Şimal-qərb bölgəsinin söz saxlancı mifoloji aspektdə: kultlar, arxetiplər

Şimal-qərb bölgəsinin folklorunun mifoloji aspektdən araşdırılması, toplanan folklor örnəklərində mifik düşüncənin, arxetiplərin, kultların, mifik süjet və motivlərin tədqiqat müstəvisinə gətirilməsi elmi-tədqiqat üçün yenilik daşıyan məqamdır. Şimal-qərb bölgəsindən əldə olunmuş folkor örnəklərində ağac, su, alma, div kultlarının zənginliyini və özünəməxsus cəhətlərini görürük.

Şimal-qərb bölgəsinin folklorunda ağac kultu

Ümumtürk və Azərbaycan mifoloji düşüncəsində ağac kultu xüsusi statusa malikdir. Xatırladaq ki, ağac kultuna əski türklərin anası kimi "Oğuz Kağan" dastanında rast gəlinir. Mərhum professor Mirəli Seyidov tədqiqatlarında Oğuzun ağac oyuğundan çıxmış qızla evlənməsindən bəhs etmişdi.

Qədim təsəvvürlərə görə, ağacın müqəddəsliyi onun yerüstü və yeraltı həyata malik olmasındadır. Yəni torpaqda olan hissə yeraltı dünyanı ölümü, ağacın zirvəsi üst dünyanı, yaşamı xarakterizə edir. Maraqlıdır ki, Altay mifologiyasında göy üzünə doğru yüksəlmiş böyük bir şam ağacından danışılır. Həmin ağacın başında Tanrı Bay Ulugen oturur. Ağacın başında oturma Tanrıya qovuşmanın bir yolu kimi xarakterizə edilə bilər. Ağacın başı yaşamı, qüdrəti simvolizə edir. Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsindən əldə olunmuş bir folklor örnəyində də "ağacın başında oturmaqla Allahlıq iddiasına düşmə, Allah olmaq istəyi" detalı maraq kəsb edir. Bu detal altay mifologiyası ilə bir növ paralellik kimi qeyd edilə bilər. Belə ki, "Hər kəsin haqqı" adlı rəvayətdə Süleyman peyğəmbər ağacın başında oturmaqla Allaha qovuşmaq istəyirsə, Altay mifologiyasında Tanrı bay Ulugen bu işi görür.

Çox maraqlıdır ki, "Oğuz Kağan" dastanındakı "ağac oyuğundan çıxmış qızla evlənmə" simvolu şimal-qərb bölgəsindən toplanmış bir folkor örnəyində paralel şəkildə öz əksini tapır. "Yəhudi zəratan və müsəlman qız" nağılında belə nəql olunur: "Bir yəhudi zəratanın müsəlman bir qıza gözü düşür və onla evlənmək istəyir. Qız yəhudinin istəyinə rədd cavabı verir evdən çıxıb meşəyə üz tutur. Böyük bir ağacın koğuşunda sığınacaq taparaq axşamı orada qalır. Axşam əshabələriylə birgə ova çıxan Şah Abbas gəzə-gəzə gəlib həmin ağacın yanında dayanır. Birdən ağacın oyuğundan ağlayan bir qadının səsini eşidir. Vəziriylə birgə ağaca yaxınlaşır və görür ki, burada bir qadın var. Şah əlini uzadıb qızı oyuqdan çıxarır və saraya gətirir. Günlər gəlib keçir, Şah Abbas qıza onunla evlənmək istədiyini bildirir və qız onu ölümdən xilas edən adama yox deməyərək razı olur". "Oğuz Kağan" dastanında ağac doğuluş, yəni ağacdan doğulma funksiyasını yerinə yetirirsə, nağılda ağac qoruyucu funksiyadadır.

Şimal-qərb bölgəsinin folklorunda alma kultu

Alma Azərbaycan folkorunda ən çox işlənən sakrallardandır. Şimal-qərb bölgəsinin folklor örnəklərində də alma kultu öz mistik funksiyasını qoruyur. Alma kultuna biz bölgədən toplanmış "Vəfalı dostlar", "Padşahın qızı", "Dünyaya yeni övlad" nağıllarında rast gəlirik. "Vəfalı dostlar" nağılında padşahın uşağı olmur, övlad dərdi onun belini əyir. Padşah bir gün ova çıxır, əhvalı pozulur, ovdan dala qayıtmaq istəyir. Bu vaxt padşahın qabağında bir dərviş peyda olur. Dərviş padşahın övladsızlıq dərdi çəkdiyini öyrənir ona bir alma çıxarıb verir: "Bu almanı iki yerə bölərsən. Bir parçasını sən öz arvadınla yiyərsən, bir parçasını da verərsən bağbanına, o da öz arvadiynən yiyər. Bundan sonra sənin uşağın olar". Padşah dərvişin didiyi kimi almanın yarısını arvadı ilə özü yidi, yarısını da bağbanına verib arvadı ilə yimağı tapşırdı. Arvad doqquz ay, doqquz gün, doqquz saat keşdi, padşahın da, bağbanın da hərəsinin bir oğlu oldu". ŞairVaqif Aslan və gənc tədqiqatçı Xəyalə İsayeva "Mifik alma" məqaləsində maraqlı bir məqama toxunaraq yazırlar ki, alma bir qayda olaraq folklor nümənələrində veriləndə bütöv verilir, yeyiləndə isə yarı-yarı yeyilir. Almanın bütövlüyü Adəm-Həvva bütövlüyünə, yarı-yarı yeyilməsi isə tərəf-müqabillərə işarədir.

"Padşahın qızı" nağılında da möcüzəli doğuluş prosesində alma arxetipinə nəzər yetirək: "Bir paççah variymiş. Bu kişiyə uşağ olmaz. Gələr bura bir dənə dövrüş. Bu dövrüş diyər ki, sizə bir dənə alma verim yiyin. Həmin almadan sizə bir dənə uşağ əmələ gəlcaxdı, qız uşağı".

Bölgədən toplanan "Dünyaya yeni övlad" nağılında isə övladsız olan rəncbərdir. Nağılda belə nəql olunur ki, bir gün rəncbər yenə Tanrıya dua edirdi ki, onlara övlad bəxş eləsin. Birdən qapı döyülür. Yaşlı bir kişi görünür, o, qonağı evinə dəvət edir, onu yedirib-içirir. Rəncbərin bu xeyirxahlığına görə yaşlı kişi ona alma verir. Nağıldakı mifik alma arxetipinə nəzər yetirək: "Al bu almanı. Yarısını sən ye, yarısını da ver arvadına. Vaxtı gələndə sizin bir oğlan övladınız olacaq. Adını Arif qoyarsınız". Qeyd edilən nağıl nümunələrində sehrli almanı təqdim edən dərvişdir. Azərbaycan nağıllarında dərviş paradiqmasının müxtəlif invariantlarını (Dərviş-Xızır-Abid-Pirani kişi) görürük. Bölgədən toplanan 3 nağıl örnəyində dərviş arxetipinə sehrli vasitəvermə funkiyasında rastlaşdıq.

Bölgədən toplanan "Səndən Bəhlul olmaz" lətifəsində alma ilə bağlı maraqlı məqam vardır. "Bu şəhərin adəti belədir ki, bazarda bir alma almalısan, cümə günü çıxmalısan şəhərin kənarındakı dağın başına, şəhərin bütün qızları bir-bir gəlib sənin qabağından keçəcəklər, hansı qızdan xoşun gəlsə, almanı ona atarsan. Qız almanı götürsə, bil ki, sənə ərə getməyə razıdır. Onda qolundan tutub apararsan evinə, olar sənin arvadın". Alma atma motivi bölgədən toplanmış "Dəyirmandaşı və sandıq əhvalatı" nağılında da əks olunur. Nağılda nəql olunur ki, Fərhad Gültəkini aparmaq üçün Kəpəz dağına yola düşür. Babası ona bu səfərin qorxulu olduğunu bildirir və özüylə üç alma götürməsini xahiş edir. Fərhad Kəpəz dağına yola düşür. Gültəkin Fərhadı görəndə "Qayıt oğlan, yoxsa daş olacaqsan" deyir. Qoy mən ölüm, ancaq səni aparacam Fərhad söyləyir. Şahzadə deyir ki, görürəm ki, sözündən dönmürsən, məni aparmaq üçün elə isə dirəkdən asılmış cama alma at. Nümunəyə diqqət edək: "Fərhad razı oldu, birinci almanı atdı cama dəymədi, dizdən aşağı daş oldu. Sonra ikinci almanı atdı, alma camın böyrünə sürtünmək istədi, Fərhad göbəyəcən daş oldu, üçüncü alma isə cama dəydi. Gültəkin, dağdan düşüb Fərhadın yanına gəldi, barmağının qanını Fərhada sürtür, Fərhadın daşları əriyib tökülür. Fərhad Gültəkini alıb aparır, yeddi gün, yeddi gecə toyları olur". Gördüyümüz kimi, bölgədən əldə olunmuş hər iki örnəkdə alma kultu təkcə mifik xarakter daşımır, həm də elçilik motivində vasitə kimi də çıxış edir.

Şimal-qərb bölgəsinin folklorunda su kultu

Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsindən toplanmış folklor örnəklərində su stixiyası da geniş işlənir. "Pərilər padişahının qızı" nağılında su diriltmə, yeni həyat vermə funksiyasında çıxış edir. Suyun həyat bəxş etmə, "abi-həyat" obrazı mifologiyada onun ən məşhur obrazlarından biridir. Bu da suyun yaradıcılıq, kosmoqonik xüsusiyyəti ilə bağlıdır. Su stixiyasının "Dirilik suyu" obrazına bölgənin "İsgəndərin hekayəti" rəvayətində də rast gəlirik. Dirilik suyu ilə bağlı tez-tez rast gəlinən cəhət bu suyu içmək onu tapana qismət olmur. Ümumiyyətlə, su stixiyasının mifik funksiyası canlı olanı ölümsüzləşdirməkdirsə, şimal-qərb bölgəsinin folklor örnəklərində su kultu fərqli məqamlarda işlənir. "Pərilər padişahının qızı" nağılında su stixiyası ölü insanı diriltmək funksiyasındadır. Nağılda belə nəql olunur: "Div gətirdiyi bədəni yerdəki xalçanın üstünə qoydu. Ağacdan asılmış başı bədənə birləşdirdi və imarətə daxil olub dolça ilə qayıtdı. Dolçadan bir kasa su götürüb meyidin üstünə səpələdi, didi: Süleyman peyğəmbərin eşqinə, diril. Div bu sözü diyən kimi meyid dirildi. Nağılda su arxetipi magik verimlilik, bəxşedicilik xassəsindədir. "Dirilik suyu" obrazındakı su arxetipi ölümsüzlük bəxş edirsə, bu nağıldakı su ölən birinə yenidən həyat bəxş edir, onu dirildir. Hər iki formada su stixiyası bəxş edicilik funksiyasındadır. "Vəfalı dostlar" nağılında isə su stixiyası bulaq invariantında çıxış edir .Mifik düşüncədə bulaq, bulaq suyunun həyat bəxş etmə funksiyası da geniş işlənmiş bir formuldur. "Koroğlu" dastanında Qoşabulaq suyu xəstəliyi sağaltmaq, insana həyat bəxş etmək qüdrətinə malikdir. "Dədə Qorqud" dastanının "Basatın Təpəgözü öldürdüyü boy"da da "Uzun bulaq" deyilən məşhur bulağın adı çəkilir. Bulaq suyunun həyat bəxş etmə funksiyası ənənəvi formul kimi bölgənin "Vəfalı dostlar" nağılında da özünü göstərmiş olur. Nağılda deyilir: "Oğlum, yeddinci dağın başında bir qaya var, həmin qayanın dibində bir bulaq qayniyir. Əgər sən gedib o sudan götürə bilsən, dostunu həyata qaytara bilərsən".

Dədə Qorqud dastanındakı məşhur "soraqlaşma" motivini bölgədən toplanmış "Yoxsul və ilan" nağılında bulaq obrazı ilə paralel kimi görürük. Dastanda Qazan xan su ilə xəbərləşirsə, nağılda yoxsul bir kişi bulaqla soraqlaşır. Nağılda belə nəql olunur ki, yoxsul bir kişi ilanı sandıqdan azad edir. İlan isə kişinin bu yaxşılığına yamanlıqla cavab vermək istəyir. Yoxsul kişi deyir, gedək, ilk rastımıza çıxandan soruşaq ki, yaxşılığa yamanlıq edərlər, yoxsa yaxşılıq. Onlar bu minvalla birinci inəkdən, tülküdən soraqlaşırlar. Daha sonra qarşılarına bulaq çıxır. Yoxsul bulaqdan soruşur: Bulaq, bulaq. Deyin görək, yaxşılığa yamanlıq, yoxsa yaxşılıq edərlər. Bulaq deyir: Yaxşılıqla, ona görə ki, yol keçənlər mənim suyumdan içib məni tikənə alqış edirlər. Rəvayətdə bulaq kişini ölümdən xilas edir. İnək, tülkü soraqlaşmasında onlar ilana tərəf yan çıxırlar, yaxşılığa yamanlıq söyləyirlər. Bu nağılda da su stixiyası bulaq invariantında xilas edicilik funksiyasında çıxış edir.

Azərbaycan folklorunun zəngin bir tərkib hissəsi olan şimal-qərb bölgəsinin folklorunun araşdırılması böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bölgənin folklorunun mifoloji rakursdan da tədqiqi elmi yeniliyi ilə səciyyələnir. Xüsusən də, bölgədə işlənən ağac kultunun "Oğuz Kağan" dastanı və Altay mifologiyası ilə paralelliyi maraq doğuran məsələdir.

Tural ADIŞİRİN

525-ci qəzet.- 2024.- 11 iyun,№102.-S.14