Gündəlikdən səhifələr

1 dekabr 1970-ci il

Sənətkar gərək özünü itirməsin, öz müvazinətini gərək saxlasın, yaratdığı hər hansı bir əsərlə işini bitmiş hesab etməsin, həmişə gərək mübarizədə olsun, yeni-yeni əsərlər işləməklə, yeni kəşflər etsin.

Odur ki, sənətkar özünü həmişə mübarizə meydanında hiss eləməli, yeni fikirləri yeni bədii vasitələrlə verməlidir. Yeni fikirlərsə yeni-yeni bədii vasitələr tələb edir. Sənət əsərini bir vasitəsilə vermək olmaz, ən yüksək rəng ahəngi ilə fikri asimana qaldırmaq lazımdır.

Bizim sənətkarlarımızın bir parasının əsərlərinin zəif olması onun fikircə deyil, bədii vasitəcə zəifliyindən irəli gəlir. Odur ki, çoxusu elə bilir ki, kompozisiyanı qurdumu, bununla da əsər tamamlandı. Nə qədər bədii fikir vacibdirsə, o qədər də bədii vasitə onun yaranması üçün lazımdır.

Əgər fikir bədii vasitə ilə yüksəklərə qaldırılmayıbsa, o əsər həmişə zəif olacaq.

lll

1 dekabr 1970-ci il

Həmişə mənə deyirlər ki, gənclərimizə nə deyə bilərsiniz! Birincisi budur ki, çox işləmək, özüdə kor-koranə deyil, ağılla, kamalla çalışmaq lazımdır, hər hansı bir sənətkarı yamsılamaq lazım deyil, bir də görürsən ki, yaşın keçib, düz yola yox, əyri yollara düşmüsən. Vaxt keçib, heç bir şey əldə etməmisən!

Odur ki, axtarışlar aparmaq yaxşı işdir, ancaq bu axtarışlar düzgün olmalıdır, özü də ki, mən elə hiss edirəm, belə deməklə yaxa qurtarmaq olmaz. Bu, yanlış məntiqdir.

Bu özünü təmizliyə çıxarmaq deməkdir. Məktəb illərini qiymətləndirmək lazımdır. Bu illərdə sənətlə bağlı çox şey öyrənmək lazımdır. Bu illərdə öyrənməli şeyləri sonralar vaxt tapıb öyrənmək olmur.

lll

21 oktyabr 1972-ci il

Mən indi "Anam" əsəri üzərində işləyirəm, bu əsərdən sonra bir böyük əsər üzərində də düşünürəm, onu da böyük həcmdə işləyəcəm, özü də üç-dörd metr olsun, bunu meyvələr səltənətinə həsr edəcəyəm, özü də fiqurlar ilə, Şahdağla, Quba və Göyçay bağları ilə. Çoxdan Süleyman Rəhimovla söhbət etdiyim zaman o mənə demişdi ki, sən indi böyük ölçüdə "Azərbaycan" işlə, qaldı ki, onun ölçüsünə, o ya bir xolstda (kətanda), ya bir neçə xolstda olsun, onu özün düşünərsən.

Bu axır illərdə o məni görəndə həmişə bunu soruşur ki, mən dediyim barədə düşünürsənmi! Mən doğrudan da, düşünürəm və ona belə də cavab verirəm.

Bundan başqa, daha bir əsər də mənim başımdadır, bu əsəri istəyirəm ki, atama həsr edəm, özü də Abşeron bağlarında, qumluqlar, Mərdəkan qalası, dəniz... Bundan başqa, ayrı fikrim də vardır, o da yenə Abşeron bağlarında bütün ailə ilə, çay içilən zamanı təsvir edəcəyəm.

Hələlik bu fikirlər başımda dağınıq haldadır, vaxt gələr hamısı cəmləşər və həyata keçər. Hələ bunlardan başqa, bu saat emalatxanada bir böyük əsərin kartonu və kalkası vardır ki, onu çəkirəm, "Anam" əsərim başımda fırlandı. Mən "Anam" əsərimi haman əsərdən əvvəl işləməyə başladım.

Əsər işləmək üçün, əsər yaratmaq üçün, heç kəsdən imdad gözləmə, heç kəsdən sənə kömək olmayacaqdır, imdadı ancaq özün-özündən gözləyə bilərsən, odur ki, həmişə möhkəm ol və heç vaxt özünü itirmə, lap ağır vaxtlarda olanda belə möhkəm dur və sənət yolunu çaşdırma, necə işləyirsənsə, elə də işlə və elə də əsərləri yüksəklərə qaldır. Bu olar sənin imdadın, heç vaxt ümidsizlik dəryasına düşmə, ondan pis şey yoxdur, onun altından çıxa bilməzsən, həmişə cəsarətli ol və həmişə də irəli bax, irəlini gör, ümidini irəliyə bağla, ümidsiz adam heç bir şey edə bilməz.

Ümidimiz böyük dəryadır ki, biz onu həmişə fikrimizdə tutub yüksəlirik, onsuz heç bir şey ola bilməz, ümid fikir deməkdir, ümid arzu deməkdir, odur bütün arzularını həyata keçirmək üçün ümidini möhkəm tut saxla!

Mən də ümid edirəm ki, fikrimdə olan arzularımı həyata keçirəm, onları yaradam, xalqa göstərəm, həm xalqı, həm də özümü şadlandıram! Odur ki, yuxarıdakı əsərlərdən alayı daha başqa əsərlər də işləyəcəyəm!

İllər ötəcək, amma ümidlər, arzular həyata keçəcək, onlar həyatda olacaqlar, onlar sənət əsərlərində dönüb muzeylərdə, sərgilərdə xalqı şadlandıracaqlar, onlar gələcəkdə başqalarını ümidləndirib onların arzularını həyata keçirəcəklər. Odur ki, yaratmaq və onunla yaşamaq, qəlbdən işləmək, daxildən yanmaq hər adamın işi deyil, hər sənətkarın işi deyil və işi də ola bilməz!

Bundan ötrü əvvəlcə yaratmaq lazımdır, tərbiyələnmək və özünü tərbiyə etmək lazımdır!

Odur ki, bəzi cavanlar bir tərəfdən vaxtlarını boş keçirdirlər, bir tərəfdən də axtarışları düz olmur, dərindən, qəlbdən, daxildən işləmək əvəzinə ora-bura atlanırlar...

lll

23 noyabr 1971-ci il

...Pul dalınca qaçmaq, həyatı pulda görmək nə qədər alçaq bir işdir, pul yaşamaq üçün, ancaq yaşayıb-yaratmaq üçündür. Pula həris olan rəssamlarımızın əsərləri Moskva sərgisində zəif fonda göründü, onlar gərək özlərinə dərs götürsünlər, papaqlarını qabaqlarına qoyub fikirləşsinlər ki, daha belə iş görmək olmaz!

Mən inana bilmirəm ki, bu adamlar öz işlərinin səviyyəsini necə olur ki, görmürlər, necə olur ki, öz işinin qeyrisinin işlərinin yanında nə səviyyədə olduğunu dərk etmirlər?! Necə sənətkarsan ki, bilməyəsən, sən özün kimsən, nəsən və necəsən! Dostlarına məqalə yazdırıb özünü tərif etdirməklə adam rəssam ola bilməz, olsa da, üç gün davam edər. Odur ki, elə əsər yaratmaq lazımdır ki, o, xalqa layiq əsər olsun, xalqın qəlbinə yol tapsın, onun hisslərinə gözəl təsir etsin. Bu dediklərim bu adamların əsərlərində qəti yoxdur, onda daha rəssamlıqdan, sənətdən danışmayın! Birdəfəlik öz çirkin işlərinizi yerə qoyun, qruppabazlığı, dostbazlığı buraxın, sənət ilə məşğul olun, onda hamı sizə hörmət bəsləyər.

lll

23 noyabr 1971-ci il

Mənim yanıma bu gün Füzuli rayonundan, məşhur mağara açan Məmmədəli müəllim gəlmişdi, xoş xasiyyətli olan bu cavan alim savadlı bir adamdır, onunla çox söhbət etdik, həm incəsənət, həm də musiqi və ədəbiyyatdan, onun, görünür ki, yaxşı savaddan başqa, sənət və ədəbiyyat fikirləri inkişaf etmişdir. Burada Səməd Vurğun, Üzeyir bəy və başqaları haqqında söhbət etdik.

Üzeyir bəyin aşıq və xalq musiqisi barədə fikirləri, bundan başqa, Molla Pənah Vaqif haqqında söhbət getdi.

Üzeyir bəy deyirmiş ki, aşıq musiqisi elə dəryadır ki, mən onun içində üzürəm, onda elə bir dərya vardır ki, biz ondan nə qədər istifadə etsək,yenə də dərya qalar və biz bu musiqidən istifadə etməliyik.

Üzeyir bəy "Koroğlu" operasında gör nə ustalıqla xalq musiqisindən istifadə etmişdir. Hələ Səməd Vurğunun özü gör xalq yaradıcılığından necə ustalıqla istifadə etmişdir və həmişə öyrənmişdir.

Məmmədəli mənə dedi ki, sən gördüyünü olduğu kimi işləmirsən, mən də cavab verdim ki, axı elə vaxt olur ki, Şahdağa baxırsan, sənə elə gəlir guya dağ kiçik görünür, elə ki, ayağa qalxırsan, onda nəhəng görünür, odur ki, elə vaxt olur, mən ayrı-ayrı dağları bir yerə yığıram, bu mənə lazımdır, bu mənim yaratdığım obraza lazımdır.

Bundan sonra Məmmədəli müəllim Azərbaycanda olan qalalar haqqında söhbət elədi və Cəbrayıl rayonunda olan dağ yeri haqqında və oralarda olan mağaralar haqqında söhbət elədi, çox maraqlı danışırdı.

Məmmədəli müəllim mənə deyirdi ki, gərək o yerləri tərənnüm edəsiz ki, o gözəl qalaları bizim xalqımız görsün.

lll

23 noyabr 1971-ci il, cümə axşamı

Bu gün mənim yanıma Asif gəldi. O, Musiqili Komediya Teatrında Zülfüqar bəyin "Əlli yaşında cavan" əsərinə tərtibat verir, ona Şuşa şəhəri haqqında, Şuşa ətrafında görünən mənzərə, yəni əsasən dağları göstərdim və təsvir etdim. Sonra Şuşa mənzərələrinin etüdlərini, 1954-cü ildə işlədiklərim əsərləri ona göstərdim, sonra isə Murov dağını göstərdim və yaxşı-yaxşı çəkdim və rəngdə necə olduğunu və bütün günü həmişə günəşlə işıqlandığını danışdım: səhər necə açılır, rənglər necə olur, hamısını tərənnüm etdim. O axırda dedi ki, Səttar, hər şey mənə aydın oldu, indi bu rəsmləri mən aparıb Şərifova göstərəcəyəm. Və deyəcəyəm ki, Səttarın mənzərələrindən götürmüşəm və Səttar mənimlə yaxşı söhbət elədi, indi bütün hər şeyi bilirəm və bunları Şəmsi Bədəlbəyliyə də deyəcəyəm.

lll

12 mart 1973-cü il

Elə istəyirəm ki, tempera ilə böyük həcmli işlər yaradam. Özü də divarda olsun, yaş malada mənim quru malanın üstünə tempera ilə xoşuma gəlmir, yaş malada olan mənzərələrdən yoxdur, odur ki, belə texnikada işləmək elə bilirsən ki, lap əfsanədir. Bizim monumentalçı rəssamlarımız gərək bu texnikada işləsinlər, onda gör əsərlər divarda necə olardı və necə görünərdi! Bu elə texnikadır ki, söz ilə izah etmək qeyri-mümkündür, onlar asan yolla, asan texnika ilə gedirlər, özlərini çətinliyə salmaq istəmirlər.

Bizim monumental sənətimiz, yəni divar rəngkarlığı hələ indi yavaş-yavaş inkişaf edir, əlbəttə, bu, hələlik başlanğıcdır. Vaxt gələr, bu sahəmiz inkişaf mərhələsinə qalxar, bu sahədə rəssamlarımız çox işləyə bilərlər. Və layiqli əsərlər yaratmağa müvəffəq olarlar.

lll

15 mart 1972-ci il

Salam Salamzadənin evində söhbət... Qəmər xanım öz atasının - Əliqulu Qəmküsarın şəklini göstərdi və dedi ki, Səttar müəllim siz bu şəkli görmüş olarsınız, mən də onun sözünü təsdiq etdim, sonra bir neçə şəkillər göstərdi və hansıların ki, mən birinci dəfə görürdüm, orada yaxşı maraqlı bir şəkil vardı, özü də şəkildəkiləri tanıyırdım. Məmməd Səid Ordubadinin çayxanasının qabağında çəkilmiş fotoşəkil idi. Məmməd Səid çayçı paltarında durmuş, qalanları isə əyləşmiş və birinci planda Məmmədəli Sidqi, Əliqulu Qəmküsar da yuxarıda oturmuşdu, bunlardan başqa xeyli adam var idi ki, onların hamısını mən tanımıram. Bu şəkillər Əliqulu Qəmküsarın haqqında yazılmış monoqrafiyada gedəcəkdir. Monoqrafiyanı Qəmər xanıma Tələt verib ki, onlar oxusunlar və öz fikirlərini desinlər ki, o, əsəri tamamlasın. Mən onlardan monoqrafiyanın necə yazıldığını soruşmadım, çünki hələ onu oxuyub tamamlamamışlar.

Salamın dediyinə görə bir çox adamların Əliqulu Qəmküsar haqqında çoxlu xatirələri olmaqla, o cümlədən, Məmmədəli Sidqinin də gözəl xatirələri vardır. Ona görə də Salam mənə dedi ki, gələcəkdə sənin də rəssamlar haqqında olan xatirələrinin Azərbaycan mədəniyyəti üçün böyük xeyri olacaqdır. Odur ki, sən yaxşı edirsən ki, yazırsan. Mən də Salama söylədim ki, o gün sən mənə dedin ki, mən əvvəllər yazırdım, indi daha gecdir. Ancaq mən evdə fikirləşdim ki, heç də gec deyil, hər gün yarım saat məşğul olsan, bəsdir. Bütün xatirələrində qalanları yavaş-yavaş qeydə alarsan, olar xatirələr.

Mən 1931-ci ildə rəssamlıq məktəbinin son sinfində oxuyurdum. Onda böyük rəssamımız Əzim Əzimzadə məktəbə müdir gəldi. Məni "Kommunist" qəzetində öz yanına işləməyə apardı. Mən o zamandan Mirzə Məmmədəlini tanıyırdım. Onda Məmmədəli Sidqi "Kommunist" qəzetinin nəşriyyat müdiri, qəzetin redaktoru isə Əli Kərimov idi...

Oraya həmişə Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev və Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə gəlirdi. Biri hündür boylu, biri isə balaca boylu idi. Onlar "Molla Nəsrəddin" jurnalının nəşrində tarix boyu olan gözəl xatirələrdən söhbət edirdilər, mən də qulaq asırdım. Bundan başqa, işdən gedəndə onların hər ikisini Sabir bağında oturan görərdim.

Onda "Kommunist" qəzetinə gündə də olmasa, hər iki gündən bir gələnlərdən Cəfər Cabbarlı, Əfrasiyab və Şəmsi Bədəlbəylilər, Niyazi, orada işləyənlərdən Mikayıl Rəfili, Qubad Qasımov, Məmmədəli Qayıbov, Əsəd Tahirov, Ramazan Quliyev, Məmməd Əkbər, hərdən Əliağa Vahid gəlib felyeton yazardı, sonra Ağabala Ramazanlı (ona "soldat Ağabala" deyərdilər). Bundan başqa, o zamanlar Süleyman Rüstəmi tanıyırdım. O, "Gənc işçi" qəzetində işləyirdi. Əli Aslanov isə "Yeni yol" qəzetinin redaktoru idi, bundan başqa İsrafil Nəzərli orada işləyirdi.

Salam Salamzadə əlavə etdi ki, mən Səttarı 1932-ci ildən tanıyıram. Mən o zaman Moskvada oxuyurdum, Azərbaycan rəssamlarını tanımaq, öyrənmək istəyirdim. Mənə dedilər ki, "Kommunist" qəzetində Səttar Bəhlulzadə işləyir. Mən də gəldim Səttarla tanış oldum. Mən də əlavə elədim ki, Salam müəllimlə tanış olmağım bugünkü kimi lap gözümün qabağındadır.

Salam Salamzadə ilə bir çox sənətkarımızın əsərlər üzərində az işləmələri və ciddi olaraq obraz üzərində işləməməsi haqqında söhbət getdi. Elələri var ki, sərgidən-sərgiyə işləyirlər. Elələri də vardır ki, sərgiyə bir az qalmış başlayırlar işləməyə. Odur ki, bir çox əsərlərdə dərin obrazlar üzərində çalışmaq lazımdır. Gərək əsər elə olsun ki, obraz texnika və koloritlə bərabər yüksək mərhələyə qaldırılsın, onlar bir-birini tamamlasınlar...

lll

15 mart 1972-ci il

Sənət əsəri ilk növbədə obrazlı və sənətkarlıq baxımından yüksək olmalıdır. Onda bu iki şey bir-birini tamamlayır. Əsər birinci növbədə ideyalı olmalıdır. İdeya obrazlı və bədii vasitələrlə yüksəklərə qaldırılmalıdır. Bunlarsız əsər olmaz.

Əsərlər bədii cəhətdən zəif olanda onun təsiri də zəif olur. Ona görə də sərgilərdə tamaşaçılar belə əsərlərin yanından göz yumub keçirlər. Əsər tamaşaçını tutub saxlamalıdır, əfsunlayıb yerindəcə dondurmalıdır. Sənətkar bu barədə ciddi düşünməlidir ki, onun əsəri nə üçün sərgidə tamaşaçı tərəfindən bəyənilmir. Əgər tamaşaçı əsərdə bir şey tapmayıb, onun qarşısında durub düşünməyibsə, baxmadan keçibsə, onda sənətkar bu barədə narahat olmalı və düşünməlidir.

lll

23 yanvar 1972-ci il. Bazar günü, səhər

...Ən gözəl dağlar bizim dağlardır. Bu dağlar elə formadadır ki, görmədən ömründə onları heç təsəvvürə gətirmək olmur. Sırayla yan-yana düzüldüyünə görə onlara silsilə dağlar deyilir. Ancaq formaca, qurluş və rənginə görə bir-birinə bənzəmir. Ona görə də bizim dağlar ən gözəl dağlardır.

...Bu yerlər çox gözəl yerlərdir. Burada Qoşqardan çıxırsan, bir tərəfdən Qusarçay, bir tərəfdən bağlar qarşısında böyük Qafqazın Azərbaycandan keçən Şahdağ silsilə dağları gözəl forması və gözəl rəngləri ilə bir əfsanəyə oxşayır. Təbiət qoynunda yerləşən kəndlər bu mənzərəni daha da gözəlləşdirir, canlandırır. Bu kəndlər Qusarçay boyunca dağ ətəyi ilə otuz-otuz beş kilometr uzanıb gedir. Burada uca başı qarlı dağlar, sıldırımlı qayalar, gözəl çəmənlər, şəlalələr bir-birini əvəz edir. Hələ ucu-bucağı görünməyən güllü çəmənlər, qoyun quzu sürüləri, tüstüsü göyə ucalan yurdlar bu çölləri bəzəyir.

(Ardı var)

Səttar Bəhlulzadə

525-ci qəzet.- 2024.- 13 iyun,№104.-S.8;9.