Neqativ iqlim dəyişiklikləri:
bəşəriyyəti təhdid edən ciddi problem
Dünyanı narahat edən qlobal problemlərdən
biri də iqlim dəyişmələridir. İqlim dəyişiklikləri
və onların canlı aləmə təsiri dünya
birliyini getdikcə daha çox təşvişə
salmaqdadır. Qeyri-sabit hava şəraiti təkcə Azərbaycanda
deyil, dünyanın bir sıra ölkələrində hiss
olunur və problemlər yaradır. Bu problemlərə diqqətin
artması özünü bir sıra beynəlxalq tədbirlərin,
o cümlədən, elmi və praktiki konfransların
keçirilməsində göstərir. İqlim Dəyişmələri
üzrə Hökumətlərarası Ekspertlər qrupunun son
qiymətləndirmə hesabatına görə, ötən100
ildə Yer kürəsində orta temperatur 0,8 dərəcə
artıb. Temperaturun artması isə əsasən antropogen
amillərlə bağlıdır. Antropogen amillərin əsasını
istilik effekti yaradan qazlar: karbon, metan, azot oksidi, azot 1 oksid və
xlor-fülor birləşmələr təşkil edir. Son 100
illik kosmik müşahidələr göstərir ki,
tufanların, çovğunların həm intensivliyi, həm də
tezliyi artıb. İsti küləklər, qasırğalar,
yağıntılar güclənib. Eyni zamanda, sel,
daşqın hadisələrinin də sayı artıb.
Azərbaycan da qlobal iqlim dəyişmələrinin təsirindən
kənarda qalmayıb. Son 100 ildə Azərbaycan ərazisində
orta illik temperaturlar 0,4-1,30C-yə qədər artıb.
Temperatur artımı regionlardan asılı olaraq qeyri-bərabər
paylanır. Son 10 illiklərdə Azərbaycan ərazisində
kiçik dağ çaylarında sel və
daşqınların sayı artıb.
İqlim Yer kürəsi tarixi boyunca dəyişib.
Lakin təbii səbəblər ötən yüzilliyin
xüsusilə sürətli istilənməsini şərtləndirmir.
Bu yaxınlarda baş vermiş iqlim dəyişmələrinə
antropogen amil səbəb olub, bu da əsasən qazıntı
yanacağının - kömür, neft və qazın evlərdə,
zavodlarda və nəqliyyatda geniş istifadə edilməsinə
görə baş verir. Qazıntı yanacağı yanan zaman
istixana qazlarını - əsasən karbon qazını (CO2)
atmosferə buraxır. Bu, Yer səthinə yaxın atmosferdə
artıq enerjini saxlayaraq, planetin istiləşməsinə səbəb
olur.
Sənaye inqilabının əvvəlindən bəri
insanlar böyük miqdarda qazıntı yanacağı
yandırmağa başladılar, CO2-nin atmosferdə miqdarı
təxminən 50 faiz artd.
Temperatur artdıqca, iqlim dəyişmələrinin təsiri
daha da pisləşir. İqlim Dəyişmələri üzrə
Hökumətlərarası Ekspertlər Qrupunun (İDHEQ) məlumatına
görə, uzunmüddətli temperatur artımını Selsi
üzrə 1,5 dərəcəyə qədər məhdudlaşdırmaq
çox vacibdir.
Elm tam əmin deyil, lakin Selsi üzrə 1,5 dərəcəlik
istiləşmə ilə müqayisədə, 2 dərəcəlik
qlobal istiləşmənin nəticələri
aşağıdakıları ehtiva edə bilər: Dəniz səviyyəsinin
qalxması 1,5 dərəcə ilə müqayisədə 0,1
metr artacaq ki, bu da əlavə 10 milyon insanı risk altında
qoyacaq. Mərcan qayalarının 99 faizindən çoxu 1,5 dərəcə
Selsi istiləşmə ilə 70-90 faiz ilə müqayisədə
yox olacaq. İki dəfə bir çox bitkilər və
onurğalılar ərazilərinin yarısından
çoxunda uyğun olmayan iqlim şəraitinin təsirinə
məruz qalacaqlar. 2050-ci ilə qədər 1,5 dərəcə
istiləşmə ilə müqayisədə bir neçə
yüz milyon daha çox insan iqlim risklərinə və
yoxsulluğa məruz qala bilər.
Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyindən
bildirilib ki, iqlim dəyişmələri fonunda Azərbaycan
daşqınlar, qar uçqunları, tufanlar, qasırğalar,
dalğalanmalar, güclü küləklər, istiliklər,
quraqlıqlar, buzlaqların əriməsi, şoranlaşma,
torpaqların deqradasiyası, səhralaşma,
yağıntıların və su ehtiyatlarının
azalması və sair ekstremal iqlim hadisələrinin təsirlərinə
məruz qalır. İqlim dəyişmələri həm
regional həm də qlobal səviyyədə insanların qida
təhlükəsizliyini və suya
çıxışını məhdudlaşdırır,
aclıq, yoxsulluq və digər ağır sosial-iqtisadi nəticələrə,
miqrasiyanın güclənməsinə səbəb olur,
yoluxucu və xroniki xəstəlikləri artırır. Təsadüfi
deyil ki, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı isə
21-ci əsrdə qlobal sağlamlıq üçün ən
böyük təhlükə kimi iqlim dəyişmələrini
göstərib.
Mütəxəssislərin fikrincə, gələcəkdə
qlobal istiləşməni minimuma endirmək səyləri
uğurlu olsa belə, dəniz səviyyəsinin artması,
okean istiliyinin və turşululuğunun yüksəlməsi
kimi neqativ təsirlərin müəyyən hissəsinin əsrlər
boyu davam edəcək.
Hazırda iqlim dəyişmələri ilə
mübarizə istiqamətində həm institutsional, həm də
qanunvericilik sahəsində bir sıra mühüm tədbirlər
həyata keçirilir. Müxtəlif qiymətləndirmələrin
nəticələri göstərir ki, kənd təsərrüfatı
sektoru, su resursları sektoru, sahilyanı zonaları, enerji
sektoru, meşə sektoru, turizm sektoru və səhiyyə
sektoru Azərbaycanda iqlim dəyişikliyinə həssasdır.
İqlim dəyişikliyinə ən çox zəif olan sahələr
kənd təsərrüfatı sektoru, su sektoru və
sahilyanı zonalardır. Azərbaycan artıq sosial, iqtisadi
inkişafı və yoxsulluğun azaldılmasını
ölkənin prioritetləri olaraq müəyyənləşdirib.
AMEA-nın müxbir üzvü, professor İslam
Mustafayev də deyir ki, dünyanı ən çox narahat edən
qlobal problemlərdən biri də iqlim dəyişmələridir.
Qlobal iqlim dəyişmələri Azərbaycanda da hiss
olunmaqdadır. Ölkəmizdə iqlim dəyişikliklərinin
təsirini azaltmaq üçün işlər
görülür. Buna misal olaraq işğaldan azad edilmiş ərazilərdə
"Ağıllı şəhər" və
"Ağıllı kənd" yanaşmalarının tətbiqi
və yaşıl enerji zonasının yaradılmasını
göstərmək olar. Bunlar bilavasitə qlobal iqlim dəyişmələrinin
təsirlərinin yumşaldılması üzrə təşəbbüslərə
töhfə verəcək. İqlim dəyişmələri
ilə bağlı problemlər nəzərə alınaraq, hələ
1997-ci ildə ölkədə İqlim Dəyişmələri
üzrə Dövlət Komissiyası yaradılıb.
İqlim dəyişmələrinə təsirlərin
azaldılması və bu təsirlərə uyğunlaşma
sahəsində müvafiq qurumlar BMT-nin müxtəlif təsisatları
ilə əməkdaşlıq edir. İqlim dəyişiklikləri
ilə bağlı problemlər hər il mürəkkəb
xarakter almaqdadır. Bu səbəbdən də
"yaşıl enerji"nin fəal olaraq dünya
bazarlarına çıxarılması problemlərinin həll
olunması prioritetlik təşkil etməkdədir.
Onun sözlərinə görə, qlobal iqlim dəyişiklikləri
son 200 ildə özünü daha çox büruzə verməyə
başlayıb. İndiyəcən orta iqlim temperaturu təxminən
0,8-1,2 dərəcə arasında artıb: "Tədbirlər
görülməsə, bu əsrin sonlarına qədər
temperatur 4 dərəcəyədək qalxa bilər. Temperatur
bu qədər artsa, fəlakətlər qaçılmaz
olacaq. Bu o deməkdir ki, bəşəriyyəti su ilə təmin
edən buzlaqların qalınlığı daha çox
azalacaq. Hazırkı dövrdə də buzlaqların əriməsi
müşahidə edilir. Sular çox nizamsız paylanacaq, sellərin,
daşqınların, quraqlıqların intensivliyi artacaq. Kənd
təsərrüfatı bundan çox böyük zərər
görəcək, məhsul qıtlığı olacaq.
Quraqlıq nəticəsində suya böyük ehtiyac
yaranacaq".
Professor İ.Mustafayev bildirib ki, bütün
bunların baş verməməsi üçün
böyük işlər görülməlidir: "Bu da birbaşa
ətraf mühitə karbon qazının atılmasından
asılıdır. Ona görə də cəmiyyət son 30
ildə karbon qazının azalması istiqamətində yollar
müəyyənləşdirir. Hər il
çaylarımızda daşqınlar və sellər
artır, uzunmüddətli quraqlıq baş verir. Otlaqlar
quruyur. Bunun nəticəsində kənd təsərrüfatı
ciddi ziyan çəkir. Qafqazın arteriyası hesab olunan
Kür çayı ötən il az qala qurumuşdu. Bu
çayın quruması ciddi siqnaldır. Qlobal iqlim dəyişikliklərinə
qarşı bütün dünyada tədbirlər
görülməlidir. Ayrı-ayrı ölkələrdə
isə adaptasiya tədbirləri görülə bilər. Yəni
yeni növ kənd təsərrüfatı məhsullarının
yetişdirilməsi, strukturun dəyişdirilməsi kimi tədbirlər
həyata keçirilməlidir. Yeni su anbarları tikilməli,
günəş enerjisindən geniş istifadə edilməlidir.
Bütün dünya ölkələri qoyulmuş tələblərə
əməl etsələr, qlobal iqlim dəyişiklikləri
yavaşlayacaq".
Ekologiya və təbii sərvətlər naziri Muxtar
Babayev bildirib ki, iqlim dəyişikliyi problemi iqtisadi və
siyasi aspektləri əhatə edərək ekologiya çərçivəsindən
kənara çıxır. Nazir xatırladıb ki, iqlim maliyyələşdirməsi
məsələləri tərəflərin Bakıda
keçiriləcək COP29 konfransında əsas mövzu
olacaq: "İqlim maliyyələşdirilməsi tərəflərin
qarşıdan gələn Bakı Konfransında əsas
mövzu olacaq. COP29-da yeni kollektiv iqlim maliyyələşdirməsi
kəmiyyət hədəfi ilə bağlı
razılığa gəlməliyik. Yeni kollektiv iqlim maliyyəşdirilməsi
kəmiyyət hədəfinin müəyyən edilməsi
üzrə iş bir-biri ilə əlaqəli bir çox
elementi nəzərə almalı olacaq. İqlim maliyyəsi
uzun illərdir iqlim diplomatiyasında ən çətin
mövzulardan biri olub. Aydındır ki, bütün tərəflərin
əsaslı fikirləri var. Biz bütün tərəfləri
dinləyirik ki, onların prioritetlərini başa düşək
və ədalətli yeni məqsədə nail olmaq
üçün mövqelərin
yaxınlaşdırılmasına kömək edək".
Energetika nazirinin müavini, COP29-un baş
icraçı direktoru Elnur Soltanov deyir ki, qlobal iqlim dəyişikliyi
bəzi dövlətlərin mövcudluğuna təhlükə
yarada bilər. Azərbaycan iqlim dəyişikliyinin bərpası
mümkün olmayan zərərlərinə məruz qala biləcək
ada dövlətləri ilə danışıqlar aparır.
E.Soltanov qeyd edib ki, Azərbaycan iqlim dəyişikliyinin
quraqlıq və daşqın kimi mənfi nəticələrinə
qarşı həssas yanaşır: "Su
ehtiyatlarının çatışmazlığı problemi
Bakıda keçiriləcək BMT-nin İqlim Dəyişmələri
üzrə Çərçivə Konvensiyasının Tərəflər
Konfransının 29-cu sessiyasının (COP29) gündəliyinə
daxil edilməlidir".
Sevinc QARAYEVA
525-ci qəzet.- 2024.- 21 iyun,№107.-S.14.