Çaparaq notlar

Ömürdən uzun sevgi

Tatyana Yakovleva və Vladimir Mayakovskinin həyatının bir roman kimi, bir film kimi maraqlı parçası

Tatyana Yakovleva Parisdə yaşayan rus emiqrantı idi. Vladimir Mayakovski ilə onu 15 oktyabr 1928-ci il tarixdə məşhur Liliya Brikin kiçik bacısı Elza Treule tanış etmişdi. Elza da həmin dövrdə Fransada yaşayırdı. Məlumunuz olduğu kimi, Liliya Brik ərli idi. O, həm ərini, həm də məşhur şairi sevirdi və onların heç birini əldən buraxmaq istəmirdi. Bir müddət Volodya ilə aralarından soyuq küləklər əsməyə başladı. Amma Mayakovskinin Tatyanaya bənd olması onun qısqanclıq hissini alovlandırmışdı. Liliya istəyirdi ki, Volodya çox da "uzağa" getməsin, elə onun öz bacısı Elza ilə yaxınlaşsın. Amma necə deyərlər, sən saydığını say...

Sözün qısası, günlərin bir günü şair öz eşqini bənd olduğu xanıma izhar etdi, onunla ailə qurmaq istədiyini bildirdi. Tatyana onun təklifini qətiyyətlə rədd etdi. Fransız mədəniyyəti üzərində formalaşan bu aristokrat qadın, Rusiyadan gəlmiş şairi - "yonulmamış", "kor-kobud" Mayakovskini - ər kimi təsəvvür etmirdi. Mayakovski hiddətlənib demişdi: "Onsuz da mən sənə və Parisə sahib olacağam..."

Parisdəki çıxışlarına görə Mayakovski əməlli-başlı qonorar almışdı. Yeri gəlmişkən onu da deyim ki, Mayakovski öz həmkarları arasında ən çox qonorar alan qələm adamı idi. Təsəvvür edin ki, təkcə uşaqlar üçün yazdığı "Yaxşı nədir, pis nədir" adlı kiçik həcmli poemasına görə 10.000 dollar (350.000 rubl) qələmhaqqı (qonorar) almışdı. 20-ci illərin bu kəmiyyətdəki pulunun nə qədər böyük məbləğ olduğunu indinin özündə belə, təsəvvürə gətirmək çətin deyil. Şairin Parisdə aldığı qonorarın nə qədər olduğu barədə ziddiyyətli informasiyalar var. Fakt budur ki, şair Parisdə əldə etdiyi halal vəsaitlə "Renault NN" markalı maşın almışdı. 1929-cu ildə həmin maşın Rusiyaya gətirildi...

Hə, yaxşı, bəs Tatyana Yakovleva ilə Vladimir Mayakovskinin münasibətlərinin sonrakı mərhələsi necə oldu?.. Məsələ belədir ki, Mayakovski Paris banklarından birinə yatırım etdi. Sonra məşhur gül mağazalarından birisinə gedib həmin banka məxsus, indiki anlamda desək, "sertifikatları" təqdim etdi, onlarla müqavilə bağladı. Əldə olunan anlaşmaya görə, qonorar qurtarıb başa çatana qədər, hər həftənin bir günü mağaza əməkdaşları nəhəng gül buketini Tatyanaya təqdim etməli idi.

İlk gül dəstələri "ünvana" çatdırılan zaman Mayakovski hələ Parisdə idi. Hətta, sevdiyi xanımla bir-iki dəfə görüşmüşdü də. Tatyana bu cür "yüngül xidmət növünün" faydasız olduğunu işarə etmiş, yenə "yox" demişdi.

Sonra şair vətəninə döndü...

Bağlanmış müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq gül dükanının əməkdaşları hər həftə gülləri "sahibinə" çatdırırdı. Adətən onun üstündə yazılırdı: "Mayakovskidən".

Mayakovski 30-cu ildə intihar etdi. Bunu Tatyana bir neçə ildən sonra bilmişdi. Güllər isə gəlməkdə davam edirdi. Xanıma elə gəlirdi ki, Volodya hələ Parisdədir və ona mağazadan özünün aldığı gülləri göndərir və onu "izləyir"...

Dediyim kimi, müqavilə əsasında verilmiş pulun kəmiyyəti böyük, xərclənməsi isə müddətsiz idi.

40-cı illərin əvvəllərində müharibə başladı...

"Mayakovskinin gülləri" gəlməkdə davam edirdi... Yazı da öz yerində: "Mayakovskidən". Parisdə aclıq idi. Güllər Tatyanın köməyinə gəldi: o, buketləri imkanlı adamlara satıb çörək və zəruri ərzaqlar alırdı. Fransızlar gül-çiçək sevən olurlar...

50-ci illərdə güllər yenə öz ünvanına çatdırılırdı... "Mayakovskidən".

60-cı illərdə, Mayakovskinin ölümündən onillər keçəndən sonra da çiçək buketləri hər həftə Tatyana Yakovlevanın Parisdəki mənzilinin qapısını "döyürdü"...

Bu əhvalat zamanında rus mədəni mühitində bir nağıl kimi dolaşmaqda idi...

1970-ci illərin sonunda sovet mühəndisi Arkadi Rıvlit Parisdə olarkən yaşı yetmişi keçmiş Tatyana Yakovlevanın mənzilinə gedir. Öz anasından eşitdiyi əhvalatı danışır... Qadın susur. Cavab verməyir.

Bu əsnada qapı döyülür. Nəhəng çiçək dəstəsi görünür. Buketin üstündəki lentdə məşhur yazı: "Mayakovskidən"...

Mayakovskinin gülləri, Tatyana ölənəcən onu "təqib etmədə", onun mənzilinə gəlməkdə idi. Görənlər söyləyirmiş ki, vaxtilə şairə "yox" demiş bu aristokrat xanımın evi gül salonuna bənzəyirmiş... Həyatın ir roman kimi, bir film kimi, lap elə bir nağıl kimi maraqlı parçası...

O, Azərbaycan və azərbaycanlılar haqqında xüsusi ehtiram və rəğbətlə söhbət açırdı...

Oleq Volkov... Mən onu konkret neçənci ildə gördüyümü indi dəqiq xatırlaya bilmirəm. Düzü, heç onu da xatırlaya bilmirəm ki, Volkovu konkret harada görmüşəm: kitabxanada, ЦДЛ-də, yoxsa hansısa ədəbi məclisdə?.. Təkcə onu xatırlayıram ki, Moskvanın zəhlətökən yağışlı günləri idi. Yanımdakı tanışım əlinin işarəsi ilə saqqallı, tökmə bədənli, üz-gözündən sağlamlıq yağan kişini göstərərək dedi ki, bu, Oleq Volkovdur, yazıçıdır. Doğrusu, mütaliəmdən heç vaxt şikayətçi olmasam da, o vaxtacan belə bir yazıçının mövcudluğundan xəbərsiz idim...

Sonralar, Bakıya gələndən sonra onun Moskva (Rusiya) mətbuatında çıxan yazıları, müsahibələri ilə tanış oldum. Sən demə, belə bir yazıçını tanımamaqda heç də "günah sahibi" deyiləm. Belə ki, o zaman yaşı 85-i keçən Oleq Volkov qısa fasilələrlə ömrünün 35 ilini sürgün və həbslərdə keçiribmiş. Onun həbsə atılmağı bütün hallarda "siyasi motivlərlə" bağlı olub. Yazıçı hətta, bir müddət Gəncə şəhərində də (o zaman Kirovabad adlanırdı), sürgündə olubmuş...

Sovetlər dağılandan sonra da Volkovun bədii və sənədli yazıları rastıma çıxırdı. O da yadımdadır ki, bir dəfə Elmlər Akademiyasında söhbətimiz əsnasında mərhum türkoloq-tənqidçi Aydın Məmmədov soruşdu ki, Oleq Volkov adı yazıçı eşitmisən? Dedim ki, hətta görmüşəm də. Gülüb dedi ki, mən də görmüşəm. Sonra əlavə etdi:

- Çox maraqlı adamdır, orijinal yazıçıdır...

Oleq Volkov 9 yanvar 1900-cü il tarixdə Sankt-Peterburqda doğulub. 1996-cı il fevral ayının 10-da, 96 yaşında Moskvada vəfat edib. Orasını da deyim ki, yazıçı sağlam olub, xəstəlikdən-filandan əziyyət çəkməyib. Ölümünə səbəb bir acı təsadüf səbəb olub: o, günlərin bir günü öz iti ilə axşam gəzintisinə çıxarkən inşaatçıların laqeydliyi ucbatından qapağı açıq qalmış dərin lükə yıxılaraq ağır xəsarət alıb...

Bəs yazıçı haqqında belə müfəssəl söhbət açmağımın səbəbi nədir? İş burasındadır ki, Oleq Volkov uzun müddət üzərində işlədiyi "Zülmətə qərq olmuş" (orijinalda əsərin adı belədir “Погружение во тьму”, mən təxmini tərcümə etdim) adlı memuarında azərbaycanlılar, lap dəqiq desəm, müsavatçılar, onların yüksək mədəniyyəti, etibarlılığı haqda heyranlıqla söhbət açır. Orasını da vurğulayım ki, həmin əsər 60-cı illərdə yazılsa da, SSRİ-də nəşrinə qadağa qoyulub və ilk dəfə 1987-ci ildə Parisdə (Fransada) çap olunub...

Bəli, yazıçı adı çəkilən memuarında yazır ki, Solovkiyə (Solovetski adalarına) 300 nəfərə yaxın müsavatçı sürgün edilmişdi. Onlar türk millətinin (yazıçı elə bu cür də yazır: "türklər", "türk millətinin nümayəndələri") müdrik, barışmaz, əyilməz adamları idi və onların hər biri oradakı bütün millətlərin məhbuslarına nümunə idi. Çünki oradakı bir çox adamlara xas olan satqınlıq (başqa sözlə, "işverənlik"), qorxaqlıq, riyakarlıq kimi xüsusiyyətlər türklərə (azərbaycanlılara - F.M.) yad idi.

Əsərdə oxuyuruq:

“В то время в Бутырке их было около трехсот, ссылаемых на Соловки членов партии мусаватистов. Цвет тюркской – по позднейшему, азербайджанской – интеллигенции... Мне открылся мир неведомый и своеобразный. Мир народа, отчаянно отстаивающего свою самостоятельность. Свои традиционные воззрения и обычаи дедов.

Когда потом пришлось жить бок о бок с мусаватистами на Соловках, я видел, каким сыновним уважением окружены у них седоголовые, как заботливо следят старшие, чтобы никто не был обделен за братской трапезой, как внимательны к тем, кто ищет уединения для молитвы... По ним я мог судить, насколько далеко зашло за минувшее десятилетие одичание русского общества. Как ожесточились характеры по сравнению с окраинным народом, куда позднее проникли и где на первых порах осторожнее внедрялись заповеди новой морали...”

Əsərdə QULAQ, eləcə də sovet rəhbərlərinə qarşı müsavatçıların etdiyi qiyam, aclıq və mübarizə təsvir olunur. Yazıçı, Azərbaycan rayonlarından birində müəllim işləmiş Mahmud Məmmədov haqqında isə xüsusilə ətraflı söhbət açır...

... Və nəhayət. Bu qiymətli sənədli əsərin tərcümə olunub nəşriyyatlarımız tərəfindən nəşr edilməsi şərəfli tariximizi öyrənmək baxımından hər kəs üçün qiymətli bir töhfə olardı.

Vida sözü əvəzi

Səbuhi Məmmədlinin vəfat etdiyini gecə yarısı sosial şəbəkələrdən bildim...

Xatırladım ki, mən onu ilk gənclik illərindən tanıyıram...

Xatırladım ki, hələ tələbə ikən populyar müstəqil qəzetlərdən birinin redaktoru idi...

Xatırladım ki, onu aradabir nəşriyyatın yeməkxanasında həmkarlarının əhatəsində, qaynar yemək-içmək məclislərində görürdüm...

Xatırladım ki, hamıya səmimiyyət və ehtiramla yanaşardı...

Xatırladım ki, çox gözəl qələmi vardı, orijinal yazıların müəllifi idi...

Hə, onu da xatırladım ki, təxminən iki ay öncə Respublika xəstəxanasının cərrahiyyə şöbəsinin dəhlizində qarşılaşdıq. Düz bir il əvvəl, 2013-cü ilin yanvarında mən burada əməliyyat olunmuşdum və xəstəxanaya hansısa bir arayışı almaq üçün getmişdim. Səbuhi "kolyaskada" əyləşmişdi. Ayağının biri amputasiya olunmuşdu. Mən bunu əvvəldən bilirdim, çünki bu yaxınlarda yazmışdı ki, "ayağımın birinin yoxluğunu sübut edə bilmirəm ki, pensiya alım". Yanında bir qadın vardı, həyat yoldaşı olduğunu təxmin etdim. Əyilib alnından öpdüm. Adətən, belə hallarda bizim mentalitet üzrə "necəsən?" - sualı verilir. Onsuz da onun necəliyi göz qabağında idi. Sonra bizdəki ənənəvi "qulluğundayam, sənə necə kömək edim?" - sualının üstündən də sükutla keçdim. Mən ona necə kömək edə bilərdim?.. Ayrılanda "Həcər müəlliməyə salam deyin" -dedi...

Bir müddət sonra mətbuatda oxudum ki, ikinci ayağı da amputasiya olunub... Sonra, səhv etmirəmsə, öz şəbəkə səhifəsində bir kadr gördüm: Səbuhi gülümsəyərək əl çalır, onun ayaqlarının... yox, dizinin ucunda isə balaca bir qız rəqs edirdi. Bəli, Səbuhi gülümsəyirdi...

...və, artıq dediyim kimi, 17.01.2024-cü il tarixdə Səbuhinin vəfat etdiyini gecə yarısı eşidib bildim...

O, bir müddət Biləcəridə, üçyüz saylı orta məktəbdə həyat yoldaşımla biryerdə işləmişdi. Səbuhi hər dəfə görüşəndə öz keçmiş həmkarına salam göndərirdi.

Səbuhinin yoxluğu xəbəri Həcər müəlliməni də sarsıtdı.

Mən dedim ki, o, çox istedadlı jurnalist idi. Yoldaşım dedi:

- O, həm də gözəl müəllim idi. Bilirsən uşaqlar onun xətrini necə istəyirdi? Bu, öz yerində... Amma onun çox qeyri-adi istedadlı bir oğlu vardı, hamı onu məktəbimizin gözü hesab edirdi... Adı Ramal idi deyəsən. Görəsən, o uşaq indi haradadır?..

Qəribə taleli bir adamı vaxtsız-vədəsiz itirdik. Bir az özündə günah vardı, bir az da bizim hamımızda...

Son qəmimiz olsun.

17.01.2024

Firuz MUSTAFA

525-ci qəzet.- 2024.- 13 iyun,№104.-S.12.