Qədim Qəbələ
800 İLDƏN ARTIQ QƏDİM AZƏRBAYCAN
DÖVLƏTİ ALBANİYANIN PAYTAXTI OLMUŞ
ŞƏHƏRİN TARİXİNƏ DAİR BƏZİ
YENİ MÜLAHİZƏLƏR
800 ildən artıq bir dövr ərzində qədim
Azərbaycan dövləti Albaniyanın paytaxt şəhəri
olmuş Qəbələnin tarixi uzun illərdir tarixçi və
arxeoloqlar tərəfindən davamlı olaraq öyrənilməkdədir.
Xatırladaq ki, hələ 2000 il bundan əvvəl qədim
Roma və yunan mənbələrində adı çəkilən
Qəbələnin dəqiq yeri XX əsrin əvvəllərinədək
heç elm aləminə belə bəlli deyildi. Məsələn,
N.Karaulovun XX əsrin əvvəllərində ərəb
coğrafiyaşünaslarının məlumatları əsasında
tərtib etdiyi xəritədə Qəbələnin Alazan
çayı vadisində, A.Yanovskinin Ptolomeyə istinadən
yazdığına görə isə Türyançay vadisində
olduğu bildirilirdi. V.Tomaçek və S.Nəfisi isə onu
Nuxa (indiki Şəki) ərazisində, yaxud da Şəkidən
bir qədər qərbdə lokalizə etmişlər. Markovun
xəritəsində Qəbələ Şamaxının
yanında, B.Dornun xəritəsində Şamaxıdan
şimal-qərbdə, S.Yuşkovun 1937-ci ildə dərc
etdirdiyi məqaləsində isə Qəbələnin
Dağıstan ərazisində - Sulaq və Samur
çayları arasında olduğu bildirilirdi. Lakin ötən
əsrin 20-ci illərindən başlayaraq Azərbaycan
arxeoloqlarının tədqiqatları göstərdi ki, Qəbələnin
lokalizəsi ilə bağlı söylənilən həmin
versiyaların heç biri ciddi elmi əsasa söykənmir. Yəni
bu versiyalardan hər hansı birisini təsdiqləyəcək
nə yazılı qaynaq, nə konkret faktoloji material, nə
yerli toponim, nə də bunları bir-biri ilə bağlayacaq məntiqi
əsas var. Təəccüblüdir ki, həmin
versiyaların müəlliflərindən heç birisi nəinki
Cənubi Qafqazda, ümumiyyətlə Qafqazın
hüdudları daxilində "Qəbələ" adlı
yeganə yaşayış məntəqəsinin məhz Azərbaycan
ərazisində olduğunu nəzərə
almışdı. Söhbət indiki Qəbələ rayonunun
Çuxur Qəbələ kəndindən gedir. O kənd ki,
onunla 30 hektara yaxın sahəni əhatə edən qədim
şəhər yeri qalıqlarını yalnız
Qaraçayın dərəsi ayırır. Bu günədək
öz əzəmətilə insanları heyran edən möhtəşəm
qala divarları, qala qapısı və bürcləri, ərazisinin
hər qarışında 5-6 m qalınlığında zəngin
yaşayış qatının olduğu bir şəhər
yeri! 1926-cı ildə görkəmli Azərbaycan arxeoloqu
D.B.Şərifov ilkin kəşfiyyat qazıntısı
aparanadək oranın məhz qədim Qəbələnin
qalıqları olduğu heç kəsə bəlli deyildi. O
vaxtadək "Qəbələ" və "Çuxur Qəbələ"
toponimləri arasındakı məntiqi
bağlılığı da nəzərə alan
olmamışdı.
XVIII əsrin ortalarından etibarən Qəbələdə
həyatın sönməsinin əsl səbəbinin nədən
ibarət olması elmi ictimaiyyətin hələ də dəqiq
cavab tapa bilmədiyi əsas suallardan birisidir. Maraqlıdır
ki, XVIII əsrin ortalarında Qəbələ ilə bərabər,
Azərbaycanın daha bir neçə şəhərində
həyat sönüb. Bəzi araşdırıcılar bunun qədim
karvan yollarının istiqamətindəki dəyişikliklərlə,
bir başqaları isə cəmiyyət həyatında
baş verən sosial-iqtisadi təlatümlərlə əlaqəli
olduğunu izah etməyə çalışıblar. Əlbəttə,
bu amilləri də nəzərdən qaçırmaq
doğru olmazdı. Lakin hesab edirik ki, bu, bəzi şəhərlərdə
həyatın sönməsini düşünmək
üçün heç də əsas səbəb
olmayıb. Fikrimizcə, əsas səbəb XVIII əsrin
ortalarında bəzi Azərbaycan şəhərlərində,
o cümlədən də, Qəbələdə ağır
epidemiya (vəba) yayılması, çoxsaylı insan itkisi,
sağ qalan əhalinin epidemiya ocağına çevrilmiş ərazini
tərk etməsi olub. Bax, beləcə Qəbələdə
şəhər əhalisinin epidemiyadan qurtulan hissəsi
Qaraçayın sağ sahilində kənd salaraq həyatlarını
orada davam etdiriblər. Yeni yaşayış yerinin
"Çuxur Qəbələ"
adlandırılmasının isə çox sadə izahı
var. Yəni Qəbələ şəhər yeri ilə
müqayisədə yeni
yaşayış yeri nisbətən çökək -
çuxur ərazidədir. Ona görə də yerli sakinlər
oraya "Çuxur Qəbələ" adı veriblər.
1926-cı ildə D.B.Şərifov tərəfindən
Qəbələ şəhər yerində başlanılan
arxeoloji tədqiqatlar artıq yüz ildir ki, davam etdirilməkdədir.
2009-cu ildən etibarən Azərbaycan arxeoloqları ilə
yanaşı, SEBA Assosiasiyasının dəvəti və dəstəyi
ilə Cənubi Koreya alimləri də Qəbələ
tarixinin arxeoloji cəhətdən
araşdırılmasında bilavasitə iştirak edir.
Çoxillik və genişmiqyaslı tədqiqatlar nəticəsində
qədim paytaxt şəhərimizin tarixinin bir sıra
çox mühüm istiqamətlərinə dair, o cümlədən,
Qəbələnin ən azı eramızdan əvvəl V əsrdən
etibarən şəhər kimi mövcudluğunu təsdiqləyən
zəngin tapıntılar əldə olunub. Hansı ki, bu
tapıntılar Azərbaycanın qədim dövlətçilik
tarixinin və şəhər mədəniyyəti ənənələrinin
dərindən və hərtərəfli öyrənilməsi
baxımından son dərəcə mühüm əhəmiyyət
kəsb edir.
Qəbələnin qala bürclərindən
görüntü
Qəbələnin tarixi ilə bağlı uzun illər elmi ictimaiyyət üçün
müəmmalı qalan məqamlardan birisi də 461-ci ildə
paytaxtın oradan Bərdəyə köçürülməsi
məsələsidir. Yəni necə oldu ki, 800 ilə yaxın
bir müddət ərzində Albaniya dövlətinin baş
şəhəri olan Qəbələ birdən-birə,
özü də dövlətin daha yüksək inkişaf mərhələsində
olduğu bir vaxtda paytaxt statusunu itirdi?! Yəni paytaxt hansı
səbəb ucbatından Bərdəyə
köçürüləsi oldu?! Xatırladaq ki, bu məsələyə
münasibət bildirən əksər tarixçi alimlərimiz
bunu daha çox Qəbələnin tənəzzülü, Bərdənin
isə yüksələn xətlə inkişafda olduğu ilə
əsaslandırmağa cəhd ediblər. Lakin son illər həm
Qəbələ, həm də Bərdədə aparılan
genişmiqyaslı arxeoloji tədqiqatlar
bu yanaşmanın əsla doğru olmadığını
göstərdi. Yəni V əsrdə Qəbələnin tənəzzülü
ilə bağlı söylənilən mülahizələr
elmi cəhətdən təsdiq olunmadı. Əksinə, son
illərin tədqiqatları şəhərin erkən antik
dövrdən başlanan yüksəlişinin XV-XVI əsrlərədək
davam etdiyini təsdiqlədi. Arxeoloji tədqiqatlar zamanı
şəhər infrastrukturunun müxtəlif sahələrinə
aid aşkar olunan tapıntılar da bunu qəti şəkildə
təsdiq edir. Deməli, V əsrdə paytaxtın Bərdəyə
köçürülməsini Qəbələnin tənəzzülü
ilə bağlamaq əsla doğru yanaşma deyil. Əslində
V-VIII əsrlərdə və daha sonrakı dönəmdə
həm Qəbələ, həm də Bərdə bu regionda
marağı olan dövlətlərin orduları tərəfindən
zaman-zaman basqın, hücum, qarət və
dağıntılara məruz qalmalarına rəğmən,
yenə də inkişaf və yüksəlişdə olub.
Bütün bunları xatırlatmaqla mətləbdən bir qədər
uzaqlaşsaq da, son olaraq demək istədiyimiz odur ki,
Albaniyanın paytaxtının guya Qəbələdən Bərdəyə
köçürülməsi fikri ətrafında daha ciddi və
əsaslı şəkildə düşünməyə
ehtiyac var. Bundan əvvəlki cümlədə "guya"
sözünü elə-belə işlətmədik.
Ümumiyyətlə, V əsrdə Albaniyanın paytaxtı rəsmən
Qəbələdən Bərdəyə
köçürülübmü?! Bizcə, bu, tam olaraq
yanlış fikirdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, o
dönəmdə bir sıra ətraf dövlətlər kimi
Albaniya da Sasani imperiyasnın tərkibinə daxil idi və
Sasani mərzbanları tərəfindən idarə olunurdu.
Sasani mərzbanları isə alban hökmdarları ilə
birlikdə məhz paytaxtda, yəni Qəbələdə
otururdu. Lakin İranda baş verən daxili toqquşmalar zəminində
qohumu Mehranın şah Xosrovun intiqamından qorxaraq 30000 ailə
ilə birlikdə qaçaraq Girdiman vilayətinə gəlməsi
Sasanilərin Albaniyadakı idarəçiliyinə çox
ciddi zərbə oldu. Şah Xosrov və əhatəsi qorxurdu
ki, Mehran Sasanilərin düşmənləri, o cümələdən,
xəzərlərlə birləşərsə bu, gələcəkdə
onlar üçün çox böyük təhlükə mənbəyi
ola bilər. Bunu şah Xosrovun Mehrana göndərdiyi məktubdan
da çox asanlıqla sezmək olur. Dövrün salnaməçisi,
alban tarixçisi Musa Kalankatuklunun "Albaniya tarixi"
adlı əsərində yer alan həmin məktubda deyilir:
"Qardaşım! Mənim sadiq qardaşım! Düşmən
kimi məndən uzaqlaşma. Əgər sən mənimlə
bir yerdə yaşamağı xoşlamırsansa, bu məktub
sənə çatanda nə qədər yol getmisənsə,
Albaniyada yaşamaq üçün özünə bir o qədər
torpaq götür..." Bu məktubdan da
göründüyü kimi, Sasanilər artıq Qəbələ
də daxil olmaqla o yerləri Mehranilərin şəxsində
bütövlükdə hakimiyyəti ələ keçirmək
ərəfəsində alban Girdiman feodallarının idarəçiliyinə
buraxmaq məcburiyyətində qalıb. Belə olan halda təbii
ki, Sasani mərzbanının bundan sonra da Qəbələdə
oturması artıq mümkünsüz idi. Məhz bu səbəbdən
də Sasani rəhbərliyi onu Girdiman hökmdarlarının
təsir dairəsindən nisbətən uzaqda olan Bərdəyə
köçürməli olublar. Yəni bu halda ölkənin
paytaxtı deyil, mərzbanlığın qərərgahı
Bərdəyə köçürülüb. Qəbələ
isə əvvəlki kimi, bundan sonra da Albaniyanın baş
şəhəri - paytaxtı olaraq qalıb.
"Qəbələ" toponiminin etimoloji cəhətdən
izahı qədim paytaxt şəhərimizin tarixi ilə
bağlı geniş maraq doğuran, lakin bugünədək dəqiq
elmi izahı bəlli olmayan məsələlərdən biri
olaraq qalmaqdadır. Müxtəlif vaxtlarda ayrı-ayrı tədqiqatçılar
tərəfindən bu toponimin "qiblə", "qəbilə",
"qobulu", "kvedbelaka" kimi izahına cəhd
edilmişdir. Amma açıq etiraf etməliyik ki, bu izahlardan
heç birisi geniş elmi ictimaiyyət tərəfindən
heç də rəğbət qazanmayıb. Çünki həmin
adlardan heç birisinin zahiri uyğunluqdan savayı, "Qəbələ"
toponimi ilə heç bir özəl məntiqi
bağlılığı görünmür. Əslində
elə Qəbələ şəhərinin tarixi, onun ölkə
miqyasındakı sosial-siyasi və iqtisadi yeri, rolu və nəhayət,
uzun illərin axtarışları nəticəsində
aşkar olunmuş zəngin maddi mədəniyyət
kolleksiyası da həmin toponimlərin elmi cəhətdən
izahı baxımdan demək olar ki, heç bir ipucu vermir.
Fikrimizcə, yuxarıda sadalanan ehtimallardansa daha
çox ərəb dilində olan "qabələ"
sözünün izahı və "Qəbələ"
toponimi ilə onun həm forma uyğunluğu, həm də məntiqi
bağlılığı üzərində
düşünməyə dəyər. Xatırladaq ki,
"qabələ" sözü ərəb dilində
"razılaşmaq", "saziş bağlamaq",
"sövdələşmək", "dilbir olmaq",
"bir araya gəlmək" kimi mənalarda işlədilir.
Təbiidir ki, ərəb mənşəli bu söz leksikonumuza
daxil olduqdan sonra dilimizin normalarına uyğun olaraq "qəbələ"
kimi təlləfüz olunmağa başlanıb. Yəni ərəb
dilindəki "qabələ" sözünün Azərbaycan
türkcəsində "qələbə" formasında
yazılması və elə bu cür də səslənməsi
tam olaraq məntiqlidir. Xatırladaq ki, rus tarixçiləri
bir zamanlar Azərbaycanın da tərkibində olduğu
dövlətlərin tarixindən bəhs edərkən
"qabələ" sözünü rus dilinin
qrammatikasına uyğunlaşdırmaqla "kabala"
formasında işlətmişlər. Deməli, "qabələ"
sözünün "qəbələ" və yaxud da
"kabala" formasında işlədilməsi halları
tarixən olub və bu gün də belədir.
Elə isə "qabələ" sözü ilə
"Qəbələ" toponimi arasındakı məntiqi
bağlılıq barədə nə demək olar?! Fikrimizcə,
bununla bağlı da çox ciddi ip ucu ola biləcək dəlil
və sübutlar mövcuddur. Söhbət Azərbaycanın
antik və ilk orta əsr şəhərləri, o cümlədən,
Qəbələdə aparılan arxeoloji qazıntılar
zamanı aşkar edilmiş çoxsaylı bullalardan, yəni
üzərində möhür əksi
olan gil parçalarından gedir. Xatırladaq ki,
"bulla"latın sözü olub "yumru",
"peçat", "sənəd", "əşyanın
üstünə vurulmuş möhür və ya birka" mənası
bildirir. O da məlumdur ki, antik və ilk orta əsrlər
dövründə bir çox yerlərdə, xüsusən də
Yunanıstan, Roma, onlarla təmasda olan Şərq ölkələrində
mülk və əmlak sahibləri mübadilə və icarə
şərtlərini əks etdirən sənədlər üzərinə
bu və ya digər formada möhür vurulması
praktikasından geniş istifadə olunurdu. Hesab edirik ki, Qəbələ
ərazisindən tapılmış analoji bullalardan da məhz
subyektlər arasındakı əmlak, vergi, rüsum, xərrac
və bu kimi münasibətləri sənədləşdirmək
məqsədilə istifadə edilib.
Yeri gəlmişkən onu da xatırladaq ki, Qəbələnin
əsas tədqiqatçılarından olan görkəmli
arxeoloq İlyas Babayev hələ 1965-ci ildə Azərbaycanda
ilk dəfə bullalara həsr olunmuş dissertasiya işi
yazaraq onu müdafiə edib. Hansı ki, həmin əsərdə
bullaların meydana gəlməsi, yayılma arealı,
onların təsnifatı və üzərlərindəki təsvirlərin
semantikası ilə bağlı məsələlər Azərbaycan
tarixşünaslığında ilk dəfə olaraq elmi cəhətdən
şərh olunub.
Qəbələ 800 ilə yaxın bir müddət ərzində
ölkənin baş şəhəri - paytaxtı və
başlıca sənət, mədəniyyət və ticarət
mərkəzi olduğundan ora həm də vergi, xərac və
icarə razılaşmalarının rəsmiləşdirildiyi
yer olub. Fikrimizcə, Qabələ - "Qəbələ"
toponimi də məhz bu münasibətlər zəminində
meydana gəlib. Başqa sözlə, ərəb dilində
olan "qabələ" sözünün Azərbaycan dilininin
qrammatikasına uyğunlaşdırılmış
variantı olan "Qəbələ" toponimi müqavilələrin,
sazişlərin, icarə, xərac və digər münasibətlərin
tənzimləndiyi, rəsmləşdirildiyi yer mənası
bildirir. Bu baxımdan xüsusi maraq doğuran daha bir məqam
ondan ibarətdir ki, Qəbələ tədqiqatları
zamanı bullalar daha çox məhz Antik Qəbələ kimi
tanınan ərazidən tapılıb. O ərazidən ki,
orada bir-birinin yaxınlığında olan bir neçə
iri ictimai bina, içərisində taxıl, fındıq və
şərab qalıqları olan yüzlərcə sayda iri təsərrüfat
küplərindən ibarət nəhəng anbar da aşkar
edilib. Fikrimizcə, həmin tikinti və anbarların təyinatının
nədən ibarət olmasından asılı olmayaraq,
onların hər birində həm də müəyyən
mübadilə, vergi, rüsum, xərac, sövdələşmə
razılaşma məzmunlu əməliyyatlar aparılıb.
Mümkündür ki, Qəbələ ölkənin baş
şəhəri - paytaxtı olduğu dönəmdə, təkcə
lokal və regional deyil, bəlkə də lap elə beynəlxalq
miqyaslı tranzit sövdələşmə, razılaşma
mərkəzi olub. Arxeoloji axtarışlar zamanı şəhər
ərazisindən tapılan çoxsaylı, həm də rəngarəng
çeşidli maddi mədəniyyət nümunələri,
xüsusən də dünyanın müxtəlif ölkələrində
və şəhərlərində zərb olunmuş
pulların tapılması da sözsüz ki, belə intensiv əlaqələrin
olduğundan xəbər verir.
P.S. Tez-tez eşitdiyimiz və hər birimizin də
tez-tez təkrar etdiyimiz belə bir ifadə var: tarix təkrar
olunur. Bəli, bu gün həmin ifadəni Qəbələnin
timsalında da çox rahatlıqla işlədə bilərik.
Yəni bir zamanlar rəsmən ölkənin paytaxtı
olmuş Qəbələ elə bu gün də mərkəzdir.
Təkcə rayon mərkəzi deyil, həm də Azərbaycanın
mühüm dialoq, sənət və mədəniyyət mərkəzidir.
Orada davamlı olaraq beynəlxalq miqyaslı görüşlər,
yarışlar, simpoziumlar və festivallar keçirilməkdədir.
Yaxşı yadımdadır, 15-16 oktyabr 2013-cü il tarixlərində
Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq
Şurasının III Zirvə toplantısı məhz Qəbələ
Konqres Mərkəzində baş tutdu. Toplantı çərçivəsində
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev,
Türkiyə Prezidenti Abdullah Gül, Qazaxıstan Prezidenti
Nursultan Nazarbayev, Qırğızıstan Prezidenti Almazbek
Atanbayev və Türkmənistan Nazirlər Kabineti sədrinin
müavini Sapardurdu Toyliyevin iştirakı ilə Türkdilli
Dövlətlərin gələcək fəaliyyət
strategiyasına hədəflənmiş işgüzar
müzakirələr oldu. Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti cənab İlham Əliyev sonrakı illərdə də
bir sıra ölkələrin prezidentləri və hökumət
rəhbərlərini də məhz Qəbələ Konqres Mərkəzində
qəbul edərək onlarla işgüzar müzakirələr
aparıb.
Qafar CƏBİYEV
AMEA Arxeologiya, Etnoqrafiya və Antropologiya İnstitutu
Albanşünaslıq Elmi Mərkəzinin rəhbəri,
Basqal arxeoloji ekspedisiyasının rəisi, tarix elmləri
doktoru, professor
525-ci qəzet.- 2024.- 11 iyun,№102.-S.10;11.