Bir üzü qan, bir üzü üsyan

Tarixi yarımadada, Gülhanə parkının giriş qapısının solunda, Topqapı sarayını əhatələyən qala divarının üstündə inşa edilən Alay köşkü var. Möhtəşəm abidədir. Osmanlı padşahı II Mahmud dövründə süvarilərdən ibarət alayı seyr etmək üçün inşa olunub. Mövcud köşkün yerində Fateh Sultan Mehmet zamanında taxtadan köşk varmış, o da alayı buradan izləyir, əsgərləri, xalqı buradan salamlayırmış. Buna görə də, qaynaqlarda köşkün digər adı “Salam köşkü” olaraq keçir.

İmperatorluq dönəmində savaşa çıxmadan əvvəl silahlanmış yeniçərilər üçün burada keçid mərasimi təşkil edilirmiş. Padşah da onları buradan seyr edir, salamlayırmış.

Təkcə yeniçərilər deyil, bəzi günlər əsnaflardan, tacirlərdən ibarət gildiya alayını da padşah buradan izləyirmiş. Gildiya alayının sonuncusu 1796-cı ildə II Mustafa zamanında gerçəkləşdirilir, sonra digərləri kimi bu ənənə də tarixin tozlu səhifələrinə qarışıb gedir.

Yenə tarix, yenə təzadlar...

Köşkə getməyə qərar verəndə özlüyümdə düşündüm ki, qalibiyyətlər, uğurlar, uğursuzluqlar, kədərlər, dəhşətli ölümlər, intriqalar, cinayətlər, sevgilər, sevgisizliklərin hamısı Topqapı sarayında, özü də artıqlaması ilə yaşanıb. Bu balaca köşkün nə hekayəsi ola bilər ki?!

Ancaq araşdıranda bir daha əmin oldum ki, Osmanlıya aid nəinki köşk, bir daxma belə olsa onun min cür hekayəsi ilə qarşılaşmaq mümkündür. Alay köşkü Osmanlı tarixindəki bir sıra hadisələrə “səhnə” olub. Onlardan biri Sultan IV Mehmet dönəmində baş verib. Belə ki, Hələb valisi Vəzir Mehmet Paşa yeyinti iddiası ilə İstanbula gətirilir, köşkün önündə divan katibi və kəndxudası ilə birlikdə edam edilir. Hər kəs də buna şahid olur.

Hadisələrdən digəri isə məni çox düşündürən və həddən artıq təsirləndirən “Vakay-i Vakvakiyə” adı ilə tarixə həkk olan Çinar hadisəsidir. Girit mühasirəsində keşik çəkən müddətdə yeniçərilər maaşlarını ala bilmirlər. Həmin ərəfədə pulun dəyər itirməsi ilə çətin vəziyyətə düşürlər və üsyan etməyə başlayırlar. Hələ o vaxtlar 15 yaşında olan Sultan IV Mehmet, üsyançılar tərəfindən Ayaq divanına məcbur edilir. Yeri gəlmişkən, Ayaq divanı Osmanlı dönəmində fövqəladə hadisələr zamanı toplanan və problemin sürətli həlli üçün padşah və dövlət adamlarının bir araya gəlməsinə deyilir. Üsyançıları Alay köşkündə qəbul edən padşah yeniçərilərdən istəklərinin nə olduğunu soruşur. Əl qaldıraraq söz istəyən Mehmet Ağa, padşahlarına sədaqətli və ona bağlı olduqlarını, ancaq bəzi saray adamlarının kəllələrini istədiklərini söyləyir. Sultan Mehmet üsyançıları tələblərindən vazkeçirməyə çalışsa da, buna müvəffəq ola bilmir. Nəticədə padşahın əmri ilə aralarında qızlar ağası Bəhram Ağa, qapı ağası Əhməd və İbrahim Ağaların da olduğu otuz nəfərin cəsədi üsyançılara təslim edilir. Cəsədlər yeniçərilər tərəfindən At meydanına aparılaraq hamısını bir-bir çinar ağacına asırlar. Bu ağacın cəhənnəmdə mövcud olduğuna inanılır və meyvələri insan bədəni şəklində olan Vakvak ağacına bənzədilir. Ona görə də, bu hadisə “Vakay-i Vakvakiyə” olaraq tarixə keçir. “Vakvak” kimi tanınan ağacın adı əslində nareepoldur. Yeri gəlmişkən, məntiqlə fikirləşəndə pulun dəyərdən düşməsinə səbəb olan xəzinədarlar və ondan yüksəkdə olan dövlət adamları idi, öldürülənlər isə hərəm ağası, sarayın bütün qapılarına nəzarət edən qapı ağaları və onlardan aşağı işlərdə işləyən insanlar idi. Bu tarixi fakt məni dərindən sarsıtdı. Böyük cinayətlərə görə jek müdirləri, bələdiyyə işçilərinin ittiham hadisələri bir-bir gözümün önündə canladı. Deməli, Mevlana haqlı imiş, heç bir şey bitmədiyini, hər şeyin dəyişdiyini söyləyərkən!

Yeniçərilər də, həmin adamların qəbahətinin nə olduğunu sorğulamadan öldürülmələrinə göz yumurlar, bu da az deyilmiş kimi cəsədlərini ağacdan asıb şou göstərirlər. Sonra da deyirlər ki, insan ali varlıqdır. Razılaşmıram, insan ali olduğunu uydurub və ona inanan primitiv varlıqdır. Əks halda tarix bu qədər bayağı, yüngül, lüzumsuz, şüursuz, sorğuladığın zaman ortada heç nəyin qalmadığını gördüyün hadisələrlə dolu olmazdı.

Bir dəfə üsyana boyu əydinsə...

Köşkdə iz qoyan hadisələrdən digəri isə 1808-ci ildə baş verir. Baş vəzir Aləmdar Mustafa Paşa dönəmində yeniçəri üsyanı olur. Üsyançılar ondan təslim olmağı tələb edilər, təbii ki, rədd cavabı alırlar. Nəticədə minə yaxın yeniçəri Mustafa Paşanın evinə girmək üçün hücuma keçirlər. Saraydan dəstək gəlmədiyini görən Paşa, barıt çəlləklərinə od vurur və dəhşətli partlayış onunla birlikdə altı yüzdən çox yeniçərinin ölümünə səbəb olur. Yanğından sonra üsyançılar baş vəzirin cəsədini tapırlar və günlərcə İstanbul küçələrində ordan-ora sürüyürlər. Axırda da parçalayaraq dərin bir quyuya atırlar. Həmin partlayışın nəticəsində Alay Köşkünə də zərər dəyir. Köşkdə baş verən hadisələrdən digəri isə Sultan (dəli) İbrahimlə bağlıdır. Sən demə, Sultan, bu köşkü yoldan keçənləri tatar yayı ilə vurmaq üçün hədəf nöqtəsi olaraq istifadə edirmiş. Bilmirsən güləsən, yoxsa ağlayasan!

Balayan ailəsinin ərsəyə gətirdiyi növbəti abidə...

Köşk, Ampir üslubunda, yonulmuş daşdan inşa edilib. Buranın memarının dövrün məşhur və ən yaxşı memarlarını yetişdirən Balayan ailəsindən Kirkor Amira Balayan olduğu deyilir. Köşkün fasadı mərmər ilə örtülüb. Hər iki mərtəbəsində, Gülhanə Parkına baxan iki qapısı ilə birlikdə ümumilikdə on dörd pəncərəsi mövcuddur. Pəncərələr xəttat İzzət Molla tərəfindən işlənən yazılar və dəmir barmaqlıqlardan ibarətdir. Üst mərtəbədə iki zal, üç otaq və taxt otağı, alt mərtəbədə isə iki otaq ilə geniş bir zal mövcuddur.

Köşkün pəncərə kəmərlərində mövcud olan tunc hərflər ilə yazılmış mənzum kitabəsində mövcud köşkün, qədim köşkün yerində daha yuxarıda 1819-cu ildə Sultan II Mahmud tərəfindən inşa edildiyini anlayırıq. Abidənin üstünü örtən gümüş örtüklü qübbənin altı, yəni tavan zəngin əl işi bəzəkləri ilə örtülüdür. Köşkdə hökmdar üçün nəzərdə tutulan dairəvi zal və xidmət otaqları mövcuddur.

Topqapı sarayından Dolmabağça sarayına böyük köç başladıqdan sonra Alay Köşkü də keçid mərasimlərindəki yerini Dolmabağça sarayı içərisində yerləşən Çəhrayı köşkə verir. 1855-ci ildə isveçrəli memar Fossari qardaşlarının layihəsinə əsasən, Alay köşkü bir dönəm teleqrafxana nazirinin mərkəzi olaraq istifadə edilir. Teleqrafxananın buradan köçdükdən sonra qala divarlarının dibinə su yığılır, köşk fəaliyyətsiz vəziyyətə düşür, uzun müddət baxımsız və boş qalır. Cümhuriyyətin ilk illərində Topqapı sarayı müdirliyinin nəzdinə keçir və dərin bir restavrasiya işinə başlanır. Alay köşkü Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən 12 noyabr 2011-ci tarixində Ahmet Hamdi Tanpınar Ədəbiyyat muzeyi və kitabxanası olaraq təkrar xidmətə açılır.

Qanla yazanları mürəkkəblə yazanlar əvəzlədi

Ahmet Hamdi Tanpınar muzey-kitabxanasının girişində Türk Kültür Sənəti və Ədəbiyyatı ilə bağlı əsərlərin türkcə və digər dillərdə sərgiləndiyi oxuma zalı var. Eyni zamanda, Ahmet Hamdi Tanpınar, Yəhya Kamal Bayatlının, jurnalist Doğan Hızlan və Çətin Altanın şəxsi əşyalarının sərgiləndiyi şüşə vitrinlər mövcuddur. Tanpınar Ədəbiyyat muzeyi, kitabxana və muzey konseptini özündə birləşdirən bir məkan olduğu üçün İstanbulda yaşamış yazarlara aid eynək, şapka, daktilo, məktub, əlcək kimi şəxsi əşyalar sərgilənir, muzeyin əsrlik divarlarını Tanpınarın məktəb dönəmlərində müəllimlik etdiyi illərdə çəkdirdiyi fotolar bəzəyir. Yahya Kamal, Nəcib Fazilə aid məktub və əlyazmalar da muzeydə mövcuddur.

Orhan Pamuka və Nədimə məxsus büstlər, kitablar isə bir otaqda sərgilənir. Nazım Hikmətin əl yazmaları, anasına yazdığı məktubu oxumaq isə insanı təsirləndirir. Cəlilə xanımı üzdüyü üçün üzr istəyən Nazım onu necə sevdiyini, onun üçün nə qədər darıxdığından bəhs edir sətirlərində.

Alt mərtəbədə isə müxtəlif müəlliflərə məxsus əlyazmalar, ziyarətçilərin dincəlməsi üçün nəzərdə tutulmuş kafe, yenə ziyarətçilərin istəklərinə görə çala biləcəkləri bir piano və köhnə dərgilərin ilk və son sayları sərgilənir.

Türkiyənin dördüncü ədəbiyyat muzey kitabxanası olan bu məkanın Tanpınarın adını daşıması təsadüf deyil. 1920-ci illərdə Ahmet Hamdi Tanpınar rəhbərliyi ilə Sanay-i Nəfisə Məktəbinin ədəbiyyat şurası bu köşkdə fəaliyyət göstərməyə başlayır. Ədəbiyyata yön verən xeyli tənqidlər, söhbətlər, mübahisələr bu köşkdə baş verir. Beləcə köşkün taxta döşəmələrinə, sərt divarlarına, işləməli hündür tavanlarına padşahların olduğu qədər ədəbiyyatçıların da səsləri, nəfəsləri hopur. Yaşadıqları dövrdə padşahların xalqa baxan gözü olan köşk, bu gün önəmli fikir insanlarının, ədəbiyyatçıların xalqla görüşdüyü yerdir.

Muzey, mütəmadi olaraq şeir gecələrinə, ədəbiyyat söhbətlərinə ev sahibliyi edir. Həm muzey həm ədəbiyyatsevərlər üçün bundan yaxşı nə ola bilər?!

Bu tarixi məkanın hər otağı başqa aləmdir. Bir kitab seç, dünyanı “səssiz rejimə al”, Gülhanə parkının ulu ağaclarına baxan pəncərələrdən birinin qarşısında otur, çayını, ya da qəhvəni içə-içə hüzur içində vaxt keçir, eyni zamanda tarixə şahidlik edən bir məkanın parçası ol! Daha nə olsun?

Türkan TURAN

525-ci qəzet.- 2024.- 8 iyun,№101.-S.17.