Fəzlullah Nəiminin şəxsiyyəti və mənəvi irsi haqqında qeydlər

Yaxın və Orta Şərq ölkələrində alim, şair, mütəfəkkir və ən əsası hürufilik təriqətinin banisi kimi tanınan Şeyx Fəzlullah Nəiminin anadan olmasından 685 (1339-1394), ölümündən isə 630 il ötür. Ancaq onun qələmə aldığı "Cavidannamə", "Ərşnamə", "Növmnamə" (yuxu haqqında kitab), "Məhəbbətnamə" və "Vəsiyyətnamə" kimi əsərləri dillərdə, könüllərdə hələ də yaşamaqdadır. Bu kimi məşhur əsərlərin "təhlillərindən görünür ki, o, həssas bir nəzəri düşüncəyə və idrak qabiliyyətinə malik olmuşdur" (Rəhim Əliyev. "Nəsimi və klassik dini üslubun təşəkkülü").

Hürufizmin banisi və rəhbəri Fəzlullah Nəiminin öldürülməsi tarixi və öldürüldüyü yer barədə hələ də mübahisəli və ziddiyyətli mülahizələr mövcuddur. Bunun əsas səbəbi əldə olan və istifadə edilən mənbələrdə Nəimi haqqında geniş və dəqiq məlumatın verilməməsidir. Daha doğrusu, Nəiminin doğulduğu yer və öldürülməsi tarixi yerli mənbələrdə aydın, ətraflı təsvir olunmayıb və bəzən də biri digərinə zidd məlumatlar verilib. Ziddiyyətlərin meydana çıxmasında ilk mənbələrin üzünü köçürən xəttatların da müəyyən günahı olub desək, yanılmarıq. Belə ki, on-lar düzgün oxuya bilmədikləri hər hansı bir sözü, rəqəmi səhv yazmış, yaxud sadəcə olaraq səhv köçürmüşlər. Bu və ya digər səbəblərə görə alimlər Nəiminin əslinin haralı olması, təvəllüdü, vəfatı və sair haqqında müxtəlif və biri digərinə uyğun gəlməyən məlumat vermişlər.

Qulamhüseyn Beqdeli, Yaqub Babayev, Rəhim Əliyev və başqa alimlər Fəzlullah Nəiminin Təbrizdən olduğunu, keçmiş sovet tədqiqatçılarından İ.P.Petruşevski onun 1393-1394-cü illərdə Şirvanda, Məhəmmədli Tərbiyət 1394-cü ildə Naxçıvanda, akademik Həmid Araslı 1394-cü ildə Naxçıvanda, Mirzağa Quluzadə 1394-cü və ya 1396-cı ildə Şirvanda, Lətif Hüseynzadə 1393-cü ildə Naxçıvanda, Tağı Musəvi 1394-cü ildə Əlincədə, Əliəjdər Səidzadə 1394-cü ildə Naxçıvanda öldürüldüyünü yazıblar. "Azərbaycan tarixi" kitabında bu qətlin 1402-ci ildə Şirvanda, "Azərbaycan fəlsəfəsinin tarixinə dair oçerklər" kitabında isə hicri 804 (1401-1402)-cü ildə Naxçıvanda baş verdiyi göstərilir. İranlı tarixçi Səid Nəfisiyə görə, Nəimi hicri 796-cı il zülqədə ayının 6-da (1394-cü il sentyabrın 2-də) öldürülüb və qəbri Naxçıvanın Əlincə adlanan yerindədir. Cəfər İbrahimovun əsərində Nəiminin 1402-ci ildə Naxçıvanda, nəhayət, mötəbər ədəbiyyat və mənbə sayılan ASE-nin VII cildində Fəzlullahın 1394-cü ildə Naxçıvanda öldürüldüyü göstərilir.

Şərq şairləri, o cümlədən də, Azərbaycanın söz ustaları öz dövrlərində baş vermiş müxtəlif hadisələri - şahın taxta çıxmasını, ölümünü, görkəmli bir alim və şairin vəfatını və sair təsvir edib, həmin hadisənin nə vaxt baş verdiyini əbcəd hesabı ilə veriblər. Belə şeirlər ədəbiyyatda maddeyi-tarix adlanır. Görkəmli bir hürufi kimi İmadəddin Nəsiminin öz mürşidi Nəiminin ölümünə maddeyi-tarix yazdığını güman etmək olar. Odur ki, Nəsimi divanlarının əldə olan müxtəlif əlyazma, çap nüsxələrini nəzərdən keçirir və Nəiminin öldürülməsinə həsr olunmuş maddeyi-tarixi axtarırıq. Nəsimi divanının Tehran universitetinin mərkəzi kitabxanasında saxlanılan bir əlyazmasında onun Nəiminin öldürülməsi barədə olan maddeyi-tarixinə rast gəlirik. Hicri 1087 (1666-1667)-ci ildə üzü köçürülmüş 203 səhifəlik bu əlyazmasında üç şairin - Nəsimi-nin, Seyid Nemətullahın və Əsirinin şeirləri toplanıb. Təəssüf ki, əlyazmasının son vərəqləri itib.

Nəiminin ölümü haqqında olan maddeyi-tarix bu əlyazmasının 163-cü səhifəsində yazılıb. Farsca olan bu şeirdə göstərilir ki, Miranşahın tələbi ilə Nəimi Şirvan mülkündən getdi. "Maranşah" (Teymurun oğlu Miranşah Nəimini öldürdüyü üçün hürufilər onu "Maranşah", yəni "İlanşah" adlandırıblar - K.C.) onu öldürdü. Bu zaman hicrətdən 796 il keçmişdi... Fəqirlərin bayramı olan cümə günü, zülqədə ayının 6-sı idi (1394, 2 sentyabr).

Əbu Məhəmməd oğlu Fəzlullah özünə Nəimi təxəllüsünü təsadüfən seçməmişdi. "Nəimi" ərəb mənşəli söz olub, nemət, bolluq, rifah içində yaşama mənasını verir. Biz nəim ifadəsinə müqəddəs kitabımız Quranda da rast gəlirik. Buradan belə ehtimal çıxara bilərik ki, Fəzlullah öz təxəllüsünü Qurandan götürmüşdü. Həmçinin nəim - xoşbəxt yaşamaq, firavan yaşamaq, aydınlıq anlamını da ifadə etməkdədir. Bununla o, tərəfdarlarının nəzərinə çatdırır ki, əsl firavanlıq, xoşbəxtlik xurafatçı axund və mollaların vəd etdiyi cənnətdə deyildir, onu bu dünyada həqqə tapınmaqla tapa bilərsiniz.

Fəzlullah ilk əvvəl elmi biliyini özü öz üzərində müstəqil çalışmaqla, necə deyərlər, ən gözəl təhsil özünü təhsildir konsepsiyasını əsas tutaraq öyrənmişdi. Bundan sonra elmi dünyagörüşünü daha da artırmaq üçün 1369-cu ildə İsfahana, 1373-cü ildə isə Məkkəyə səfər etmiş, bilik əldə etmiş və mürşidlik, kamillik zirvəsinə ucalmışdı. 1386-cı ildən isə öz ideyasını, hürufilik təriqətini yaymağa başlamış və yüzlərlə müridi əqidə birliyi ilə ətrafına toplamısdı.

Qoca Şərqdə onlarla təriqət yaranıb. Ədəbi-mədəni həyatın daha geniş sahələrinə nüfuz etmiş və uzunömürlü olmuş təriqətlərdən biri də əsası Fəzlullah Nəimi tərəfindən qoyulan hürufizm təriqətidir. Əgər sufizm təriqətinin yaradıcı Hüseyn Həllac Mənsur (848-922) ilahi eşq fəlsəfəsinə üstünlük verirdisə, Fəzlullah Nəimi hürufilikdə ağıl, təfəkkür və kamilliyi üstün tutmuşdu. Nəimiyə görə, kainat insanın varlığındadır. İnsan özünü öyrənsə, dərk etsə, dünyanın sirlərini öyrənə bilər. Həyatın, kainatın sirləri hərflərdədir. Hərflər insan sifətində olan xətlərdədir. Hürufilikdə Allah eyni zamanda söz-kəlam şəklində təcəlli edir. Hərflər isə sözlərin ifadə vasitəsidir. Demək, Allah sözlərdə təcəssüm etdiyi üçün eyni zamanda hərflərdə əyan olur, hərflər isə kamala çatmış insanın üzündə əks olunur. Məhəmməd Peyğəmbərin kəlamları 28 hərfdə öz ifadəsini tapıb. Dərin istedad və biliyə malik olan Fəzlullah Nəimi fars dilində işlənən 32 hərfi əsas götürmüşdü. Onun "Cavidannamə"si "sivu do"dan, yəni 32 hərfdən ibarətdir. İnsanın üzündə anadangəlmə yeddi xətt vardır: iki qaş, dörd kiprik, bir saç. Bunlar dörd ünsürdən - su, hava, od, torpaqdan əmələ gəldiyi üçün hər biri dörd hesab edilir, hamısının sayı isə 28 olur. Saç ortadan ikiyə ayrıldıqda yeddi xətt səkkiz olur; səkkizi dörd ünsürə vurduqda isə otuz iki alınır. "Hürufilik kodeksində insan təkcə mənəvi keyfiyyət, qüdrət və əzəmətinə görə deyil, zahiri görünüş, camal gözəlliyi, hüsn və surəti etibarilə də Haqqın təcəlli nuru, Tanrı vəchinin təcəllisi hesab olunurdu" (Salman Mümtaz. "Azərbaycan ədəbiyyatının qaynaqları"). Belə ki, insan surətcə də çox gözəl yaradılıb və Nəimiyə görə, onun hüsnündə ilahinin camal gözəlliyinin nişanələri vardır. Başqa sözlə, Haqqa aid bəzi nişanələr bir dəlil kimi, bəşər övladının üzündə öz əksini tapır.

Yaradıcılıq yolu zəngin olan, həm nəzm və həm də nəsrlə əsərlər qələmə alan Nəiminin fikrincə, insanları ədalətə qovuşdurmaq üçün hökmdar kamil insan olmalıdır, insanların hamısı kamilləşməlidir. İnsanın ən qəddar düşməni cəhalət, nadanlıqdır.

Kamil insan surətini Allahla eyniləsdirən Fəzlullah Nəiminin təsəvvürünə əsasən, islamiyyət və xaçpərəstlik arasında ixtilaf salmaq, məscidlə kilsə arasında fərq qoymaq insanları bir-birinə düşmən edir. Dinindən, məzhəbindən asılı olmayaraq Allahdan lütf və mərhəmət umanlar özləri mərhəmətli və ədalətli olmalıdırlar. Həqiqi etiqad insandan ədalət və sədaqət tələb edir. İnsanın etiqadı ilə əməli arasında uçurum olmamalıdır. Alimi-biəməl olanlar, sözdə həqiqət və insafdan dəm vuranlar, xalqa zülm edənlər riyakardırlar.

Nəiminin sonuncu əsəri "qara buludlar"ın başının üzərini aldığı zaman həyəcan dolu vəziyyətdə (fikirlərini bir neçə dəfə təkrar etdiyinə görə bunu söyləyə bilərik) qələmə aldığı və gizli şəkildə öz yaxınlarına göndərdiyi "Vəsiyyətnamə"dir. Əmir Teymurun əmri ilə amansız şəkildə təqibə məruz qalan Nəimini daha çox qızları Fatimə, Aişə, İsmət və müridlərinin, məsləkdaşlarının hər an faciə ilə bitəcək sabahları narahat edir. Yaxın dostları və məsləkdaşları olan Dərviş Hacıya, Seyid Məhəmmədə, Xacə Fəxrəddinə, Seyid Əliyə (İmadəddin Nəsimiyə) və başqalarına təkrar-təkrar tapşırıqlar verərək yazır: "Allahın, Allahın, Allahın xatirinə övladlarımın qorunmasında qüsura yol verilməsin. Dünyanı saxlayan ilahi namusdur... Ola bilsin ki, təskil olunmuş dəstədən adam gələr (Əmir Teymurun göndərə biləcəyi qoşuna işarədir - K.C.), bütün müridlər tələf ola bilərlər, hamıya qəsd edilə bilər. Harada olsalar, elə etsinlər ki, mənim müridim olmalarını bir kimsə bilməsin" (Fəzlullah Nəimi. Vəsiyyətnamə. Azərbaycan, №5, 1970, səh.195).

Nəimi ağır, təlatümlü günlərin yaxında olduğunu əvvəlcədən hiss etdiyindən həmin əsərində ya-zır ki, "öz geyiminizi və xarici görüşünüzü dəyişin, şirvanlı və dağlı camaatının şəklinə salın. Möhkəm və əlçatmaz ucqarlara gedin. Bu işi olduqca tez edin ki, hələ ordudan arxanızca heç kim gəlməmiş və tələfata uğramamış getmiş olasınız. Əlbəttə, əlbəttə, əlbəttə getməkdə tələsin. Uzaq dağlıq yerlərə çəkilin. Adlarınızı dəyişin. Dərvişlik mərasimini üzərinizdən götürün".

Yekunda belə nəticəyə gələ bilərik ki, Fəzlullah Nəiminin "Cavidannamə", "Ərşnamə", "Növmnamə" (yuxu haqqında kitab), "Məhəbbətnamə" və "Vəsiyyətnamə" kimi əsərlərindəki ideyalar bu gün də öz aktuallığını qoruyub saxlamaqdadır. Azad fikir və sərbəst düşüncə sahibi olan Nəimi "yaradılmışların ən şərəflisi olan kamil insanı mədh edib, təhsili kamil insanlar yetişdirmək üçün vacib sayıb, əxlaqi-etik normaları, ədəb-ərkan qaydalarını əsas götürüb.

Haqqında müxtəlif, ziddiyyətli fikirlərə baxmayaraq, Fəzlullah Nəimi şəxsiyyətinə bu gün də əsasən ehtiramla yanaşılır və onun mənəvi irsi öz dəyərini saxlamaqdadır.

Kamal CAMALOV Pedaqogika elmləri doktoru, Əməkdar müəllim

525-ci qəzet.- 2024.- 14 iyun,№105.-S.14.