XOŞBƏXT MƏZAR

O günün ardınca çıxan qəzetlərdə iki ölüm barədə xəbərlər birinci səhifədə idi. Həyatdan gedənlərin hər biri yetərincə məşhur, ikisi də öz sahəsinə görə istedadlı insanlardı.

Vəfat edənin biri və daha çox diqqət ayrılan neft milyonçusu Ağa Musa Nağıyev idi. "Azərbaycan" qəzeti 1919-cu il 6 mart sayında çoxdan bəri xəstə olan və ömrü 90 yaşında bitən Nağıyev haqqında yazırdı ki, "əvvəli kasıb və ömrünün axırınadək savadsız olan bu mərhumun sərvətcə bu dərəcəyə yetməsi ticarət aləmində nə qədər istedada malik olduğunu göstərir".

Hər iki mərhuma həsr edilən yazılarda ən əvvəl onların cəmiyyət üçün faydalılıq dərəcəsinə diqqət yönəldilir və səhnə ulduzu Hüseyn Ərəblinskinin bunca vaxtsız gedişinin necə dərin boşluq yaratdığı xüsusi vurğulanırdı. Xəlil İbrahim birmənalı yazırdı ki, "səhnəmiz buvaxtadək nə qədər dəyərli xadim qeyd etmişsə, böylə bir zərbə yeməmişdir. Bu zıya (itki - R.H.) Qafqaziya türk səhnəsi üçün bir ordunun baş komandanını qeyb etməsi kimidir".

Hüseyn Ərəblinski ilə ayrılıq günlərində həmin vaxt digər qəzetlərin yazdıqlarından bu böyük aktyordan sovet dönəmində söz açanlar ara-sıra iqtibaslar gətirmişlərsə də, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin baş qəzeti "Azərbaycan"ın adı, elə Müsavat hökuməti kimi, SSRİ çökənədək "qara siyahı"larda qaldığından yan keçilmişdir. Odur ki, "Azərbaycan"dakı yanğı dolu və sərrast qiymətvermələri əks etdirən o ilk vida yazılarının əks-sədasının heç olmazsa indi eşidilməsinə ehtiyac var.

Ənənəvi olaraq Ərəblinskini dayısı oğlu Əbdülxalıqın qətlə yetirdiyi söylənib və yazılıb, qətldən az sonra daha bu işin dalınca düşən də olmayıb, beləcə, qan batıb.

Əlbəttə, üstündən bu qədər sovuşandan, şahidlərin, sübutların təqribən hamısı həyatdan gedəndən və yox olandan sonra əsl qatilin və təşkilatçıların dəqiq müəyyənləşdirilməsi mümkünsüz qədər çətindir. Amma tariximizin qanlı və kədəri soyumayan bir səhifəsi haqqında əsl həqiqətləri doğru bilməkçün, həm də ədalət, insaf naminə ən azı buna cəhd etmək gərəkdir.

Sui-qəsd törədilirsə, təbii ki, bu, qəfil baş versə də, tədarükü irəlicədən görülən hadisədir. Adam öldürmək sadə məsələ deyil ki. Canlı insana yaxın məsafədən odlu silahdan atəş açıb onu öldürmək anının öz vahiməsi var ki, bu səddi aşmaq hər adamın, hətta hər peşəkar qatilin də işi deyil. O qədər təsadüflər olub ki, biri digərinin üstünə silah çəkib, elə qəsdi də öldürmək olub, ancaq tətiyi çəksə də, içərisindəki həyəcandan atəş açılmayıb, ya son anda əli titrəyib, güllə yan keçib. Sənət tariximizdəki ən müdhiş qətllərdən olan Ərəblinski faciəsinin ailə-məişət münasibətləri müstəvisində baş verən hadisə olmadığı məni hələ ilk gəncliyimdən düşündürüb, belə qənaətə gəlməyimə hələ tələbəlik illərimdə Maestro Niyazidən eşitdiyim söz də çox ciddi əsaslar yaradıb. Ərəblinski öldürüləndə Niyazi 8 yaşında olmuşdu (Rəsmi sənədlərdə onun təvəllüd tarixi 1912-ci il göstərilsə də, özü mənə söyləyib ki, əslində 1911-ci ildə doğulub. Bunu sübut edən bir əhvalat da danışırdı ki, 1911-ci ildə atası Zülfüqar Hacıbəylinin rəhbərlik etdiyi truppa qatarla Bakıdan Tiflisə gedirmiş və o vaxt adı hələ Knyaz olan Niyazi də anası Böyükxanımın qucağında imiş. Maestro söyləyirdi ki, sonralar hər dəfə Niyazinin neçə yaşı olar söhbəti düşəndə Mirzağa Əliyev məzə ilə deyərmiş ki, bilmirəm neçə yaşı var, ancaq 1911-ci ildə mənimlə Gürcüstana qastrola gedib).

Hüseyn Ərəblinskini mənə ilk dəfə yaxından "göstərən" və sevdirən elə Maestro olmuşdu. O, Ərəblinskini uzaqdan-uzağa yox, elə öz evlərinin içərisindən tanıyırdı. Hüseyn onun atası, bəstəkar Zülfüqar Hacıbəyovla yaxın dost olmuşdu. Maestro Ərəblinskinin zahiri görünüşünü elə heyranlıqla və elə ayrıntılı təsvir edirdi ki, mənə elə gəlirdi böyük aktyoru həyatda elə özüm də görmüşəm. Hüseyn Ərəblinskinin məşhur fotosu, yəqin, hər kəsin göz yaddaşındadır. Baxınca o şəkildə ilk diqqəti çəkən aktyorun ağ, hündür varatniki - boyunluğu olur. Maestro Niyazi isə Hüseyn Ərəblinskinin həmin dik ağ boyunluğu ilə bağlı bir cəhəti lap dəqiqləşdirirdi. Deyirdi ki, Hüseyn Ərəblinskinin şalvarındakı şax gendən diqqəti çəkirdi, həmişə elə təsəvvür yaranırdı ki, sanki kostyumu ütüdən bu dəqiqə çıxıb və bir də boyunluğu həmişə dumağ və dik olardı. Atam deyərdi ki, Hüseyn hər gün nişastalanmış təzə boyunluq taxır, varatnik çox sərt olduğundan boynunu döyəcləyərdi, ona görə həmişə boynunda qırmızı bir xətt olardı.

Niyazinin dilindən eşitdiyim, heç bir fotonun çatdıra bilməyəcəyi, yalnız yaxın məsafədən sevgi ilə müşahidə edilən belə cizgilər Hüseyn Ərəblinskini qəlbimə, ruhuma çox yaxınlaşdırmışdı və Maestro Niyazi Hüseyn Ərəblinskinin qətl olunduğu gün haqqında da xatirələrini bölüşürdü. Deyir, evdə oturmuşduq, qardaşımla dərslərimizi hazırlayırdıq, atam nəşrinə başlayacaqları "Övraq-i nəfisə" üçün məqalə yazırdı və bu arada evimizin daimi qonaqlarından olan Məmmədəli Sidqi hövlnak girdi içəri. Biz həmişə qardaşımla onun danışığına gülərdik, çünki "ev" yerinə "əv" söylərdi və indi də həyəcanlı halda dediyi ilk söz elə "əv" oldu, qardaşımla mən istər-istəməz gülüşdük: "Əvimiz yıxıldı, ay Zülfüqar bəy!" Ancaq bunu deyəndən sonra hönkürtü ilə ağlamağa başlayanda biz tutulduq, xırp səsimizi kəsdik, atam da təşviş içində ayağa qalxdı ki, "Nə olub, ay Məmmədəli?" Səsi qırıla-qırıla cavab verdi ki, Hüseyni öldürdülər...

Niyazinin evində Ərəblinskinin dəfn gününün məşhur fotosu da vardı və yataq otağındakı yazı masasının üstündə olardı. Həmişə deyərdi ki, o adamların arasında mən də varam, çünki dəfnə ailəlikcə getmişdik, anam məni də əlimdən yapışaraq özü ilə aparmışdı və "İsmailiyyə"nin yanınacan getdik, cənazə izdihamı oradan qəbiristanlığa sarı hərəkət etməyə başlayanda anamla mən Terequlovalarla birgə evə qayıtdıq.

Həmin fotoda Terequlova bacılarından biri əlində Ərəblinskinin şah rollarını ifa edərkən başına qoyduğu tacı, digəri isə qılıncını aparır...

O qüssəli günlərdə, atasının, əmiləri Üzeyir və Ceyhun bəylərin, atasının dostlarının axşamlardan birində öz evlərində yığışaraq dərdləşdiyi əsnada xısın danışıqlardan qulağına dəymiş bu sözləri Niyazi unutmamışdı: "Bu işin dalında duranlar var".

Maestrodan neçə dəfə xəbər almışdım ki, bəs sonralar bu barədə nəsə söhbətlər oldumu, işin ardınca düşüldümü, "yox" demişdi; Ərəblinski ilə çox yaxın olmuş Hüseynqulu Sarabskinin oğlu, teatrşünas, sənətkarların ailə tarixçələrini dərindən bilən Azər Sarabskidən xəbər almışdım, o da atasının hansısa təfərrüatlara varmadan "Bu iş tək Xalıqlıq deyildi" dediyini söyləmişdi; Hüseyn Cavid yadigarı, uzun illər İncəsənət İnstitutunda teatr tarixindən dərs demiş Turan xanımdan evlərində heç Ərəblinski söhbətlərinin gedib-getmədiyini soruşmuşdum, anası Mişkinazın ona danışdıqlarını mənə söyləmişdi ki, Ərəblinskinin ölümündən illər sonra, artıq Cavidlər ailəsinin İstiqlaliyyət küçəsində yaşadığı vaxtlarda bir axşam Abbas Mirzəylə Mərziyyə xanım onlara qonaqmış, söhbət bu küçənin var olduğu müddətdə ikicə dəfə - bir Ərəblinskinin dəfnində tabut burada, "Cəmiyyət-i xeyriyyə"nin qarşısında qoyulub matəm mitinqi keçiriləndə, bir də elə həmin 1919-cu ilin 28 mayında - Cümhuriyyətin 1 yaşı bayram ediləndə adamlarla tamam dolu olduğu, keçilməz hala gəldiyindən düşübmüş. "Necə oldusa, Baba (Cavidin uşaqları ona "Baba" deyə müraciət edərmişlər - R.H.) dedi ki, o vaxt Ərəblinski öldürüləndə nəsə həddən ziyadə şayiələr yayıldı, elə bil qəsdən belə edirdilər ki, camaat çaş-baş qalsın, əsl səbəb bu şayiələrə qarışaraq itib-batsın".

O dövrdə hansı şayiələrin dolaşdığı barədə unudulmaz aktyorumuz Ağasadıq Gəraybəylidən də soruşmuşdum, təsdiqləmişdi ki, həqiqətən, hərə bir söz danışırdı, hətta bu qətlin guya qadın məsələsi ilə bağlı olduğu xəbərini də buraxmışdılar, kimsə inanmasa da, hər halda bunu da yaymışdılar.

Şayiələr o qədər çox, fərqli, təzadlı - inanılası və yaxına buraxılmamalıymış ki, Sultan Məcid Qənizadə onları ümumən bir qırağa qoyub fikir verməməyi tövsiyə edirdi: "Ərəblinskinin üstündə çağlayan qan çanağı nahaq tökülən qan dəryasından bir qətrə kimi olduğunu diqqətə aldıqda ağızlarda söylənən şayiələrdən vaz keçməyi məsləhət görürəm, ancaq bu qədər bilinməlidir ki, nabəkar qatil nadirülvücud Azərbaycan artistinin odlu sinəsini bir qırıq qurşun ilə bir dəqiqədə yırtıb ürəyindəki zövq şərarəsini söndürməklə səhnə xadimlərinin ciyərini ələddavam yandırmış olur".

Müəmmalı qətllərdən, ciddi təşkil edilmiş sui-qəsdlərdən sonra şayiələrin törənməsi, bəzənsə bunun bilərəkdən, planlı surətdə dilə-ağıza ötürülməsi də məlum gedişatdır. Və belə dedi-qodular sırasına qadın izinin qatışdırılması da az rast gəlinməyən hallardandır. Hüseyn Ərəblinski boy-buxunlu, yaraşıqlı, diqqət mərkəzində olan cavan oğlandı, onu yaxından tanıyanlar inanmasa da, hər halda nabələdlərin ağlına batacaqdı, onlar da eşidincə yayacaqdılar, ayaq tutub yeriyən ehtimallardan biri də artacaqdı.

Zavallı Ərəblinskinin işi o qədər çoxmuş və o qədər göz qabağında olan adammış ki, hətta ona hansısa imkanlı ailədən hansısa göyçək xanımın gözü düşsəydi belə, nə bu sevdaya ayıracaq zamanı, nə də nəzərdən yayınmaq fürsəti vardı. Həm də təbiətcə o cür meyllərdən uzaqmış. Aktyor yoldaşlarından Hüseyn Quliyevin (1900-cü il təvəllüdlü Hüseyn Quliyev əsrin əvvəllərində yeniyetməlik və ilk gənclik illərində teatrla bağlı olmuş, aktyorluq etmiş, sonralar hüquq təhsili almış, uzun müddət ədliyyə orqanlarında çalışmışdı) xatirəsidir ki, küçədən keçəndə də adam üzünə baxmaz, başını aşağı salıb yol gedərmiş.

Şərçi bilirdi nə edir - sən şayiə quşunu aç burax, qonmadığı kol qalmayacaq. İnanan inansın, inanmayan inanmasın, əsas odur ki, şayiənin özü olsun. Varsa, artıq işləyir.

Yazılmamış qanundur - qatil, qəsdin təşkilatçıları niyyətlərini həyata keçirməkçün seçdikləri məkanı əvvəlcə yaxşıca araşdırırlar, nəyin necə ediləcəyini, haradan girilib haradan çıxılacağını hesablayırlar. Qətldən sonra hansı şayiələrin yayılmasınadək hər şeyi ölçüb-biçənlər bunları nəzərə almamış olmazdılar.

"Azərbaycan" qəzetinin 5 mart sayında digər şəhər xəbərləri ilə yanaşı, zahirən diqqət çəkməmiş bir xəbər də var. Təsdiqləmirəm ki, mütləq bunun o qətl hadisəsinə aidiyyəti var. Ancaq elə mühüm və onillərcə açılmamış qalan cinayətdən söz gedir ki, burada əhəmiyyətsiz, ikinci, ya üçüncü dərəcəli sayılacaq heç bir cizgi yoxdur. Hadisələr zənciri müfəssəl şəkildə bərpa edilərsə, hər biri əsl səbəbi və səbəbkarı müəyyənləşdirmə üçün mötəbər vasitəyə çevrilə bilər.

Xəbər "Patron tutulması" adlanır. Qəzet yazır ki, "3-cü uçastokun (sahənin - R.H.) pristavı Mollazadə Bakı qalabəyisinə (komendantına - R.H.) məlum etmişdir ki, Persidskaya (indiki Murtuza Muxtarov - R.H.) və Serkovnaya (indiki Vidadi - R.H.) küçələrinin küncündə faytonda gedən bir şübhəli şəxsi tovqif (həbs - R.H.) etmişdir. Axtardıqda faytondakı Qobu kəndinin əhli Yəhya İsrafil oğlu olub, bir kisə patron tutulmuşdur. Məzkur (adıçəkilən - R.H.) şəxs onu azad etmək üçün okolotoçnıya 200 manat pul təklif etmişdir. Pristav pulu və patronları qalabəyinə təqdim edib və rica etmişdir ki, həman pul məzkur şəxsi tövqif etmiş olan qaradavoya verilsin".

(Elə yolüstü qeyd edib keçim ki, qanun pozucusunun təklif etdiyi rüşvətin rəsmən mükafat olaraq həmin şərəşuru tutana verilməsi təşəbbüsü davam etdirilməsi məsləhət olan cəhddir ki, şübhəsiz, sonralar faydasını hökmən verər, qanun keşikçilərini daha həvəslə və ürəklə işləməyə ruhlandırar).

Bu xəbər diqqətimi ona görə çəkir ki, qətlin törədildiyi ərəfədə baş verir və həm də şəhərin hansısa digər uzaq bir yerində yox, məhz Ərəblinskinin yaşadığı Serkovnaya küçəsinin tinində.

İddia etmirəm ki, mütləq o qətlə birbaşa aidiyyəti var, amma o vaxt gərək mütləq və həm də həmin qətlə bir neçə gün qalmış o həndəvərə gəlib-getmişlərin, baş vermiş irili-xırdalı hadisələrin hamısı araşdırıla idi. Edilibmi? Yox! Xatirələr təsdiqləyir ki, isti-isti hansısa tərpənişlər olubsa da, o boyda hadisə sanki qısa müddətdən sonra unudulub (ya unutdurulub), elə təxminən açılmamış kimi qalıb və axıracan da nə əsl cani, qətlin gerçək təşkilatçıları müəyyənləşdirilib, nə də bu ölümə görə layiqli cəzasını alan olub. Cinayətin açılmayacağına şübhələrsə elə ilk günlərdən varmış və bunun izləri xatirələrdə də qalıb, hətta mətbuat səhifələrində də.

Ərəblinski itkisindən ilk təsirli yazını qələmə alan Üzeyir bəy olmuşdu və onun martın 6-da "Azərbaycan"da "Mizrab" imzası ilə dərc edilən məqaləsində kədərindən əlavə cinayətin ətrafında elə başlanğıcdan yaradılan laübalılıqdan qaynaqlanan narahatlığı da hiss olunurdu ki, hökuməti bu düyünü açmağa çağırırdı: "İki gün əvvəl sağ idi, salamat idi. Bədənində ölmək, yox olmaq əlaməti yox idi. Ruhu isə öz qəlibində qalmaq və qalmaqla sahib-i qəlibi (qəlibin yiyəsini - R.H.) yaşatmaq və ümidlərlə pərvaz etdirmək həvəsi ilə səhne-yi həyatda dolandırırdı. Bu gün isə qanına bələşmiş olan bu bədən qəlib-i biruh (cansız qəlib - R.H.) olaraq yıxılıb, dil ilə deyil, zəban-i hal ilə "Ey xəlq, mənim zülmümə şahid olun!" deyir.

...Ey tamaşaçılar! Zülüm və sitəm səhnəsi üzərində yıxılmış olan bu qanlı bədən, bu ruhsuz qəlib Nadirin, Ağa Məhəmməd şah Qacarın qətlini təmsil edən diri ölü deyildir. Bu, Hüseyn Ərəblinskinin öz facie-yi həyatını axan qanı və yıxılmış canı ilə təsvir edən nəşidir ki, son rolu öz ömrünün faciəsində axırıncı dəfə oynamaqla sizə həqiqi bir faciə tamaşasını göstərib də əlvida edir. Lakin nahaq yerə əl çalmayın! Bu bədən təkrar durmaz. Durub da sizin ayaqlarınıza qarşı qana bələşmiş başını əyməz. Facie-yi həyatının son pərdəsi bir də açılmamaq üzrə əbədi olaraq qapandı. Lakin bu məzlumun, bu zərərsiz insanın, bu kimsəsiz və arxasız cavanın qətl-i facianəsi əsrarını (faciəli qətlinin gizlinlərini - R.H.) örtən pərdəni qaldırmaq və bu sirri faş etmək hər kəsin mənəvi borcu olduğu kimi, ən əvvəlcə cavan dövlətimiz Azərbaycan hökumətinin vəzifəsidir".

"Azərbaycan" qəzetinin 1919-cu il 7 mart sayında - Ərəblinskinin cənazəsinin bu səhər, cümə günü saat 10-da Serkovnaya küçəsi 6-cı dalan, 1 nömrəli evdən götürüləcəyi ilə bağlı 6 müxtəlif qurumun xəbəri və yas mərasiminə dəvəti dərc edilib. Sanki adicə xəbərdir, amma törədilmiş cinayətə aid iki yanaşma artıq özünü büruzə verməkdədir. Zülfüqar və Üzeyir bəy Hacıbəyli qardaşları Müdiriyyəti, Türk-müsəlman mühərrirləri, Türk Ədəm-i Mərkəziyyət Firqəsi "Müsavat"ın Baş Komitəsi, Hacıbəyli Qardaşları Müdiriyyətinin ümum artistlərinin xəbərində Ərəblinskinin bir "bədəfkar"ın əli ilə "vəhşicəsinə qətlə yetirildiyi" göstərilirsə də, digər iki xəbərdə - "Azərbaycan" qəzeti türk mühərrirlərinin və Bakı Müsəlman Aktyorları İttifaqı Ərəblinskinin "canilər tərəfindən qətl edildiyini" bildirir. Başqa sözlə, açıq şəkildə mütəşəkkil cinayətin nəticəsi olduğu bəyan edilir.

O dövrdə bu qətli bir nəfərin törətməsinə baxmayaraq, arxasında təşkilatçıların dayandığı gümanına bir neçələrinin düşdüyünü duyan və Rusiyadan təlimatlandırılaraq Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti idarəçiliyinə qarşı həm açıq, həm gizli - istər Məclis-i Məbusanda, istər hökumətdə, istərsə də xalq arasında əl altdan ardıcıl təxribatçı addımlar atan bolşeviklər bu girəvədən də istifadəyə çalışmış, bu işdə hökumətin əli olması versiyasını da yeritməyə cəhd etmişlər. Yapışacaq yerləri bu idi ki, Ərəblinskini güllə ilə vuran dayısı oğlu Əbdülxalıq Milli Orduda zabit idi. Belə əlaqələndirirdilər ki, guya Ərəblinski Müsavat hökumətindən narazı imiş, Həştərxana gedib-gələndən sonra oradakı vəziyyətlə buradakı vəziyyəti tutuşduraraq mövqeyində bir az da qətiləşibmiş, hökumət əleyhinə narazılığını da guya açıqca söyləyirmiş, guya tanınmış adam olduğundan hökumət onu həbsə almağa cəsarət etmirmiş, bir hiylə ilə yox etmək qərarına gəlibmiş, icraçı olaraq da "əlaltıları" Əbdülxalıq Hacı Əbdülkərim oğlunu seçiblərmiş. Bunları fərziyyə kimi yazmıram, bunları vaxtilə Sabit Rəhman "Hüseyn Ərəblinskinin həyatı" adlı yazısında sovet mövqeyindən təsvir edib.

O çağda bolşeviklərin inadla bu xətti yürütməsinin, belə ağır millət dərdindən də siyasi möhtəkirlik edərək milli hökuməti şərləməkçün daha bir imkan kimi istifadəyə səy göstərmələrinin, guya Ərəblinskini özlərinə daha yaxın tutmalarının sübutlarından biri də elə həmin martdaca "Övraq-i nəfisə" dərgisinin Hüseyn Ərəblinskinin ölümünə həsr edilmiş xüsusi buraxılışında "A.B." imzalı mühəndisin məktubudur. Onlar eyni məktubu "Azərbaycan"a da yollamışdılar ki, şayəd, dərc edilməsə, bunu da bir bəhanə edərək yenidən mətbuatda hallandırsınlar. Ancaq "Azərbaycan" martın 17-də "Ərəblinskinin qətli ətrafında" adlı rubrika ilə bu mövzuya təzədən qayıtmış, mühəndis "A.B."nin həmin məktubunu da, daha iki mühüm xəbəri də səhifəyə qoymuşdu: "Keçən gün, martın 7-sində Bakı deposunda olan müsəlman əmələ (fəhlə - R.H.) və ustaları nümayəndələri mənim yanıma gəlib canilər tərəfindən facianə bir surətdə qətl edilən, hamının sevgilisi, məharətli artist Hüseyn Ərəblinskinin ailəsinə və yoldaşlarına qəzetəniz vasitəsilə izhar-i yə`s və təəssüf etməyi xahiş etdilər. Biz müsəlman fəhlələri Ərəblinski şəxsində bir hürriyyət və istiqlaliyyət mübarizi (bunlar "hürriyyət" və "istiqlaliyyət" deyəndə bizim milli istiqlalı və qurduğumuz müstəqil dövləti, yetişdiyimiz azadlığı deyil, özlərininkini - bolşevizmin vəd etdiyi "sosialist hürriyyəti" və "istiqlaliyyəti"ni düşünürdülər - R.H.) və bir səhnə müəllimimizdən məhrum olduq. Miqdarı az olan ziyalılarımız arasından qəddar əl ilə bir ziyalını aramızdan yox edən qatil ən şiddətli cəzaya düçar olmalıdır. Bunu biz təkidlə xahiş edirik ki, xaincəsinə və facianə bir surətdə öldürülməsi münasibətilə onun qohumlarına və dostlarına sizin jurnal vasitəsilə başsağlığı verim. Biz müsəlman fəhlələri Hüseyn Ərəblinski kimi böyük səhnə xadimini itirdik. O, bütün həyatını səhnəyə vermiş və ömrü boyunca azadlıq uğrunda mübarizə etmişdir. Buna görə də belə bir böyük istedad sahibini öldürənin bilatəxir (yubatmadan - R.H.) cəzalandırılmasını hökumətdən xahiş və tələb edirik".

Əlbəttə, bunlar Şimal dalğaları ilə sətəlcəmlənmiş başların cəfəngiyatları idi. Əslində Ərəblinskinin qətlində pərdəarxası kəskin şübhə doğuran məqamların varlığına ilk diqqəti yönəldən və bu məsələni xeyli müddət daimi diqqətində saxlayan elə Cümhuriyyətin bir nömrəli qəzeti olmuşdu. Ərəblinski ilə vida çağında da öndə olan elə cümhuriyyətçilər idi.

1919-cu il bazar günü buraxılmış "Azərbaycan" qəzeti srağagünkü dəfn mərasimi haqqında geniş yazı dərc etmişdi və o yazı da şahidlik edir ki, hökumət də, parlament də həmin qəmli gündə öndəymiş: "Səhər saat 11 radələrində camaat mərhumun evinə gəlməyə başlamış və bir qədərdən sonra küçələr camaatla dolmuşdu.

Cənazə qaldırılmadan əvvəl mərhumun bacısı müxtəsər bir nitq irad edərək camaata xitabən mərhumun heç bir kəsi olmadığını və məzlumanə bir surətdə qətl edildiyini bəyanla Azərbaycan hökumətindən onun qatillərinin ağır cəzaya düçar edilməsini tələb etdi. Sonra cənazə oradan qaldırılıb Təzəpir məscidinə aparıldı. Burada namaz qılındıqdan sonra Məhəmməd Əmin Rəsulzadə cənabları müfəssəl bir nitq irad edərək vətən və millət uğrunda göstərmiş olduğu fəaliyyəti və türk səhnəsinin Ərəblinski kimi müqtədir və məharətli bir ustadını qeyb etdiyinə son dərəcə təəssüf edərək artist yoldaşlarına və ziyalılara sərsəlaməti (başsağlığı - R.H.) izhar etdi".

Ardınca isə daha bir millət vəkili, Rza bəy Qaraşarov çıxış etmiş, "millətinin cəhalətini səhnələrdə camaata göstərən Ərəblinskinin həman cəhalət tərəfindən qətl edildiyinə təəssüfünü" Məclis-i Məbusanın Sosialist İttifaqı adından dilə gətirmişdi. Dəfn mərasiminin sonrakı gedişi haqda yazılanlar da aydınca nişan verir ki, bu, yalnız mədəniyyət xadimlərinin, ziyalıların çiynində gedən hüzr deyildi, dövlət səviyyəsində təşkil olunmuş vidalaşma idi: "Cənazəni Bakı qazisi Axund Əbdürrəhim Hadizadə, Bakı qubernatoru Rəşid bəy Axundzadə, Bakı qalabəyisi Lütfəli bəy Əmircanov başda olmaq üzrə bir çox polis məmurları, Məclis-i Məbusan üzvləri, bütün məktəblərin müsəlman şagirdləri, bütün mədəni, maarif və xeyriyyə cəmiyyətlərinin, siyasi firqələrin nümayəndələri müşayiət edirlərdi".

O vaxta qədər Bakının yas mərasimlərində yanıqlı mərsiyələr İmam Hüseyn adına oxunmuşdu, Cəfər Cabbarlının ağır xəbəri eşidincə gecə ilə yazdığı Ərəblinski mərsiyəsi dəfn günü boyu dəfələrlə səslənərək ürək dağladı. Əvvəl cənazə Qubernskaya küçəyə (indiki Nizami) aparılıb Hacıbəyov Qardaşları Müdiriyyəti idarəsinin qarşısında qoyulandan, həmingünkü ikinci matəm mitinqi keçirilərkən müsəlman mütəəllimləri (tələbələri) adından şeiri o özü oxumuşdu, sonra mərsiyə köçürülərək əl-əl gəzməyə başlamışdı və məzarı üstündə də dua əvəzi səsləndirilmişdi:

Möhtərəm, ey sevgili yoldaşımız, mərhum Hüseyn!

Çox çəkib cövr ü cəfa qardaşımız məzlum Hüseyn!

Zillət içrə etdin abad səhne-yi millimizi,

Xab-i qəflətdən oyatdın millət-i küllimizi.

Ac-susuz atdın özün bu kəşməkeş meydanına,

Millətin bir can yetirdin səhne yi-ürfanına.

Səhne-yi milli səninlə bir təcəlla bulmada,

Sən vəli bir xak-i zülmatə şitaban olmada.

Çəkdiyin cövr ü cəfanın intəhasın bilmədin,

Həsrətin qəlbində, bir cəllada can tərk eylədin.

Cismini millət qəmi çoxdandu milliləndirdi, ya

Qoymadı rahət səni, zatında cuş etmişmi ya?!

Cəhd qıldın, tək çalışdın, səhnə abad eylədin,

Leyk, bir cəllad əlində qanə batdın, inlədin.

Xalq unutmaz xadimin, ey millətin dilarəsi,

Millətin ruhunda yer açmış şu qurşun parəsi.

Elə təsəvvür yaranır ki, sanki hamı nədənsə çəkinirmiş və Ərəblinskinin qətlinin əsl baislərinin üzə çıxarılması üçün hansısa cəhdlər etməyə qorxurmuşlar. "Azərbaycan" qəzetinin qətldən lap az sonra - 1919-cu il martın 17-də dərc etdiyi bu yazı niyə Bakı valiliyini hərəkətə gətirməmiş, istintaqı silkələməmişdi? Axı bu, həmin günədək ortada dolaşan versiyaların hamısını istisna edirdi, axı birbaşa ad çəkilirdi: "Mərhum Hüseyn Ərəblinskinin hərəmi Asiya xanım Ərəblinski Bakı qubernatoruna bir ərizə verərək məlum etmişdir ki, Ərəblinskinin qətlinə birinci səbəb və müqəssir olan Salam Zeynalov nədənsə həbsdən azad edilmişdir. Məzkur qatil Ərəblinskinin arvadı Asiyanı dəxi öldürməklə təhdid edir. Onun qohumlarından olan İsmayıl dəxi arvadı təhdid edir və hər gün Salamın arvadı Asiyanın evinə gələrək ərini müqəssir etməməyi tələb edir. Bunu məlum edərək Asiya xanım qubernatordan rica edir ki, yuxarıda göstərilən şəxsləri tövqif (tutaraq - R.H.) edib həbsə atsın. Çünki o, köməksiz arvad olduğu üçün onların qorxusundan evdən kənara çıxa bilməyir. Hərgah bu iş etinasız qalarsa, həman şəxslərin arvadı öldürəcəklərinə şübhə yoxdur".

Hətta "Azərbaycan" da 7 mart, cümə günü çıxan 131-ci sayında "Hüseyn Ərəblinskinin qətlini xəbər vermişik, şənbə günü təfərrüatını məlum edəcəyiz" xəbərini yaysa da, növbəti nömrədə yalnız dəfn mərasimindən bəhs olunur, nə o, nə də sonrakı nömrələrdə bu vədə əməl edilir.

Ortada bir neçə hekayət var, sanki hamısı da üzdən baxanda düz kimi görünür.

Hüseyn Quliyev birbaşa Ərəblinskinin zövcəsi Asiyaya istinad edir. Yazır ki, 1919-cu il mart ayının 4-də Bazarnaya (sonrakı Hüsü Hacıyev, indiki Azərbaycan) küçəsi ilə gedərkən adamların Şors (indiki Bəşir Səfəroğlu) küçəsinə tərəf qaçışdığını, dayısı oğlu Xalıqın Hüseyni boğazından güllə ilə vurduğunu söylədiklərini görüb-eşidir. "Axşamüstü mən bunun səbəbini Asiyadan soruşdum. O dedi ki, Xalıq Hüseyni qonaq çağırmışdı, o heç getmək istəmirdi, Hüseyn dayısı və dayısı uşaqları ilə çoxdan idi ki, danışmırdı, onlar Hüseynlə kin-küdurət saxlayırdılar. Xalıq onu dilə tutub aparmışdı. Bir azdan sonra mənə bir parça kağız gətirdilər. Hüseyn rusca yazmışdı: "Asə, vozğmi qitaru, i pğesu, prixodi skorey, skorey, skorey", "Asya, gitaranı və pyesi götür, tez gəl, tez, tez, tez!"

Mən pyesi axtarıb tapa bilmədim, gitaranı götürüb getdim. O vaxt çatdım ki, artıq Hüseyn öldürülmüşdü. Mən bilən, Hüseyn vəziyyəti başa düşüb o kağızı mənə yazmışdı".

Hüseynqulu Sarabski isə Ərəblinskinin bacısından soruşduğunu bildirərək bir az fərqli hekayət təqdim edir. Yazır ki, qətl barədə martın 4-də gündüz saat 10-da teatra gedərkən yolda ona müsibəti ağlayaraq xəbər verən aktyor yoldaşları Əbülhəsən Anaplı və Rza Darablıdan eşidib.

"Hüseyngilə getdim. İçəri girib gördüm Ərəblinskinin cənazəsi taxtın üstündədir.

...Onun başı üstündə bir qoca qadın oturmuşdu. O, Ərəblinskiyə tərbiyə vermiş Mariya İvanovna idi. Başıaçıq, ağ saçları üzünə tökülmüş, rəngi saralmış, üzünü mənə tutub dedi: "Gördün Hüseynlə necə rəftar elədilər?

Mən yoldaşlardan qanlını xəbər aldım. Dedilər ki, onu dayısı oğlu Əbdülxalıq vurmuşdur. Ərəblinskinin bacısından hadisənin təfsilatını öyrəndim.

- Keçən gün axşam saat 4-də Əbdülxalıq igidölmüş Hüseyni evlərinə nahara çağırdı. Hüseyn heç getmək istəmirdi. Çox söhbətdən sonra Hüseyn paltosunu geyib getdi onlara. Stolun qırağında oturub çörək yeməyə başlayırlar. Əbdülxalıq tapançasını çıxarıb Hüseynin boğazından vurub yıxıb yerə. Özü isə qaçıb. Güllənin səsinə evdəkilər xəbər tutub gəlib görürlər ki, Hüseyn yerə yıxılıb, ağzından qan axır. Xəbər elədilər, gedib Hüseyni ölmüş gördüm".

Digər aktyor Əlabbas Rzayevin hekayətində də fərqlər var. Onun yazmasınca, Əbdülxalıq Hüseyni dəvət edir ki, "atam öləndən sonra sizinlə mehriban bir surətdə yaşamaq istədiyim üçün mənə nahara qonaqsan". Guya Hüseyn də ora xanımı Asya ilə gedir, ancaq Əbdülxalıq vəziyyəti belə görəndə özünü itirmir, şahidi başdan eləməkçün deyir ki, bəs bibimi niyə gətirməmisən?

Asya qayınanasını gətirməkçün gedəndən sonra Əbdülxalıq "brauninq tapançasını çıxarıb Hüseynin başını nişan alır və atdığı güllə ilə Hüseyni boğazından ölümcül yaralayıb qaçır".

Rusca nəşr edilən "Azərbaycan" qəzeti isə 1919-cu il martın 6-da çıxan 49-cu nömrəsində isti-isti öz araşdırdığı və obirilərə əsla bənzəməyən versiyanı verirdi ki, Ərəblinski martın 4-də səhər 6-da öz evində revolverdən açılan atəşlərlə öldürülüb, qatil qaçıb gizlənib, onun axtarışı üçün təcili tədbirlər görülüb.

Ancaq rusca "Azərbaycan"ın martın 7-dəki növbəti sayında cinayətin başvermə saatı və yeri dəyişir: "Martın 4-də axşam saat 7-də Çadrovaya küçəsində (indiki Mirzağa Əliyev - R.H.) Əbdülxalıq Hacı Əbdülkərim oğlu revolverdən açdığı atəşlə artist, səhnə təxəllüsü Ərəblinski olan Hüseynbala Xələfovu öldürüb. Qatil tutulub".

Onsuz da qarışıq olan bu qəziyyəyə bir dolaşıqlığı da vaxtilə heç bir mənbə göstərmədən, yetərincə əsaslı olmayan şəxsi ehtimallara və çox sərbəst təxəyyülə söykənən teatrşünas Ədilə Əliyeva artırmışdı. O, nədənsə, rusca "Azərbaycan" qəzetinin martın 6-da dərc edib elə sabahı günü də imtina etdiyi versiyanın üstündə möhkəm dayanır və israrla bu hekayəti şaxələndirməyə can atır. Guya Ərəblinski martın 4-də Qafqaz müsəlmanları tələbələri Mərkəzi Komitəsinin təşkil etdiyi tədbirdə iştirak edərək evinə dan üzü - səhər saat 6-da gəlib çıxır (hesabla, demək, bu, artıq ayın 5-i olur ), guya evdə artıq qatil onu gözləyirmiş (bəs evdəkilər hara baxırmış ki, gecənin bir aləmində yad adam gəlib keçib evin ortasında oturubmuş? Bəs bu qatildə gecə saat 4-ü, 5-i ötəndən sonra da Hüseynin mütləq gələcəyinə əminlik haradanmış ki, "gözəgörünməz" halda onu evin içində gözləyirmiş?) və guya aktyor pencəyini əynindən çıxarmağa macal tapmamış atəş açılır (bunu hansı mənbə, hansı şahid söyləyib? Yoxdur), yenə guya qatil evdən çıxıb qaçır, guya qonşu qadın hay-küyü eşidib çığırır, guya küçədə polis başlayır fit çalmağa, bir daha guya yoldan keçənlər də canini yaxalayıb polisə təhvil verirlər.

Və yenə də vurğulayaq - guya ki, bütün bunlar səhər saat 6-da baş verir. Elə saatda ki, camaatın çoxu bu zaman hələ şirin yuxuda olur. Üstəlik, bunu da unutmayaq ki, həmin günlər yaz yaxınlaşsa da, hələ qış bitməyibmiş, havaların soyuq keçməsinə dəlalət edən bir əlamət də o günlərə aid xatirələrdə Ərəblinskinin paltolu olmasıdır. Yəni bir qış səhərində sübh tezdən hətta qatili tutacaq qədər çox adam olan get-gəlli küçə, özü də Bakının 1919-cu ilində məntiqlə nə təhər uyuşur? Söz yox, mərhum teatrşünasın bu nağılı əsla qəbuledilməzdir, ancaq qətllə bağlı hekayətlər sırasında bunu da o səbəbdən gətirdim ki, mümkündür, haçansa bir alimin yazısı kimi kiminsə qarşısına çıxar, ciddi qavranılar, amma bilinsin ki, nəinki həqiqətdən uzaqdır, heç nağıl kimi də ələ gələsi deyil.

Təhlillərin anlatdığı budur ki, əslində qatil nə Əbdülxalıqmış, nə də Salam Zeynalov. Qətli icra edən də, qətlin arxasında duran təşkilatçılar da başqaymış. Ərəblinskinin bacısı Dürsədəf də, zövcəsi Asya da ciddi təzyiq altındaymışlar və bu adları da söyləmələrini onlara hədə-qorxuyla məcbur ediblərmiş. Bu adamlar oyunun içində varmışlar, ancaq əsas icraçılar onların heç biri deyilmiş. Bu adamları da təşkilatçılar ona görə seçiblərmiş ki, ilk baxışdan onların hər hansı birinin qatil olması ağlabatan kimi görünəcək, lakin araşdırılanda hərəsinin öz inkaredilməz alibisi ortaya çıxacaq. Yəqin, məhz belə də olub ki, o da, bu da həbsə alınsalar da, həftələr sonra azad buraxılıblar.

Təşkilatçılar kimlərmişsə, gücləri də çoxmuş, əlləri də uzunmuş. Bir neçə ay sonra mətbuat da bu barədə biryolluq susur, o boyda hadisə də sanki heç olmayıbmış kimi çökür yaddaşın alt qatına. Görünür, Əbdülxalıqa verilən tapşırıqlardan biri də bu imiş: gözə görünüb yaranı yada salmamaqçün buralardan köçüb getsin. O da Bakıdan ayrılır, gedib Orta Asiyada yaşayır...

Bir qan beləcə batırılır...

...Bizim yaddaşımız nə qədər güclüdür, biz nə həddə qədər qədirbilənik və minnətdar olmaq nəcibliyimiz hansı səviyyədədir? Kimsədən cavab istəmədən, elə özüm özümə sual verirəm.

"Azərbaycan" qəzetinin 1919-cu il 15 may sayında Zülfüqar bəy Hacıbəylinin "Hökumət teatrosunda axşam tamaşası. Nadir şah" adlı yazısı dərc edilib. Xəbər verilir ki, mayın 16-da "Milli səhnəmizin müqtədir və mahir xadimi və sabiq baş rejissoru mərhum Hüseyn Ərəblinin qəbri üstə abidə rəkz (qoymaq - R.H.) və biçiz (heçnəsiz - R.H.) qalmış ixtiyar validəsinin məişətini təmin etmək və ehtiyacını rəf etmək üçün" Hacıbəyli Qardaşları Müdiriyyəti xeyriyyə tamaşası verəcək, Ərəblinskinin çox sevdiyi bu əsərdə baş rolda Abbas Mirzə Şərifzadə mərhumun "öz səliqəsi ilə tikdirdiyi Nadir şah libasında" çıxacaq və bu da qeyd edilir ki, ianə verənlər də olarsa, "ianə sahibinin verdiyi paranın qədəri və ismi" qəzetlərdə göstəriləcəkdir. Sabahısı, yəni tamaşa günü, mayın 16-da çıxan "Azərbaycan"da həmin müraciət yenə dərc edilib: "Bu tamaşanın həm mənəvi və həm də maddi cəhətini nəzərə alaraq Müdiriyyət aktyorları ilə bərabər ümidvardır ki, möhtərəm camaatımız fövqdə məzkur (yuxarıda deyilən - R.H.) məqsədə diqqət edərək haman günü işbu tamaşada isbat-i vücud (iştirak - R.H.) etməyə əhəmiyyət verməklə belə axırıncı dəfə olaraq mərhumun ruhunu dərxatir və şad edərlər.

Biletlər cəmi aktyorların iştirakı ilə əldə və teatrın kassasında satılmaqdadır".

Tamaşa oynanıb, amma qəzetlərdə o vaxt kimlərinsə bu çağırışa cavab olaraq hansısa ianələr verməsi haqqında heç bir xəbər yoxdur. Olsaydı olardı, olmayıb ki, yoxdur.

Ərəblinski ilə ayrılığın ilk günlərində "Övraq-i nəfisə"də dərc olunmuş yazısında Mir Rövşən Əfəndizadə böyük sənətkarın ruhuna müraciətlə deyirdi ki, o dünyaya, əcdadımıza salamımızı yetir, amma bu şikayətimizi də çatdır ki, bu nə irsdir ki, bizə buraxdınız - səltənətlərimiz xaraba, vilayətlərimiz viranə, özümüz də digər millətlər arasında zəlil, işimiz oğurluq, sənətimiz quldurluq, adam öldürmək, bir-birimizin malına, canına qəsd etmək. Ey kaş ki nə siz olaydınız, nə belə irs qoyub gedəydiniz!

Hüseyn Ərəblinski dünyaya məhz o vəzifə ilə gələnlərdəndi ki, keçmişlərdən qalan umulmaz vərdiş və adətlərdən millətini xilas etsin, onların ruhca daha sağlam olmasına köməyini göstərsin.

Həmin müəllif məqaləsini şeirlə bitirirdi:

Ya Hüseyn, ey şəhid-i hübb-i vətən!

Söylənir şəninə müdam əhsən.

Səni bir zalim əl ayırdı bu gün

Səhne-yi canfəza-yi millətdən.

Sərf qıldın həyatını yeksər

Vətənçün sən, ey mübarək tən!

Türbəni sanma xakdır, ey zat,

Millətin qəlbidir sənə mədfən!

Gözəl sözlərdir, amma ruh dedikləri o aləmdən bu dünyanı görə bilirsə, Hüseyn Ərəblinski də fəzalardan buraları seyr etmək iqtidarında idisə, bu şirin sözlərə necə inanaydı ki, türbəsinin xalqın ürəyi olacağı vəd edildiyi halda ölümündən ikicə ay ötərkən, qəzetdə iki dəfə elan verilib çağırış ediləndən sonra onun şərəfinə nümayiş etdirilən xeyriyyə məqsədli tamaşaya bircə nəfər belə ianə ayıran olmamışdı?!

Hüseyn Ərəblinski xalqının övladlarının surətlərini - yaxşısını da, pisini də səhnədə hər kəsin bacarmayacağı gözəllikdə yaratmağı bacarırdı. Xalqını yaxşı tanıyırdı ki, xalqını sevirdi ki, bacarırdı. Buna görə də qaibdəki ucalardan buraları görürdüsə, nə küsəsiydi, nə inciyəsi - bu, onun barışmış olduğu taleyi idi, o, xalqını tanıdığı kimi, hər üzünə sevirdi...

(Bu həqiqət də kədərlidir, ürəyi sıyırır - Ərəblinskinin vəfatından sonra qohumları onsuz da dərdi başından aşan həyat yoldaşı Asyanı evdən çıxarırlar. Xatirəsinə belə hörmət qoyurdular... Bir müddət sonra o qadınla aktyor Ələkbər Hüseynzadə ailə qurur).

...Aktyor Hacağa Abbasov 1922-ci ildə yazırdı ki, bu yaxınlarda Ərəblinskinin bacısı qəbiristanlığa gedib üç saat arasa da, qardaşının yer ilə yeksan olmuş məzarını tapa bilməyib, göz yaşlarından boğula-boğula gəlib əhvalatı İncəsənət İşləri İdarəsinə söyləyib. Hacağa Abbasov da öz növbəsində Ərəblinskinin heç bir nişangahı olmayan dağılmış qəbri ilə bağlı Şura hökumətinə səslənirdi ki, "böyük inqilab naminə sizə and verirəm ki, tezliklə bədbəxt Hüseyn Ərəblinskinin qəbri üstə bir nişangah yapılmasına səy edin".

O səs də çox gec eşidildi.

...O zaman ki, Hüseynbala hələ məktəbli idi və aktyor Hacağa Abbasovun xatırlamasınca teatrda sözsüz rollar oynayaraq hər çıxışına 50 qəpik alırdı, o çağlar ki, hələ sadəcə Xələfov olan bu yeniyetmə "Kaspi" qəzetinin mətbəəsində işə düzəlmişi və aylıq 17 manat məvaciblə ana-bala bir qarın tox, bir qarın ac dolanırdılar, həmin əyyamlarda qulağı dinc, həyatı səksəkəsiz, ümidləri bol, sevincləri çox idi. Sonra isə Ərəblinski oldu və Hüseyn Cavidin söylədiyi "əsəbi dalğa"ya bənzəyən fırtınalı həyat gəlib keçdi. İçərisində yaşadığı, vaxtaşırı girov qoyduğu, heç vaxt divarları arasında özünü axıracan bu komanın əsl yiyəsi və hürküsüz hiss etmədiyi evində də asudə ömür sürə bilmədi. Əlindən alınmayacağının səksəkəsini çəkməyəcəyi daimi evi yalnız son mənzili olacaqmış.

1948-ci ildən, Fəxri xiyaban yaradılanda, məzarı bu müqəddəs panteona ruhdaşları Həsən bəy Zərdabi, Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Mirzə Cəlil, Hüseynqulu Sarabski, Əzim Əzimzadə ilə bərabər köçürüləndən sonra faciələr ifası ustası, həyatı da başdan-sona faciələrdən ibarət Hüseyn Ərəblinski, nəhayət ki, rahatlıq tapdı.

Hər qəbzə xaki (ovuc torpağı - R.H.) sənət ikən

qəlb-i zarimin (ağlar qəlbimin - R.H.),

Hər səmti qəmli bir görünüşdür məzarimin.

Ruhim həmişə səhnədə, cismim məzaridə,

Hər qədr səhnə varsa, varam ruzigardə.

Bu misralar Məmməd Səid Ordubadinindir və Hüseyn Ərəblinskinin məzar daşında həkk olunub. Yazı Yazan əvvəl-axır ən ləngərli talelərdən də aramı, sahmanı əsirgəmir. Atalar boşuna deməyiblər ki, niyyətin hara, mənzilin ora.

O əvəzsiz sənətkara könül dolusu xoşbəxt olmaq, niyyətinə qovuşmaq son mənzilində qismətmiş. Hüseyn Ərəblinski elə bir vaxtlar arzuladığı kimi, indi hər gün səhnədə olan sayaqdır. Şərəfli bir məkanda, ona ruhca doğmaların arasında, daim insanların gözü qarşısında. Özü gerçək həyatda yarımasa da, bəxtiyarlıq məzarının iqbalındaymış.

7 iyun 2024

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet.- 2024.- 15 iyun,№106.-S.14-15;16.