Görkəmli alimin poetik yaradıcılığına bir baxış

PROFESSOR MƏMMƏDHÜSEYN TƏHMASİBİN İLK ŞEİRLƏRİNƏ DAİR QEYDLƏR VƏ MÜLAHİZƏLƏR

İndiyədək elmi ədəbiyyatda görkəmli folklorşünas, professor Məmmədhüseyn Təhmasibin bədii yaradıcılığından söz açılarkən yalnız onun "Bahar" (1958), "Aslan yatağı" (1941), "Çiçəklənən arzular" (1951), "Hind qızı" (1956), "Rübailər aləmində" (1968) pyeslərindən və "Qaçaq Nəbi" (1938), "Bir qalanın sirri" (1960), "Onu bağışlamaq olarmı?" (1960) kimi dram əsərləri və kino-ssenarilərindən bəhs edilib. Bu mövzulu yazıların heç birində M.Təhmasibin bədii yaradıcılığa nə vaxt başlaması məsələsinə toxunulmayıb. 1987-ci ildə çap olunan "Azərbaycan sovet yazıçıları" ədəbi sorğu kitabında isə M.Təhmasib "ədəbi yaradıcılığa 1934-cü ildən başlamışdır" fikri ortaya atılıb və bundan sonra bəzi müəlliflər həmin fikri təkrar ediblər. Beləliklə, onun ədəbi yaradıcılığa başlaması 1934-cü il kimi qəbul edilib. Lakin filologiya üzrə elmlər doktoru, professor H.Həşimlinin araşdırmalarından məlum olur ki, "M.Təhmasib bədii yaradıcılığa indiyə qədər iddia edildiyindən fərqli olaraq 1934-cü ildə deyil, daha əvvəllər başlamışdı". Alim axtarışlar nəticəsində müəyyənləşdirib ki, 1934-cü ildən düz 7 il əvvəl, yəni 1927-ci ildə onun "Bakıda çıxan "Maarif və mədəniyyət" jurnalının 12-ci sayında "Məhəmmədhüseyn Təhmasib" imzası ilə "Gənc şərqli" adlı lirik şeiri dərc olunmuşdur". Şeirin geniş təhlili üzərində dayanan H.Həşimlinin fikrincə, S.Rüstəmin "Ələmdən nəşəyə"si ilə səsləşən bu şeir "mahiyyət etibarı ilə gəncliyi bədbinlikdən uzaqlaşmağa, əməli fəaliyyətə, halal zəhmətə, böyük amallar ardınca getməyə səsləyən bir bədii nümunədir".

M.Təhmasibin öz ruhu etibarı ilə bu şeirə bənzər 4 misralıq digər bir şeirinə də rast gəlmişik. Həmin şeir M.Təhmasibin öz dəst-xətti ilə (əski əlifbada) 17 fevral 1930-cu ildə dostu Abbas Namazovun "Xatirə albomu"na yazılıb. Bu fakt da sübut edir ki, o, bədii yaradıcılığa 1934-cü ildən əvvəl başlayıb.

Həmin şeirdən 3 il əvvəl çap etdirdiyi "Gənc şərqli" şeirində Təhmasib:

Yalnız mənə göz yaşları eylərdi rəfaqət,

Hər səmtə dönərsəm, yenə min dürlü fəlakət.

Təqib ediyormuş kimi daim məni izlər,

Daim əzilər, "can çəkişən gəncliyim", inlər...

Mən şimdi bir aciz deyiləm, aləmi sarsan

Zəhmətlə yaşar kəndini təmin edən insan

- misraları ilə "həyatın amansız zərbələrindən sarsılan, ağlayıb sızlayan, həmdəmi göz yaşı olan" lirik qəhrəmanın mənəvi sarsıntılarını dilə gətirir, sonra onun "acizlikdən qurtulmasını... qurub yaratmaq əzmi ilə həyat meydanına atılmasını tərənnüm edirsə", 4 misralıq qeyri-mətbu şeirində o (lirik qəhrəman), inləmir, sızlamır, birbaşa öz nikbin əhval-ruhiyyəsini nümayiş etdirir:

Həyatda ağlama, göz yaşlarında yox məna,

Yazıq-yazıq çəkilən hıçqırıqda yox əzəmət.

Mübarizin kobud eşqində bəslənər sevda,

Bunalma bu gün, sonra canlanır həqiqət.

Son zamanlarda M.Təhmasibin yeni bir şeirini aşkara çıxarmışıq. "Aktyor" adlandırılan həmin şeirin ərəb əlifbası ilə avtoqrafı S.Mümtaz adına Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində M.Təhmasibin qardaşının - Xalq artisti Rza Təhmasibin şəxsi fondunda qorunur. 44 misradan ibarət olan bu şeir məşhur Azərbaycan aktyoru Möhsün Sənaniyə (1900-1981) həsr edilib. Sərlövhədən sonra yazılıb: "Məxsusdur gənc aktyor Möhsün Sənaniyə". Şeirin sonunda "Məhəmmədhüseyn Təhmasib" imzası qoyulub, lakin onun yazılma tarixi göstərilməyib. Çox ehtimal ki, şeir 1930-cu ildə qələmə alınıb. Onun tam mətni belədir:

Həzin bir ağlayış, azğınca gurlayan bir səs,

Əlində xəncəri dəhşətli, sərsəri bir kəs.

Qürüri atlı biri, əldə bir dəmir qırbac,

Soyuqda, qarda, boranlarda inləyən bir ac.

Cahanı qanlı əmri ilə titrədən bir şah,

Bütün yürəklərə qan yutduran yazıq bir ah.

Gözəl bir afətə vurğun zavallı bir məftun,

Gözündə qan yaşı Leyla deyən səfil Məcnun.

Səadətlə bütün bəxtiyarca bir zəngin,

Gözündə qan yaşı axşam-səhər yanan bədbin.

Həyatla uğraşan ancaq bir ixtiyar filosof,

Cahana fani deyən, ağlayan dərin bir of.

Dodaqlarında şərab, döşündə xaç, əlində Quran,

Təsviri dəli, xülyası dərbədər Sənan.

Fəlakətlə qırışmış və nəşəsiz bir alın,

Bütün varlığa üsyan deyən yazıq Aydın.

İçində hükəmayi səcdəgahi böyük Kəbə,

Əlində bayrağı Zöhhakı məhv edən Gavə.

Gözündə həqli və ölgün intiqam əməli,

Məhəbbətlə deyərmiş zavallı bir öfkəli.

Açıq düşüncəli, şənliyin telindən öpər,

Böyük cahanca məzarlıqda ölməz İskəndər.

Yetər gülüm, yetər artıq, çəkil monastra get,

Deyib də, hər kəsə nifrət edən yazıq Hamlet.

Bütün xəsisliyə yaltaqlığı ilə Mərdi-xəsis,

Həyatı əldə oyuncaqtək oynadan İblis.

Bütün cəmiyyəti təxlisə can verən Elxan,

Həyatın dəli qurbanı sərsəri Şamdan.

Həyatın əzəliyyət şeiri bir ilahi nida,

Məhəbbətlə yanan, gurlayan yazıq şeyda.

Yazıq rəiyyəti yalnız qılıncla qarşılayan,

Köpək xoruz və kəbin qəhrəmanı Pərviz xan.

Gözündə mərdimazarlıq, xəyalı göz yaşı yaz,

Bütün bir ailənin saqiyi-sərneşini Frans.

Rəiyyətin dəli xaqanı, çılğın Altunbay,

Həqiqətin dəli şeydası qəhrəman Oqtay.

Bu yapma tipləri pək canlı bir həqiqət edən,

Həyatı səhnədə təsvirə uğraşan, ey sən.

Həyatı göstərən, ey şanlı aktyor, əlbət,

Aqibət deyil bu qədər çəkdiyin qızıl zəhmət.

Silindi şanlı tərinlə kapitalizma binası,

Həyatı şənlədən ey incəsənətin atası.

Səninlə parlayır artıq bugun həyat əməli,

Həqiqət elçisi, ey sosializmanın sağ əli.

Şeirin ümumi məzmunundan müəllifin teatr, aktyor sənəti və müxtəlif dramaturqların əsərlərinin ideyası və tamaşası haqqında dolğun təsəvvürə malik olması açıq-aşkar anlaşılır. Onda bu təsəvvürün formalaşmasına həyatının birinci Naxçıvan mərhələsində (1907-1927) buradakı ədəbi-mədəni mühitin güclü təsiri olub. Bir sıra xatirə materialları və rəsmi sənədlər isə sübut edir ki, M.Təhmasib 1928-1930-cu illərdə, Naxçıvan teatrında həvəskar aktyor kimi fəaliyyət göstərib və bu fəaliyyəti onun "Aktyor" şeirinin ərsəyə gəlməsinə təsir edib. Bu barədə biz "Məmmədhüseyn Təhmasibin bir əlyazmasının izi ilə" adlı məqaləmizdə bəhs etmiş və belə qənaətə gəlmişik ki, onun "teart sənətinə gəlməsinə özündən 12 yaş böyük olan qardaşı, sonralar xalq artisti səviyyəsinədək yüksələn Rza Təhmasibin xüsusi təsiri olmuşdur".

Həmin təsirdən bəhs edən tədqiqatçı Aydın Dadaşovun fikrincə isə R.Təhmasibin "şəxsi kitabxanasındakı Şeksprin, Şillerin, Turgenevin, Puşkinin, Lermantovun kitablarını oxuyan... onun rejissor kimi tamaşaya qoyduğu və İskəndər rolunu ifa etdiyi... Mirzə Cəlilin "Ölülər" komediyasının tamaşasında Cəlal rolunda aktyor kimi səhnəyə də çıxan Məhəmmədhüseyn daim teatla əlaqə saxlayır"mış.

Bütün müasirləri kimi, M.Təhmasib də yaşadığı sovet rejiminin basqısı və kommunist ideologiyasının diktəsindən yaxa qurtara bilmədiyi üçün şeirin son misralarında aktyoru "kapitalizma binasını" "öz təri ilə silən", "sosializmanın sağ əli" hesab edir.

Şeirdə haqqında bəhs olunan tamaşalar və onların qəhrəmanları barəsində belə geniş və dürüst məlumatların çoxunu M.Təhmasib məhz Naxçıvanda yaşadığı illərdə içərisində olduğu teatr mühitindən almışdı. Çünki bu illərdə (1928-1930) şeirdə xatırladılan əsərlərin bir qismi Naxçıvanda tamaşaya qoyulmuş, hətta M.Təhmasib həmin səhnə əsərlərinin bəzisində Mərvan (H.Cavid. "Şeyx Sənan"), Aslan bəy (C.Cabbarlı. "Oqtay Eloğlu"), Pərviz (Ş.Sami. "Dəmirçi Gavə"), Pyer (K.Qoldoni), Rəmzi bəy (V.Tomas. "Tələbələrin kələyi") kimi rolları ifa etmişdi.

1923-1927-ci illərdə Bakı Pedaqoji Texnikumunda təhsil aldığı vaxtlarda da M.Təhmasib şübhəsiz ki, paytaxtda göstərilən teatr tamaşaları ilə maraqlanmış və şeirində xatırlatdığı səhnə qəhrəmanlarının digər bir qismi ilə isə məhz burada tanış olmuşdur. Bu da, şübhəsiz ki, onun "Aktyor" şeirinin qida mənbələrindən biridir.

Beləliklə, aydın olur ki, forma və məzmunca müəyyən ictimai və bədii dəyərə malik olan "Aktyor" şeirinin meydana çıxmasına təsir göstərən əsas faktor məhz M.Təhmasibin Naxçıvanda və Bakıda göstərilən tamaşalardan aldığı təəssürat və məlumatları məharətlə birləşdirmək bacarığıdır. M.Təhmasib Möhsün Sənaninin ifa etdiyi rollarla da məhz texnikumda oxuduğu illərdə tanış olmuşdu. 1924-cü ildə "Bayquş", 1925-ci ildə "Bismillah" filmlərinə çəkilən, 1923-1927-ci illərdə S.S.Axundov, H.Cavid, S.Cabbarlı, V.Şekspir, M.Qorki və başqa müəlliflərin pyeslərində müxtəlif xarakterli obrazları canlandıran M.Sənaninin yüksək sənətkarlığı tələbə M.Təhmasibin diqqətini cəlb etmiş və onu gənc aktyorun heyranına çevirmişdi. Məhz buna görə də o, özünün ilk qələm təcrübələrindən bir olan "Aktyor" şeirini M.Sənaniyə ithaf edib. Zaman göstərdi ki, M.Təhmasib ona şeir həsr etməkdə yanılmayıb. Çünki M.Sənani sonralar Respublikanın Xalq artisti səviyyəsinədək yüksəldi, milli teatrımızın tarixində öz orijinal dəst-xəttini qoya bildi.

M.Təhmasibin ilk yaradıcılıq nümunələrindən bizə bəlli olan bu şeirlərdir. Professor H.Həşimlinin haqlı qənaətinə görə, "gələcək tədqiqatlar ədibin bədii yaradıcılığının ilk dövrünə aid digər nümunələri də aşkara çıxaracaqdır".

Bir məsələyə də diqqəti cəlb etmək istəyirik ki, M.Təhmasib keçən əsrin 30-cu illərindən sonra şeir yaradıcılığı ilə məşğul olmayıb. Lakin bir sıra pyes və kino-ssenarilərinin bəzi məqamlarında öz yazdığı kiçik şeir parçalarından istifadə etməsi göstərir ki, M.Təhmasibin şair təbi burada da onun dadına çatıb.

Fərman XƏLİLOV

AMEA Naxçıvan Bölməsi Əlyazmalar Fondunun baş direktoru, filologiya üzrə elmlər doktoru

525-ci qəzet.- 2024.- 15 iyun,№106.-S.23.