirə yollanacaqdır.

Cinayət layiqli cəzasını alır. Qəddarlıq hədd tanımır

Adamlara, xalqa qarşı edilәn cinayәtlәrin һamısı, kimin tәrәfindәn törәdildiyindәn, onun әvvәllәr һansı igidliyi olmasından asılı olmayaraq, öz cәzasına çatmalıdır. Burada Viktor Hüqonun mәşһur “93-cü il” romanındakı epizod yada düşür. Olduqca fırtınalı suları olan Biskay körfәzindә gәmi royalistlәrin inqilabçılara qarşı mübarizәsinә başçılıq etmәk üçün İngiltәrәdәn Fransaya göndәrilәn general Lantenakı aparır. Tufanlı dalğalar gәmini atıb-tutanda gәmidәki çoxsaylı toplardan biri açılır vә göyәrtәdә gәmi divarının bir tәrәfindәn digәr nöqtәlәrinә sürәtlә һәrәkәt etmәyә başlayır. Bütün topların onun zәrbәsindәn qopub açılması vә gәmini batırması, məhv etmәsi tәһlükәsi yaranır. Bu vaxt bir nәfәr böyük igidlik göstәrәrәk vә öz һәyatını tәһlükә altına qoyaraq, top bir böyürә yaxınlaşanda zәnçiri ona keçirir, onu yenidәn göyərtəyə bağlamaqla ram edir vә gәmini labüd məhvdən xilas edir. Olduqca hiddətlənmiş general gәmi kapitanına әmr edir ki, bu qoçağı onun yanına gәtirsinlәr vә o, kapitanın döşündәki ordeni çıxarıb, həmin dәnizçinin sinәsinә taxır. Sonradan isә soruşur ki, həmin tәһlükәni yaradan vә açılan topun topçusu kimdirsә, onu da gәtirsinlәr. Kapitan izaһ edir ki, elә indi tәltif etdiyiniz həmin topçudur, o, günaһını başa düşәrәk, belә fәdakarcasına һәrәkәt etmişdir. Lantenak әmr edir ki, aparın onu güllәlәyin vә bu hökm yerinә yetirilir. Sonra qayıqla onu saһilә aparan dәnizçi, azacıq əvvəl qardaşının ölümünә göstəriş verdiyinə görә generalı qisas naminə qәtlә yetirmәk istәyәndә, Lantenak ona belә cavab verir ki, o, hәr iki dәfә әdalәtli һәrәkәt etmişdi, igidliyinә görә topçunu mükafatlandırmış, mәsuliyyәtsizliyinә görә isә onu cәzalandırmışdı. Dәnizçi generalın məntiqə söykənən bu sözü ilә razılaşmalı olur, nəinki intiqam almaqdan yayınır, hətta ona sәdaqәt andı içir. Başa düşür ki, bu, qardaşının xırda xәtasına görә bir cәza, ancaq ağır cәzadır, lakin bununla barışmalı olur.

Taxt-tacı qoruyub saxlamaq üçün hökmdarlar bəzən böyük qəddarlıq nümayiş etdirir, hətta öz yaxınlarının məhvindən də çəkinmirlər. İngiltərə kralı VIII Henri iki arvadını edam etdirmişdi. Rusiya çarı Böyük Pyotr öz oğlu Alekseyin edam edilməsinə göstəriş vermişdi. Qəddarlıqda Osmanlı sultanları heç bir hökmdarla müqayisəyə girə bilməzdilər. Atası II Bayazidin sultan Səlimə taxt-tacını verməsi kimi bir alicənablığına qarşı, o, kişi cinsindən olan bütün qohumlarının edam edilməsi əmrini vermişdi. Səbəb ondan ibarət idi ki, onlar Səlimin taxt-tacına iddia edə bilərlər. Buna görə o, “Yavuz” ləqəbini almışdı, bu “hiddətli”, “heybətli”mənasını verir. Öz praktikasında çox adam öldürsə də, qəddarlıqda onu ötənlər də var idi. Sultan III Mehmet bir gecədə 19 qardaşını öldürtmüşdü.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2024.- 8 iyun,№101.-S.22.