Nazlı xanım Kəngərli: məsum sima və məşum tale

MİRZƏ CƏLİL MƏMMƏDQULUZADƏNİN HƏYAT YOLDAŞI OLMUŞ NAZLI - ZEYNƏBAĞA XANIM HAQQINDA QEYDLƏR

Heydər ağa Hacı Vəli ağa oğlu Şahtaxtinskinin həyat yoldaşı Nazlı xanım (sənədlərdə adı Zeynəbağa xanımdır) Naxçıvanın tanınmış mənsəb sahiblərindən biri, istefada olan hərbçi, mayor Şəfi (Şəfaulla, Şəfiəli kimi də yazılıb sənədlərdə - müəllif) ağanın qızıdır. Məşhur ziyalı, maarifçi və hərbçi Məmmədqulu bəy Kəngərlinin bacısıdır. Şəfi ağa Naxçıvan xanlığının hərb naziri Lütfəli Sultanın oğlu Məmmədqulu Sultanın övladıdır. Lütfəli Sultan isə məşhur sərkərdə və Kəngərli elinin vəkili olmuşdu. Kəngərli sülaləsinin nəsil şəcərəsində sonralar kəngərlilər Kərim Sultan adını övladlarına vermişlər. Kəngərli tarixini dərindən bilməyənlər yazdıqları yazılarda ciddi səhvlərə yol verirlər.

Kəngərli tarixində iki məşhur hərbçi var: I Kərim Sultan və II Kərim Sultan. Lütfəli Sultan II Kərim Sultanın oğludur. Onlar Kəngərli tayfasının Bilici qoluna mənsubdurlar. Bu səbəbdən sonralar varislərin çoxu familiyalarını Kərimsultanov yazdırmışlar.

Qeyd edək ki, axtarışlar nəticəsində Zeynəbağa xanımla bağlı xeyli yeni məlumatlar və sənədlər tapdıq. O, Naxçıvan şəhər qəza məktəbində təhsil almışdı. Böyük yazıçı Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin həyat yoldaşı Həmidə xanım Cavanşirin rusca yazdığı xatirələrində Nazlı xanımla bağlı qeydlər ilkin məlumatlardır. Yəni arxivlərin bəzi fondları sovet illərində qapalı olduğundan Nazlı xanımla bağlı ətraflı məlumatlar tapmayan tədqiqatçılar Həmidə xanımın yazdığı "Mirzə Cəlil haqqında xatirələrim"ə əsaslanmışlar.

Həmidə xanım öz xatirələrində yazır: "Mirzə Cəlil 1900-cü il iyun ayının 13-də ikinci dəfə evlənərək, Məmmədqulu bəy Kəngərlinin bacısı Nazlı xanımı (onun əsl adı Zeynəbağa xanımdır) almışdır. Nazlı xanım əvvəllər Əliqulu Şahtaxtinskinın arvadı olmuş və ondan Heydər adlı on yaşlı bir oğlu var imiş..."

Burada yazılan məlumata münasibət bildirməzdən əvvəlcə qeyd edək ki, Həmidə xanım Nazlı xanımın qardaşı Məmmədqulu bəylə, həmçinin Nazlı xanımın həyat yoldaşı Mirzə Cəlillə bağlı saf sevgisindən də ətraflı söz açıb.

Araşdırmalar nəticəsində tapılan maraqlı sənədlərdən biri də "Naxçıvan şəhər sakini Zeynəbağa xanım Şəfi ağa qızı Kəngərlinskayanın nikah şəhadətnaməsinin verilməsi haqqında" sənəd"dir.

Bu sənəddə yazılanlardan məlum olur ki, Nazlı xanım (Zeynəbağa xanım) ilk dəfə Heydər ağa Hacı Vəli ağa oğlu ilə ailə qurub. Lakin 1889-cu ildə Heydər ağa faciəli surətdə həlak olub. Bu faciə haqqında sənədlərdə məlumat olmadığından biz də heç nə deyə bilmirik. Heydər ağanın faciəli ölümündən sonra oğlu dünyaya gəlir və atasının şərəfinə Heydər ağa adını verirlər.

Tapılan arxiv sənədindən aydın olur ki, Nazlı xanımın ikinci nikah mərasimi 1894-cü il aprelin 4-də (hicri 1311-ci il şəvval ayının 4-də) Naxçıvan şəhərində olub. İkinci dəfə o, general İsmayıl xan Naxçıvanskinin oğlu Həbibulla (Həbib xan) xanla ailə qurub. Həmin nikah sənədində qeyd edilib ki, bu Nazlı xanımın ikinci, Həbib xanın isə 3-cü nikahıdır.1897-ci il noyabrın 17-də bu haqda olan nikah şəhadətnaməsini (№1999) almaq üçün İrəvan şiə Ruhani İdarəsinə müraciət edən Məmmədqulu bəy Kəngərli rus dilində öz dəsti-xətti ilə yazıb: "1897-ci il 17 noyabr, İrəvan şəhəri. Aşağıda imza edən mən - artilleriya poruçiki Məmmədqulu bəy Kərim Sultan İrəvan şiə Ruhani İdarəsinə bacım Zeynəbağaxanım Naxçıvanskayanın vəkili kimi bildirirəm ki, Zaqafqaziya şiə Ruhani İdarəsi tərəfindən Zeynəbağa xanımla general-leytenant İsmayıl xanın oğlu Həbibulla xan Naxçıvanskinin nikah şəhadətnaməsini aldım. İmza edirəm: Məmmədqulu bəy Kərim Sultan".

İndi bir az əvvələ qayıdaq. Həmidə xanım yazır ki, Nazlı xanım əvvəllər Əliqulu Şahtaxtinskinin arvadı olub və ondan on yaşlı bir oğlu varmış. Qeyd edək ki, Nazlı xanım 1894-cü ildə ikinci dəfə ailə qurarkən hələ Əliqulu ağa sağ idi. Orta əsrlərdə və XIX əsrin sonlarında da Şərq dinastiyalarında olduğu kimi Kəngərlilərdə xoşagəlməz adət yaşamaqdaydı. Yəni qardaş vəfat edərkən gəlinin o biri qardaşla məcburən yaşaması adəti. Görünür ki, Heydər ağanın dul qalmış gənc xanımı məcburən böyük qardaşı Əliqulu ağa ilə dini qaydada nikahlanmışdı. Çünki ortalıqda rəsmi nikah kağızı yoxdur. Olsaydı, hökmən Nazlı xanımın ikinci evliliyində qeyd edilərdi. Belə fikir söyləmək olar ki, Nazlı xanım xoşagəlməyən o adəti qəbul etmədiyindən uşağı ilə birlikdə atası evinə qayıdıb. Yəni tayfaların o sərt rejiminə qarşı mücadilə edib. Onun qardaşı Məmmədqulu bəy Kəngərli dövrünün açıq fikirli ziyalılarından biri olduğundan, bacısının seçiminə hörmətlə yanaşıb. Bütün olanlardan görünür ki, Heydər ağa Əliqulu ağanın oğlu deyil. Yəqin Nazlı xanımın ailəsi bu evliliyi gizli saxladığından Tiflisdə yaşayanların məlumatı olmayıb. Hətta sonralar yazıçı Mirzə Cəlil də Həmidə xanıma bu haqda heç nə deməyib ki, o da Heydər ağanın atasının Əliqulu ağa olduğunu yazıb.

Deməli, Nazlı xanımın üçüncü nikahı yazıçı Mirzə Cəlillə 1900-cü il iyunun 13-də olub. Bu məqam və Nazlı xanımın sonrakı taleyi Həmidə xanım tərəfindən qələmə alınıb.

Yeri gəlmişkən deyək ki, Mirzə Cəlilin atasıgil Nazlı xanımın ata evləri ilə qonşuluqda yaşayıblar. Nazlı xanımın anası Telli xanım Hacı Xudaverdi qızı Kəngərlinin 25 iyun 1909-cu ildə Naxçıvan qəza Polis İdarəsinə yazdığı məktubda onların ünvanları göstərilib: Naxçıvan şəhəri, Puşkin küçəsi, ev №73.

Telli xanım yazdığı ərizədə oğlu Məmmədqulu bəyin Batumda faciəli ölümündən sonra, oğlu Qəzənfərin və nəvəsi Heydər ağanın onunla birgə yaşamaları haqqında da məlumat verir. Heydər ağa Heydər ağa oğlu Şahtaxtinski 1 iyul 1889-cu ildə Naxçıvan şəhərində doğulub. Anası Zeynəbağa xanımın kədərli taleyi onun ata, ana babalarının və nənələrinin yanında yaşamasına səbəb olub. Tapılan sənədlərdə ata babası Hacı Vəli ağanın nəvəsinə böyük miras ayırdığının da şahidi oluruq.

Aparılan axtarışlar göstərir ki, Heydər ağanın anası Nazlı xanım (Zeynəbağa xanım) Mirzə Cəlillə ailə qurandan sonra Heydər ağa əsasən atalığı Mirzə Cəlilin və dayısı Məmmədqulu bəy Kəngərlinin himayəsində yaşamışdı.

Həmidə xanım hələ Mirzə Cəlillə ailə qurmamışdan əvvəlki illərdə yeniyetmə Heydər ağa ilə tanışlığını belə qələmə alıb: "1906-cı il avqustun axırında qızımı instituta aparırdım. Azəri qızlarının yenə də ana dili müəllimi yox idi. Sofya xanımgilə düşmüşdüm (Sofya (Səkinə) xanım Ağalarova İsa Sultan Şahtaxtinskinin həyat yoldaşı - müəllif). Orada Mirzə Cəlilin oğulluğu Heydər Şahtaxtinski ilə tanış oldum. O, mənə institutda qızlara ana dili dərsi deməyi Mirzə Cəlildən xahiş etməyi məsləhət gördü.

Mən oradan Heydərlə birlikdə Mirzə Cəlilin yanına getdim (H.Məmmədquluzadə "Mirzə Cəlil haqqında xatirələrim" Bakı 1967, s. 25-26).

Heydər ağanın orta təhsil almasında dayısı, alitəhsilli hərbçi, hüquqşünas, görkəmli maarifçi, İrəvanda ilk müsəlman qız məktəbinin banisi Məmmədqulu bəyin çox böyük xidmətləri olub. Lakin 1905-ci ildə dayısının faciəli ölümündən sonra Heydər ağa ata qohumlarının və ana nənəsinin himayəsində yaşamalı olur. O vaxtlar Bakıda çap edilən "Həyat" qəzeti (№ 71) həmin hadisəni belə təsvir edib: "Məmmədqulu bəy 25 avqustda İrəvandan çıxıb Tiflisə getdi. Orada bir neçə gün qalaraq 29 avqustda bacısı Nazlı xanımın oğlu Heydər ağa Əliqulu ağa oğlu Şahtaxtlı (qəzet də onun atasının adını səhv yazıb - müəllif) ilə Batuma getdi ki, gəmiyə minib Parisə yollansın. Bilet də almışdı. Gəminin yola düşməsinə bir saat qalmış "dostlarına açıq məktub yazmaq istədi". Bu məqsədlə poçta gedərkən "erməni komitəti tərəfindən göndərilən 3 məlun erməni gizləndikləri divarın küncündən qəflətən çıxıb o fədakari-milləti xəncər ilə parça-parça doğrayıb qaçdılar" (Ə.Tahirzadə, Məmmədqulu bəy Şəfi ağa oğlu Kəngərli, "525-ci qəzet". 27.11.2004). O vaxtlar və sonralar yazılanlardan görünür ki, Mirzə Cəlil həmin təlatümlü günlərdə Batuma gedib və cənazənin, həmçinin Heydər ağanın Tiflisə gətirilməsində yaxından iştirak edib. O, Məmmədqulu bəyi bacısı Nazlı xanımın yanında dəfn etdirib, Heydər ağanı oğulluğa götürüb.

Köhnə Tiflisin tarixini yaxşı bilən İlyas kişinin vaxtı ilə müəllifə söylədiyi xatirələrdən məlum olur ki, Mirzə Cəlil uzun illər hər həftənin cümə axşamı o qoşa məzarı ziyarətə gedirmiş.

Musa QULİYEV (RƏHİMOĞLU)

AMEA Naxçıvan Bölməsi Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru

kuliyevm@yandex.ru

525-ci qəzet.- 2024.- 13 iyun,№104.-S.13.