MİLLƏT ÜZÜYÜNÜN QAŞINDAKI ŞƏKİL

Hərənin qəlbindən gələn, dilinə yatan öz andı və bəzən də andları olur. Biri Allaha and içir, biri digər müqəddəsata, birinin and yeri valideynləridir, digəri üçün balalarının canı, biri bərəkətə and içir, biri namusuna. Sadalasan, lap çox olar və adətən də andların çoxu elə bir-birini təkrarlayır. Bizdə də, dünyanın başqa xalqlarında da.

Ancaq onun kimi and içən tək özü olub və ömür yoluna, təbiətinə, davranışlarına daha artıq nüfuz etdikcə anlayırsan ki, bu andında o, tam səmimiymiş, nabələdlərçün hətta çöçün gələ biləcək həmin and ürəyinin dibindən qopub gəlirmiş və ətrafındakılardan onu yaxşı tanıyan hər biri də qəti əminmiş ki, bu adamçün bundan ülvi, bundan yüksək and ola bilməz. Çünki dilinə qonmuş bu andın onunçün müqəddəsliyin uca mərtəbəsi olduğuna da şahiddilər, bu andın onunçün elə Qutsal Kitaba əl basmaq, anasının-bacısının ismətinə, çörəyə, vicdana and içməyə bərabər olduğunu dərk edirdilər.

Ərəblinskinin ən köhnə silahdaşlarından biri, 1907-ci ildən onunla yoldaşlıq etmiş Əlabbas Rzayev xatırlayırdı ki, “Hüseyn səhnəyə məcnuncasına aşiq idi. O, bəzən ciddi zamanlarda and içərkən deyirdi “Səhnə haqqı, düz deyirəm”.

Bakıda da, qastrollara gedəndə də həmişə birlikdəymişlər, hətta başqa şəhərlərə səfərlərində də mehmanxanalarda eyni otaqda gecələyirmişlər və çox sirdaş olduqlarından hərdən Ərəblinski Aleksandr Dümanın “Kin” dramının qəhrəmanı Edmund Kinə işarə edərək Əlabbasa deyərmiş: “Mən yolsuzlar dahisi Kinəm, sən isə mənim suflyorumsan”.

Ərəblinskiyə bu qədər yaxın olan Əlabbas Rzayev onun teatra sadəcə vurğun, bağlı deyil, məhz məcnuncasına aşiq olduğunu yazırdısa, təbii ki, illər boyu gözü ilə gördükləri və duyduqlarına əsaslanırdı.

Ərəblinskinin gənclik dostlarından olmuş, XX əsrin əvvəllərinin teatr həyatımızın ən fəallarından biri, sonralar - sovet dönəmində də Dram teatrında çıxışlarını davam etdirmiş Əməkdar artist Murad Muradov (1884-1964) əlyazması Cəfər Cabbarlı adına Dövlət Teatr Muzeyində saxlanan xatirələrində də böyük aktyorun dilindən “Səhnəyə and olsun!” sözlərini tez-tez eşitdiyini təsdiqləyir.

Azərbaycan Dövlət Teatr Muzeyinin müraciətinə əsasən 1939-cu il avqustun 14-də yazaraq Bakıya göndərdiyi və indi muzeyin fondlarında qorunmaqda olan 3 vərəqlik xatirələrində maarif xadimi və Əmək qəhrəmanı Əlimirzə Nərimanov xəbər verirdi ki, 1911, 1912, 1913-cü illərdə Ərəblinskinin Gürcüstana səfərləri əsnasında onu çox görüb, sabiq Müsəlmanlar Auditoriyasında, Zubalov adına Millətlər Evində (sonrakı Marcanaşvili teatrı), Artistlər Cəmiyyəti Teatrında (sonrakı Rustaveli teatrı), Gürcü Dvoryan Klubunda qoyduğu və baş rollarda oynadığı tamaşalara dəfələrlə baxıb, hətta bəziləri haqqında resenziyalar da yazıb və əlavə edirdi ki, Gürcüstanda olduğu dövrlərdə Ərəblinski sonralar məşhurlaşacaq bir neçə sənətkarı da yetişdirib. Bir-bir əvvəlcə həyatda olanların - mərhumun tələbəsi olmaları ilə fəxr edənlərdən Xalq artisti İbrahim İsfahanlının, İrəvanda rejissor işləyən Əli Şahsabahlının, Gəncədə aparıcı aktyor və rejissor olan Musa oğlu Əhməd Salahlının adlarını çəkir, daha sonra artıq dünyasını dəyişmiş olan Mir Seyfəddin Kirmanşahlının, Məmmədtağı Ələsgərovun, Əlibala Babazadənin üstünə gələrək onların da şəxsi söhbətləri zamanı həmişə Ərəblinskini minnətdarlıqla xatırladıqlarını, ustadları hesab etdiklərini bildirirdi. Və həmin ən əhəmiyyətli məqamlarından biri də Əlimirzə Nərimanovun Ərəblinski ilə əlaqədar ayrı bir müşahidəsidir ki, misilsiz aktyorun teatr məcnunluğu söhbətini dəqiqliklə tamamlayır: “Mərhum Tbilisidə çalışan zaman onunla tez-tez görüşərdim. Səhnə söhbətindən başqa o, bir söz bilməzdi və danışmazdı”.

Qeys ibn Müləvvəh - tarixdə qalan gerçək Məcnun haqqında əski salnamələrdə əksini tapmış, Əbülfərəc İsfahaninin “Kitab ul-əğani”də əks etdirdiyi və Məhəmməd Füzulinin də “Leyli və Məcnun” məsnəvisinə gətirdiyi bir məqam var. Səhralara düşmüş, Məcnuna dönmüş Qeysə başqa nədən söz açanda kirimişcə baxar, kəlmə kəsməzmiş, amma Leylidən danışmağa başlanınca sanki dirçələr, söhbətə qoşularmış. Ona görə də hətta günlərin birində biçarə atası ardınca yollanaraq Qeysi düzəngahda tənha tapıb ürəyi parçalana-parçalana nəsihətlər etməyə başlayanda Məcnun dilə gəlmişdi:

Sözlər ki deyirsən, etmərəm guş,

Leyli sözü söylə, yoxsa xamuş!

Teatrdan savayı, digər Allah-bəndə söhbətlərinə vaxt sərf etmək eyninə gəlməyən, teatr sevdası bütün varlığına hakim kəsilmiş Ərəblinski səhnəyə məhəbbətin məhz belə ali cünunluq dərəcəsindəymiş!

(Bir-biri ilə səsləşən xatirələrə etibarımız öz yerində, amma biz gerçək həyatda da teatr məcnunluğunun nə təhər olmasına yaxın məsafədən şahidlik etmişik axı! Unudulmaz Baba Mirzəyev Mahmudoğlu (1940-2006) Azərbaycan Dövlət Neft və Kimya İnstitutunu (indi Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti) əla qiymətlərlə bitirmişdi, mükəmməl savadı, geniş dünyagörüşü vardı, çox gözəl mühəndis ola bilərdi, ancaq musiqiyə olan eşqi üstün gəldi, günlərin birində Məcnun rolunda çıxış edə bilmək üçün Opera teatrında məccani işləməyə də razılıq verdi, hətta dəlilərin ruhi hallarını dərindən öyrənməkçün aylarla dəlixanada vaxt da keçirdi və ustad Bəhram Mansurovun sözlərini də heç unutmuram. Adətən yeni Leyliləri və Məcnunları o hazırlayardı, odur ki, sabahkı həmin baş rol ifaçılarının hamısının yolu dərslər almaqçün Bəhram müəllimin qonaqpərvər mənzilindən keçərdi. İlk dəfə Baba Mirzəyevlə görüşünü xatırlayırdı ki, səsini dinləyib bəyənəndən, amma ovaxtkı çox gəncin həsrətində olduğu AZİİ-ni əla bitirdiyi halda ən cüzi maaşla, hətta bu mümkün olmasa, məvacib almadan Opera teatrında işləməyə hazır olduğunu söyləyən Babadan soruşubmuş: “Sən özünü həkimə göstəribsən?” Sadədil cavan da dərhal səmimiyyətlə cavab veribmiş ki, bəli, sağlamam, lazım olsa arayış gətirərəm. Bəhram müəllim gülübmüş ki, yox e, onu demək istəyirəm ki, başı salamat, ağlı yerində olan bir adam o qırmızı diplomla sabahının necə olacağı bilinməyən belə istəyə düşərmi?

Əlbəttə, adi güzəran məntiqi ilə düşünülərsə, ağlı olan belə etməz, amma könlündəki sevginin məcnunluq halına gətirdiyi adamın məntiqi sıradan olan insanların qənaətləriylə tən gəlmir axı!

Baba Mahmudoğlunun sənətdə layiq olduğu sevimli yerini tutmaqçün hansı fədakarlıqlardan keçməsinin tarixçələri də yaxşı bəllidir. O, nəhayətdə arzusuna çataraq səhnəmizin ən yaxşı Məcnunlarından birinə də çevrildi və içərisindəki teatr məcnunluğu olmasaydı, təbii ki, heç vaxt həmin uğura da yetə bilməzdi).

...Hüseyn Ərəblinski özü özünü yetişdirərək bütün təbii və süni maneələrə rəğmən, zirvəyə dikəlməyi bacarmış müstəsna idi. Ancaq bunu edə-edə həm də durmadan və usanmadan özünə layiqli silahdaşlar tərbiyələndirmək, azacıq da olsa işıq gördüyünün yolunu açmaq səmtində çalışmışdı.

Əslində Əhməd Səfərov olsa da, mədəniyyətimizin yaddaşında Əhməd Anatollu (1894-1973) kimi əbədiləşmiş o məşhur aktyor və şairi yeniyetməlik çağlarında qır qazanının yanından, daş daşıdığı, palçıq qarışdırdığı tinlərdən qopararaq səhnənin zərif dünyasına gətirən Ərəblinski olmuşdu. Babası qırçı imiş, atası bənna, bəxt onu Ərəblinski ilə tuş salmasaydı, artıq şəraitin ailə üçün cızmış olduğu bu peşə dairəsindən kənara çıxası deyildi ki! Ərəblinski özü əvvəlcə ona bir-iki xırda rol verir, sonra bu fərasətli gənc haqqında Üzeyir bəyə, Zülfüqar bəyə söz açır, onlar da dəvət edirlər, “Arşın mal alan”da Vəlini tapşırırlar, sonra “O olmasın, bu olsun”dakı sadəcə Hambal rolu ilə ad çıxarmağı bacarır.

Əhməd Anatollu ustadı və dayağı Ərəblinskidən sonra yarım əsrdən artıq yaşadı, dəfələrlə ən müxtəlif səhnələrdə çıxış etdi, amma axıracan da hər Ərəblinskini düşünəndə özünü şagird kimi təsəvvür etdi və ondan aldığı unutmadığı dərslərin xeyrini də həmişə gördü. Özü etiraf edirdi: “Bir dəfə “Ağa Məhəmməd şah Qacar”da gərək mən diz üstə oturaydım yerə. Bunu bacarmadım. Ayağa qalxıb gəldi yanıma. Məni bir tərəfə çəkib ütülənmiş şalvarla lapdan yerə oturdu. Dedi ki, xanın qabağında gərək sən belə diz vurasan. Bu yerdə istədim rolumu danışam. Birdən başımı qaldırıb baxdım Ərəblinskiyə. O da mənə tərəf baxdı. Zəhmindən sözlərimi yadımdan çıxartdım. Dedi ki, ayıq ol, aktyorlar səni səhnədə çaşdıra bilərlər, gərək çaşmayasan”.

Bu hadisədən sonra səhnədə mənə kim baxsaydı, kim atmaca atsaydı, çaşmazdım. İndi də onun göstərişləri qulaqlarımda qalmışdır”.

Bu sözlər deyiləndə 1971-ci il idi və Əhməd Anatollu 77 yaşında idi. Ərəblinskinin verdiyi hər öyüdün belə uzun sürən təlqinedici gücü varmış. Belə öyrətməyi də ona görə məharətlə bacarırdı ki, oynadığı rollar kimi, dediyi ürəkdən gəlirdi, inanaraq söylədiyindən inandıra bilirdi və ona görə də inanardı ki, bütün bu çala-çuxurlardan özü də adlamalı olmuşdu. Kənardakı it-qurd öz yerində, elə teatrın içərisində, həmkarları arasında da ona badalaq vurmaq istəyənlər, paxıl tələlər quranlarla çox rastlaşmışdı.

Vaxtilə Ərəblinskinin həmişə uğurla oynadığı “Nadir şah”ın növbəti tamaşalarından birində kütləvi səhnədə iştirak edənlərdən olmuş Hüseyn Quliyev yada salırdı ki, Hüseynin sevdiyi tamaşalardan olan “Nadir şah” gedirdi və onu tamaşaçıların gözü qarşısında çətin vəziyyətə salmaq, pərt etməkçün hansı xəbissə üstündə mətn olan namə əvəzinə Nadir şaha - Ərəblinskiyə boş vərəqi ötürür. Nadir şah məktubu alır, ucadan oxumalıdır, bu mətn də məhz üzündən oxumaqçün nəzərdə tutulduğundan əzbərlənmirmiş, ancaq Ərəblinski baxır ki, vərəq ağappaqdır, bura kəlmə də yazılmayıb. Saman altdan su yeridən kərtənkələlərə bənzəyən, üzdə gülüb arxada ayaq altı qazan riyakarların belə cılız sancmalarına çoxdan adətkərdə olduğundan Ərəblinski hər qəfil həmləyə daxilən hazır idi. Bu vəziyyətdə də özünü itirmir, məktubu uzadır böyürdə dayanmış Mirzə Mehdi xan rolunu oynayan aktyora ki, al, bu naməni oxu!

Onun dili topuq vurur, ancaq o da müşkül vəziyyətdən çıxa bilir. Deyir ki, qible-yi aləm, çeşməyim evdə qalıb.

Hüseyn Quliyev bütün bunları ən yaxın məsafədən görmüşdü, çünki özü də səhnədə idi və pərdə salınandan sonra məktubun yazılı nüsxəsinin artistlərdən birinin cibindən çıxdığına da şahid olmuşdu. Ancaq onun gözlədiyinin əksinə olaraq, Hüseyn Ərəblinski bu iyrəncliyi təmkinlə qarşılayaraq deyibmiş ki, bu, hələ yüzdən biridir.

Ərəblinskiyə məhrəm olmuşların bir çoxunun xatirələrində bu da var ki, hərdən bərk əsəbiləşməyi də varmış. Ən müxtəlif irili-xırdalı neştərləmələrə dözərək üzdən nə qədər sakit görünsə də, hirs içəridə yığılırmış və həmin daxili gərginlik də yadlar yanında deyil, elə ən yaxınların əhatəsində olduğu anlarda hərdən partlayırmış. Yada salırlar ki, bəzən belə anlarda özünü unudacaq qədər qeyzli olurmuş. Elə qəzəbinin kükrədiyi həmin anlardan birində, qətlindən günlər öncə bütün fotolarını cırıb atıbmış. Ərəblinski isə bircə Bakıda deyil, yəqin, qastrolda olduğu digər şəhərlərdə də xeyli şəkillər şəkdiribmiş, həm də yalnız tək yox, dost-tanışlarla da. Özündəkilərin hamısı hisslərinin tarım çəkildiyi bir anın içində beləcə məhv olub. İndi əlimizdə-ovcumuzda qalanlar onun-bunun arxivindən toplanmış 4-5 şəkildir. Əslində bu da bədxahlarının dolayısı ilə Ərəblinskiyə etdiyi daha bir pislikdir. Həmin Hüseyn Quliyev bunu da yada salır ki, Ərəblinski sinirli olmasına baxmayaraq, çox mehriban, yumşaq ürəkli adamdı, əsəbləri qıcıqlanan zamansa özünü itirərdi, ölümündən bir neçə gün qabaq şəkillərini cırıb atmasının səbəbini Asiyadan soruşanda qayıtdı ki, xasiyyətini bilmirsən, əsəbiləşmişdi.

...Onun gələcəkdə aktyor ola biləcəyini heyrətli bəsirətliliklə hələ uşaqlıq çağlarında Buzovna kəndində püxtə bir şair görmüşdü. Artıq özünün həyatda olmadığı çağlarda qızının da (sonraların məşhur teatr və kino aktrisası Nəcibə Məlikova) səhnəyə bağlanacağı Haşım bəy Saqib balaca Ruhullanın (gələcəyin Sidqi Ruhullasının) şəbih mərasimindəki oyununu görəndən sonra ona “Sən artistsən!” demişdi, sözü çin də çıxdı. Ruhulla hələ xeyli gənckən bir axşam yoldaşları ilə Tağıyev teatrında Mirzə Fətəlinin “Lənkəran xanının vəziri” pyesini görür və oradakı, öz sözü, “bir oğlanın” oyunu onu necə təsirləndirirsə, özü kimi həvəskarları da yığıb teatr göstərməkçün bir dəstə yaradır. Yenə öz sözü, Nəcəf bəy Vəzirovdan seçdikləri “Adı var, özü yox”u 24 gün məşq etdikdən sonra qərara alır ki, həmin teatrda gördüyü oğlanı tapıb ondan məsləhətlər alsın. Ruhulla durub gəlir artist Hüseyn Xələfovun evinə. Tanış olurlar və söhbət əsnasında Hüseyn bunu da deyir ki, məşhur rus artistləri ilə çox məktublaşır, bir məktub göstərir ki, bunu da lap yenicə Stepan Leonidoviç Kuznetsovdan almışam.

Hüseyn köməyini əsirgəmir və 1906-cı il martın 29-da Balaxanı kəndindəki “Balaxanski krujok” adlanan binada Ruhullagil Ərəblinskinin köməyi ilə hazırladıqları ilk tamaşalarını verirlər, yenə Hüseynin rejissorluğu ilə daha bir tamaşa hazırlamağı qət edirlər və həmin günlərlə bağlı Sidqi Ruhullanın Ərəblinskidəki yüksək peşəkarlığa dəlalət edən bir qeydi çox diqqətəlayiqdir: “Bu cür həvəskarlarla məşq keçəndə və onlara rejissorluq edəndə bir rolu özü necə oynayırsa, həvəskarlara da o cür öyrədərdi”.

Mənəviyyat Kitabımıza adı əbədilik həkk edilənlərdən olan böyük aktyor Sidqi Ruhullanın həyatındakı bir çox nübarlar - əvvəlinci dəfə böyük səhnəyə çıxmasından ta ilk dəfə kostyum geyinməsinəcən, birinci dəfə qalstuk taxmasından öz yeni başlanan aktyor ömründə qastrol səfərini siftə eləməsinəcən çox təzəliklər Hüseyn Ərəblinskinin adı ilə bağlı olmuşdu. 1939-cu ildə ustadını və həmkarını sayğıyla anan Sidqi Ruhulla 30 il geriyə - 1909-cu ilin aprelinə (Sidqi özü “may” göstərir. Ancaq bunun yanlış olduğunu vaxtilə Ərəblinskinin ömür salnaməsini hazırlayan teatr sərrafımız Qulam Məmmədli dəqiqləşdirib) qayıdaraq yazırdı ki, Ərəblinski ilə eyni tamaşada çıxış edəndən sonra teatra bir könüldən min könülə vurulmuşdum, qət eləmişdim ki, işlədiyim dükanla üzülüşüm, teatrla birdəfəlik bağlanım. Axşamüstüydü, bulvarda Hüseyn Ərəblinski ilə gəzib söhbətləşirdik, nəsə çox fikirli idi, ard-arda elə hey papiros çəkirdi, arada bir skamyada əyləşdik, xeyli sükutdan sonra handan-hana dilləndi ki, yaxşı olardı uşaqlardan bir dəstə yığıb qastrol səfərinə çıxaydıq. Gördü ki, nəsə məndən bir reaksiya olmadı, dübarə soruşdu ki, məgər sən qastrola getmək istəmirsən? Yenə təəccüblə onun üzünə baxdım. Dedi, axı qastrol olmasa, bizim işlərimiz irəli getməz. Mən də soruşdum ki, qastrol nə deməkdir? Gülümsündü, dedi, qastrol odur ki, bir dəstə aktyor yığılır, gedir hansısa başqa bir şəhərə, ayrı bir vilayətə, tamaşalar verməyə.

Ruhulla bu eşitdiyinə çox sevinir və soruşur ki, burda nə var, gedək də, gözəl işdir, o qədər həvəskarlarımız var, 10-15 nəfəri asanlıqla yığarıq. Ərəblinski də qayıdır ki, yox, sən buna belə asan iş kimi baxma, o həvəskarların hərəsinin öz külfəti, öz dolanışığı var, teatrda oynayanların bir çoxu buna əyləncə, baş qatmaq vasitəsi kimi baxır. Ailəsindən əlavə, həm də onların hər birinin ticarəti, hərəsinin işlədiyi bir dükan, idarə var, onu da qoyub getməzlər axı. Sidqi razılaşmır ki, nə qədər olmasa, beş-on nəfər tapa bilərik. Bu dəfə də Ərəblinski etiraz edir ki, tutalım adamları yığdın, amma harasa gedib çatmaq üçün yol xərci tələb olunacaq, mehmanxanada qalmağın, yemək-içməyin də hamısı məsrəflərdir. Sidqi xatırlayırdı ki, bu söhbətləri edib fikirli-fikirli bir-birimizdən ayrıldıq. Ertəsi gün görüşəndə mən Ərəblinskiyə dedim ki, pulu tapmışam. Həm sevindi, həm də təəccübləndi və dərhal maraqlandı ki, pulu haradan tapdın? Əvvəlcə demək istəmirdim, amma Ərəblinski əl çəkmədi, təkid elədi, cavab almayınca sakitləşmədi, mən də boynuma aldım ki, evdə bəzi artıq şeylər vardı, onları satdım.

“Fədai” bir kiçicik sözdür, amma içərisində od olan, işıq daşıyan kəlmədir. “Fədai” “məslək uğrunda özünü qurban verən” deməkdir. Sidqi Ruhulla cavan oğlandı, kasıbyana dolanırdı, yüz cürə ehtiyacı vardı, ancaq əlində-ovcunda olanı da teatrın xatirinə satmışdı ki, həyatında ilk dəfə qastrol səfərinə çıxa bilsin.

Onlar - bu fədailər səhnəni, teatrı belə atəşin məhəbbətlə seviblər, ömürləri boyu teatrda bu cür sonsuz məhəbbətlə yaradıblar və həmin fədakar sevgidəndir ki, onların adı xalqın bağrının başında daim yaşayır və yaşayacaq da.

...Nə qədər ki təqvimdə XX yüzil idi, XX yüzilin 60-70, hətta bir az da 80-ci illəri yaşanırdı, o, məsafəcə bizə yaxın görünürdü. XXI əsrdir, üçüncü minillik başlayıb. Sanki Ərəblinski məsafəcə bizdən uzaqlaşıb. Ancaq vaxt ötdükcə o, bizə daha artıq yaxınlaşır, belə qurucularımızın qədrini-qiymətini daha artıq anlamağa başlayırıq. Lakin burası da var ki, ötən zaman belə şəxsiyyətləri ahəstə-ahəstə bir əfsanəvilik dumanına da bürüyür. Amma 1960-70, bir az da 80-ci illərin əvvəllərində onu elə səhnədə gördüyümüz aktyorlar kimi canlı, yaxından təsəvvür eləmək fürsətimiz daha çoxdu. Çünki Ərəblinskini uşaqlığında, yeniyetməliyində səhnədə görmüş, onunla təmasa girmiş insanların neçəsi həyatdaydı, xatirələrini bölüşürdülər, bu yolla da sanki Ərəblinski XX yüzilliyin əvvəllərindən qayıdırdı həmin günlərin içərisinə, onun parlaq şəxsiyyəti göz önündə elə müasirimiz kimi canlanırdı.

Mustafa Mərdanov Ərəblinskini səhnədə görənlərdən, onunla kəlmə kəsənlərdən idi, onunla Tiflisdə öz evlərində eyni masa arxasında oturmuşdu, çörək kəsmişdilər, dərdləşmişdilər. Mustafa Mərdanov gözümüzün qarşısındaydı, səhnədə çıxış edirdi, ayrı-ayrı filmlərdə rollar ifa edirdi, ona baxırdıq, Hüseyn Ərəblinskini də, həmin nəslin itirdiyimiz aktyorlarını da yad edirdik. Hüseyn Ərəblinskini görənlər, onunla təmasda olanlar üçün teatrın da mənası büsbütün başqaydı. Çünki onu görmüşdülər, onun səhnəyə, teatra məhəbbətinin şahidi olmuşdular, anlamışdılar ki, bu, sevginin fövqündə dayanan hiss, yolunda ölümə gedilə bilən məsləkdir.

Mustafa Mərdanov 1953-cü ildə - Hüseyn Ərəblinski ilə əbədi ayrılıqdan 34 il keçəndə xatirələrini qələmə almışdı. Ancaq açıqca etiraf edirdi ki, bu qədər müddət ötsə də, nağıl etdikləri gözləri önündə dünən baş veribmiş kimidir. Mustafa Mərdanovun uşaqlığı, gəncliyi Gürcüstanda keçmişdi. Tiflis oçağlar Qafqazın mədəniyyət mərkəzlərindən biri və bəlkə də əsası idi. Qafqaz canişinliyinin orada yerləşməsinin də təsiri az deyildi. Ayrı-ayrı qaynaqların yazmasınca, o vaxtlar yalnız Tiflisdəki azərbaycanlıların sayı yüz mindən çoxmuş. Orada teatr həyatı da qaynar inkişaf edirmiş, ayrıca Azərbaycan teatrı da fəaliyyətdə imiş. Mərdanov yada salırdı ki, 1912-ci ildə gimnaziyada oxuyurdum və vəziyyətim də ürəkaçan deyildi. Qanqaraçılıq da ondan ibarətmiş ki, Mustafa teatra meyil etdiyindən onu gimnaziyadan kənarlaşdırmaq qərarı verilibmiş. Və yeniyetmə Mustafanın gimnaziyadan qovulduğuna görə dilxor olduğu həmin vaxtlarda Hüseyn Ərəblinski Tiflisə qastrol səfərinə gəlir. Səhnə ömrü boyunca Ərəblinski Gürcüstanda 5 dəfə qastrolda olmuşdu. Mustafa Mərdanovun öz yazmasınca, atası da, əmisi də maarifpərvər, teatra çox yaxın insanlarmış. Ona görə də Bakıdan gələn aktyorların əksəri mütləq onların evlərindən keçirmiş və olmazdı ki, Ərəblinski Tiflisə gələ, bu evə dəvət olunmaya. Axşam evlərində Mustafa ürəyini Əəblinskiyə açır, gimnaziyada üzləşdiyi çətinlikdən bəhs edir, deyir ki, orada mənim qarşımda sərt şərt qoydular - ya başını aşağı salıb gimnaziyada təhsillə məşğul olacaqsan, dərslərini oxuyacaqsan, ya da o teatr, o sən.

Mustafa da səhnəni bütün qəlbi ilə sevdiyindən teatrı seçmişdi və əhvalatı Ərəblinskiyə söyləyəndə məşhur aktyorun qaşları çatılır ki, yox, Mustafa, təhsilsiz, biliksiz əmələ gəlməz, artist gərək savadlı ola, daim oxuya. Özünü misal gətirir ki, bu mərtəbəyə çatmışam, ancaq oxumaqdan, öyrənməkdən usanmıram, hələ məqsədim də var ki, gedəm Moskvada yaxşı teatrlardan birində məşhur aktyorlarla bahəm müəyyən müddət çalışım ki, səriştəm bir az da artsın.

Mustafa Mərdanov bunu da yazırdı ki, Ərəblinskinin əlindən kitab düşməzdi, Puşkini, Qoqolu, Şekspiri, Şilleri çox oxuyardı, 1912-ci ildə evimizə gəldiyi vaxtda “Boris Qodunov”dan iri-iri parçaları əzbərdən söylərdi.

Ərəblinskinin xasiyyətindəki bir əlamət də Mustafa Mərdanovun yaddaşında o böyük aktyorun ən müsbət keyfiyyətlərindən biri kimi qalmışdı. Yazırdı ki, tənqiddən xoşlanmayan bir çoxlarından fərqli olaraq, Ərəblinski kənardan söylənən rəyə, onun haqqında deyilən tənqidi fikirlərə də xoş münasibət bəsləyirdi. Həmin dövrün mətbuatını qaldıranda Hüseyn Minasazovun ümumən teatr həyatı və xüsusən də Hüseyn Ərəblinski ilə bağlı silsilə yazıları ilə qarşılaşırıq. Həmin yazıların hamısında birincisi, yaxşı təhlil var, ikincisi də, Ərəblinskinin sənətkar obrazına, ifa etdiyi surətlərə açıq hüsn-rəğbət duyulur. Fəqət Mustafa Mərdanov Hüseyn Minasazovla Hüseyn Ərəblinskinin söhbətinin şahidi olmuşdu. Ərəblinski Minasazovdan rica edibmiş ki, məni çox tərif eləmə, yaxşı aktyoram, bunu özüm də bilirəm, sən daha çox tənqid elə, nöqsanlarımı göstər, mənə “kazyonnı tənqid” lazım deyil.

Hüseyn Ərəblinskinin hazırladığı tamaşalara, oynadığı rollara son dərəcə ciddi münasibəti haqqında müasirlərinin xatirələri yetərincədir. Ancaq Mustafa Mərdanovun qələmə aldığı xatirələrin bu məqamda vacib bir özəlliyi də ortadadır ki, o, ümumən təqdirli sözlər deyərək keçmir, yaddaşlarını əyaniləşdirməkçün hər dəfə nümunə də çəkir, baş vermiş hadisəni rəvayət edir. Ərəblinskinin Tiflisə növbəti səfərlərindən biri imiş, Bakıdan hazır gətirdikləri tamaşalar öz yerində, burada da istəyirlərmiş ki, Qoqolun “Müfəttiş”ini yerli aktyorları da cəlb etməklə səhnəyə çıxarsınlar. Ərəblinski özü Xlestakovu oynayacaqmış və Dobçinski rolu da Mustafa Mərdanova həvalə edilibmiş. Ancaq məşqlər bir neçə gün fəallıqla davam etsə də, Ərəblinski son olaraq bu tamaşadan imtina edir. Səbəb də qadın rollarını ifa edən aktyorların onun qəlbinə yetərincə yatmaması idi. Üzdən baxanda sanki güzəşt eləmək olardı. Onsuz da səhnədə qadınqıtlığı ucbatından bu istiqamətdə sıxıntıları həmişə vardı. Digər tərəfdən, Tiflisə bu gəlişlərində yaxşı tamaşalar gətirmişdilər və yerli teatr həvəskarlarında da xoş təəssürat yaranmışdı. Ancaq Ərəblinski həm özünə, həm də kollektiv iş saydığı teatra münasibətdə o qədər tələbkarmış ki, bütün komponentlər tam yerində olmayınca tamaşanı göstərməyi düzgün saymırmış.

Hüseyn Ərəblinskinin yaşından, təcrübəsindən asılı olmayaraq, bütün aktyor yoldaşlarına həssas münasibətinin, bütövlükdə tamaşa ilə əlaqədar hər incəliyə hövsələ ilə yanaşmasının bir sübutunu da Mustafa Mərdanov başqa yaddaşı ilə çatdırır. Yazır ki, Hüseyn Ərəblinskinin rəhbərlik etdiyi truppa növbəti dəfə Gürcüstana təşrif gətirmişdi, paytaxtda tamaşalar göstəriləcəkdi, biz afişaları da burada, Tiflisdə hazırlamışdıq, sabah Tiflis küçələrindəki afişa dirəkləri və lövhələrinə yapışdıracaqdıq.

Sanki teatr həyatı ilə bağlı gündəlik adi iş. Ancaq Ərəblinski deyir ki, afişanı da gətirin, baxacam. Gətirirlər, baxır, deyir artıq bu, çap olunub, amma elə bu gecə üstündə düzəliş edin. Soruşurlar ki, nə düzəliş, adların hamısını yazmışıq, hansı oyunları kim oynayacaq, dəqiq göstərilib. Ərəblinski deyir ki, göstərəcəyimiz bu tamaşada da, bundan sonrakılarda da yalnız Bakıdan gələnlər iştirak eləmir axı, burada sizlərin də əməyi var. Ancaq işin ağırlığı, tamaşanın təşkili ilə bağlı yükün çoxu sizin çiyninizdə olduğu halda götürüb mənim adımı rejissor yazmısınız. Onsuz da mən rol ifa edirəm, rejissor kimi məni oradan silin, rejissor olaraq Abbasovun soyadını yazın.

Mustafa Mərdanov Hüseyn Ərəblinski ilə görüşlərinin üstündən onillər keçəndən sonra da unutmadığı anlardan daha birini dirildirdi - 1916-cı il, Ərəblinski yenə Tiflisdədir, konsert gedir. Ərəblinski həmin konsertdə ayrı-ayrı monoloqları söyləyəcəkmiş. Çıxır səhnəyə, Hamletin “Həyat, ya məmat!” (“Olum, ya ölüm”) monoloqunu söyləyib səhnədən gedir. Sonra başqa bir müğənni gəlir, mahnısını oxuyur, ardınca digər aktyor çıxır, şeir deyir, yenə müğənni, yenə mahnı. Ancaq Ərəblinskinin söylədiyi monoloq zalda oturanları elə sehrləyir ki, sanki ondan sonra oxunan, söylənən parçalar heç yoxmuş.

Mustafa Mərdanov bunu xatırlayır ki, Ərəblinski Tiflisə hər gəlişində yerli aktyorları, rejissorları yığırdı bir yerə, öyüd-nəsihətlərini verirdi. Onunla hər görüş elə bir dərs kimi idi. Başlıca nəsihəti bundan ibarət idi ki, aktyor gərək rolu dərk eləsin, ola bilər ki, sən rolunun mətnini çox gözəl yadda saxlayasan, heç suflyora-filana da ehtiyacın olmasın, ancaq rolu dərk etməsən, onu tamaşaçını inandıracaq səviyyədə çatdıra bilməyəcəksən. Rolu yaxşı dərk etsən, 50 yaşında da olsan, gənc bir insanın hisslərini çox inandırıcı şəkildə ifadə etməyi bacaracaqsan.

Ərəblinskinin özünün ifasındakı inandırıcılığın, təsir gücünün hansı səviyyədə olması ilə bağlı Mustafa Mərdanov misal çəkir. Yada salırdı ki, müxtəlif illərdəki Tiflis qastrollarında Hüseyn Ərəblinskinin ifa etdiyi bütün rollar gözəl idi, ancaq hər halda yaratdığı surətlərdən ikisi təsir gücü baxımından bənzərsiz idi - biri Əhməd bəy Şamxal surəti, digəri də Ağa Məhəmməd şah Qacarın obrazı.

Hüseyn Ərəblinskini Tiflis səhnəsində Əhməd bəy Şamxal rolunda Mustafa Mərdanovun gördüyü vaxtdan 40 ilə yaxın bir zaman keçirdi, amma xüsusi vurğulayırdı ki, o həyəcan, o təsir yenə içərimdədir. Etirazçı, dikbaş Əhməd bəy Şamxalı ayağı qandallı məhkəməyə gətirirlər. Mustafa Mərdanov xatırlayırdı ki, bu anlarda Əhməd bəy Şamxalın - Ərəblinskinin duruşu, həmin dəqiqələrdə gözündə parlayan işıq, söylədiyi sözlər elə cazibəli idi, səhnədə baş verənlərə zalda oturanların biri də biganə qala bilmirdi. Elə bil zaldakılar da səhnəyə qarışmışdı. Və həmin tamaşaya baxmağa gələnlərin arasında jandarmlar, polis idarəsinin işçiləri də varmış. Ərəblinski - Əhməd bəy Şamxal ipə-sapa yatmazlıqdan deyən inqilabçı sözlərini dilə gətirdikcə çar məmurlarının hər biri özünü narahat hiss edirdi və bu narahatlıq onların sifətində də əks olunurdu.

Yəni Hüseyn Ərəblinskidə yaratdığı bütün əsas surətlərin hamısında qarşısında oturanı özünə tabe eləmək istedadı ali səviyyədəymiş. Ona tamaşa edənlər içərisində olduqları gerçək həyatı unudaraq əsl həyatın elə səhnədə olduğu zənninə gəlirlərmiş və bütün varlıqlarıyla, ruhlarıyla o baş verənlərə, orada - səhnədə cərəyan edənlərə qarışırlarmış.

Hüseyn Ərəblinskinin sözüdür, bunu Mustafa Mərdanova da söyləyibmiş, müasiri olan bir neçə başqa aktyorların da xatirələrindən onun dilindən bu ifadənin qopması haqqında şahidliklər var. O, aktyorluğu peşələrin, sənətlərin ən yüksəyi hesab edirmiş. Və peşələrin, sənətlərin ən yüksəyi hesab etdiyi aktyorluqla Ərəblinskinin yalnız teatrda səhnədə olanda deyil, elə həyatın içərisində də hər an yaşamasının bir sübutu da Mustafa Mərdanovun ayrı, çox maraqlı xatirəsindədir. Deyirdi ki, sonuncu dəfə mən Hüseyn Ərəblinski ilə artıq Tiflisdə deyil, Bakıda, 1917-ci ildə görüşdüm. Mustafa Mərdanovgilin ailəsindən Tiflisə qastrolları əsnasında gördüyü diqqətlərin əvəzini azacıq da olsa çıxmaq üçün Hüseyn Ərəblinski Mustafanın Bakıya bu gəlişində ona xüsusi qayğı göstərirmiş, hətta bir teatra da aparıbmış. Mərdanov yada salırdı ki, tamaşa Rus teatrında idi. Şillerin “Məkr və məhəbbət”i oynanırdı. Oynayan aktyorlar da səviyyəli idilər. Ancaq Ferdinandın sevgilisi Luizanı zəhərlədiyi səhnədə Hüseyn Ərəblinski yerində rahat otura bilmirdi, dodaqaltı Ferdinandın sözlərini xatırlayırdı. Sifətinin ifadəsi də dəyişmişdi. Sanki burada tamaşa salonunda oturmamışdı, elə səhnədəydi. Yəni səhnədə arzuladığı kimi yaradılmayan, görmək istədiyi kimi görmədiyi Ferdinandı artıq elə yerindəcə oynayırdı

Tamaşa bitir, Ərəblinski qonağı Mustafanı şam yeməyinə restorana aparır. Mustafa Mərdanov yada salırdı ki, əyləşmişdik, çörəyimizi yeyirdik, ancaq Ərəblinski hələ də o tamaşanın içərisində idi, hələ də Ferdinand idi.

Bu həssas xatirələrdə hər an sevdiyi surətlərlə, canıyla bağlı olduğu teatrla, səhnə ilə nəfəs alan, yaşayan Hüseyn Ərəblinski var. Məhz qısa ömrü içərisində hər an sevdiyi rollarla, canıyla bağlı olduğu səhnə ilə, teatrla belə yaşadığına görə Hüseyn Ərəblinski üstündən bu qədər zamanlar keçəndən sonra da hər an yaşamaqda davam edir.

...Azərbaycan teatrı bu millətçün bir altun üzüksə, Hüseyn Ərəblinski onun almaz qaşı idi söylənərsə, bu, nə qədər doğru olsa da, hər halda məcazi deyiş olacaq və daha artıq - yıpranmış bir təşbeh kimi səslənəcək. Ərəblinskininsə həyatda da, illah ki, səhnədə zəhləsi gedən cəhət məcaziliyə aludəlik, təkrarçılıq, nimdaşlıq idi. Ancaq Hüseyn Ərəblinskinin taleyində məcazi anlamda - sözdə deyil, elə gerçəkdən də qızıl üzüyün qaşına çevrilmək varmış. Silahdaşlarından olmuş Hüseyn Quliyev 1960-cı illərin ortalarında xatırlayırdı ki, Hüseynin öldürülməsi o vaxt bütün Bakı əhalisini - Ərəblinskini sevənləri də, sevməyənləri də sarsıtmışdı və dəfndən sonra da neçə günlər boyu adamlar aktyorun şəklini yaxalarında gəzdirirmişlər. XX əsrin ilk onilliklərində şəhərdə Ərəblinskinin məftunlarından olan Mustafa Hacı Əbdülbağı oğlu adlı mahir zərgər varmış.

O, qaş yerində Ərəblinskinin şəkli olan üzüklər düzəldibmiş və Hüseyn Quliyev xatırlayırdı ki, çoxları həmin üzükdən alıb taxardılar, biri də məndə vardı.

Bu xalqın bir üzüyün qaşında şəklinin hər gün özü ilə birgə olmasını istədiyi daha neçə sevimli aktyoru olub? Ümumən Hüseyn Ərəblinskidən qeyrisi olubmu?!

2 iyun 2024

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet.- 2024.- 8 iyun,№101.-S.14-15.