Fellininin həyat və kino fəlsəfəsi

I yazı

Kinoşünaslardan biri yazır ki, əgər dünyanın ən məşhur kinorejissorlarının müsabiqəsi keçirilsəydi, onun qalibi çox güman ki, Federiko Fellini olardı.

Bu sözlərdə böyük həqiqət var: Fellininin çəkdiyi “Kabiriyanın gecələri”, “Şirin həyat”, “8 1/2”, “Amorkord” kimi filmlər ekran sənətinin incilərindən sayılır. İnsan ruhunun ən dərin qatlarına işıq salan, ən mübhəm, ən gizli hisslərinə toxunan bu filmlər neçə illərdir ki, daim qızğın mübahisələrin, elmi-nəzəri araşdırmaların predmetidir və çox güman ki, həmişə də belə olacaq. Çünki F.Fellininin yaradıcılıq təcrübəsini, irsini hansısa konkret bir meyara söykənən estetik ölçülərlə qiymətləndirmək, Fellinini hansısa bir “izm”in dar çərçivəsinə salmaq olmur. Hətta müxtəlif vaxtlarda onun adına bəh-bəhlə yaraşdırılan “katolik”, “dilçi”, “psixoanalitik”, “eksiztensialist”, “sehrkar” kimi yarlıqlar da bu dahi italyan rejissorunu bütöv şəkildə görməyə, onun istedadını bütün çalarları ilə, tam şəkildə duyub qiymətləndirməyə imkan vermir.

Felliniyə görə “kino həyat haqqında ilahi vasitələrlə danışmaq, Allahın özü ilə rəqabət etmək deməkdir. Əsl sənətkarın yaradıcılığı öz-özünə, bir növ kortəbii şəkildə gedən bir prosesdir və sənətkar heç vaxt izah edə bilməz ki, bu və ya digər ideya onun ağlına haradan gəldi”.

Sənətkar düşüncəsinin təbiətindən danışanda Kantın ənənələrinə söykənən Fellini, bilavasitə kino sənətinin mahiyyəti, funksiyası barədə fikir yürüdəndə Yunqun “Kollektiv şüursuzluq” təliminə istinad edirdi. Kino - əyləncə, sənaye məhsulu olmaqla yanaşı, həm də sənətdir. Kino - arzudur və mən inanmıram ki, kimsə - müəllif, yaxud tamaşaçı nə vaxtsa arzudan imtina edə bilsin. İndi hamı Yunqun belə bir fikrindən xəbərdardır ki, cəmiyyətdə sənətkarın yerinə yetirdiyi funksiyanı yuxugörmənin ayrıca bir adamın həyatında yerinə yetirdiyi funksiya ilə müqayisə etmək olar. Bu funksiya bütün ifadə formalarına xasdır, lakin bu məsələdə kino öz təbiətinə görə ön plandadır. Çünki kino hipnoz edilmiş tamaşaçıların gözləri qarşısında hərəkət edən xəyallardan, kabuslardan başqa bir şey deyil”.

Felliniyə görə kinematoqrafiya ilk növbədə insanın öz şəxsiyyətinə olan pəncərədir.

Fellini öz yaradıcılıq metodunu subyektivliyini qeyd edə-edə eyni zamanda onu gəncliyində meyl etdiyi neorealizmdən ayrılan sərhədləri də göstərirdi. Məlumdur ki, Fellinini kinoya Rosselini cəlb edib. Fellini neorealizmin proqram əsəri olan “Roma açıq şəhərdir” filminin ssenari müəlliflərindən biri olub. Lakin özünün rejissor debütü olan “Ağ şeyx” filmində o, reallığın obyektiv, sənədli, dəqiq analizindən imtina edərək, mistifikasiyaya, hiperbola və metaforlara, süjetin qəfil dönümlərinə, karnavalçılığa üz tutdu. Təsadüfi deyil ki, məhz bu filmdən sonra Fellinini bəzən öz şüurunda uydurmanı reallıqdan ayıra bilməyən yorulmaz qondurmaçı adlandırırdılar.

Ancaq insan fenomeninin bütün çalarlarını sənətkar yozumunun bütün aspektlərindən açmağa, izah etməyə Fellini bütün yaradıcılığı boyu can atıb. “Mən insan varlığının portretini bütün ölçülərdə göstərən film çəkmək, başqa sözlə, insanı bütün məcmuyu ilə göstərmək istəyirdim. Elə film yaratmaq istəyirdim ki, orada insan barədə müxtəlif planlarda - yəni onun fiziki həyatı, hissələri, duyğuları, arzuları, xatirələri və təxəyyülündən söhbət açılsın. Elə etməliydim ki, xaotik, ziddiyyətli kolliziyada insanın xisləti bütün mürəkkəbliyi ilə meydana çıxsın”.

Fellinini bu sözləri, bir azdan haqqında geniş söhbət açacağım “8 1/2” filmi ilə bağlı verdiyi müsahibələrin birində deyib və bunu ən azı Fellini yaradıcılığının həmin filmlə başlanan yeni mərhələsinin estetik proqramı kimi də səciyyələndirmək olar. Bu filmdən sonra çəkdiyi ekran əsərlərində (“Satirkon”, “Roma”, “Kazanova”, “Amarkord”, “Orkestrin məşqi”) Fellini insanı məhz iki məkanda - çöldən və öz içindən göstərirdi. Onun bu sahədəki uğurlarını çoxsəsli, mürəkkəb partituranı məharətlə təfsir edən dirijorun nailiyyətləri ilə müqayisə etmək olar.

Bütün yaradıcılığı boyu Fellini 20-dən çox filmə quruluş verib. Həm də bu filmlərin bəzilərinin ssenari müəllifi, bəzilərinin isə ssenari müəlliflərindən biri olub. Lakin Felliniyə bir sənətkar, mütəfəkkir kimi məhz “8 1/2” filminin timsalında baxmaq istərdik. Əvvəla ona görə ki, 1962-ci ildə çəkdiyi “8 1/2” Fellininin yaradıcılıq laboratoriyasının açarıdır. Başqa tərəfdən, Fellininin özünəməxsus kino dili, ekran təhkiyəsi, obrazlar aləmi bu filmdə daha geniş planda və daha uğurla təcəssüm olunub. Və nəhayət, filmin yaradılması dünya kinosunda yeni ekran təhkiyəsi tipinin formalaşması ilə əlamətdardır.

Başqa filmlərində olduğu kimi, Fellini bu filmin çəkilişinə də demək olar ki, “əliboş” gəlmişdi: o, nə filmin adını fikirləşmişdi, nə də əsas rolları oynayacaq aktyorları tapmışdı. Filmin süjeti haqqında da tam, aydın təsəvvürə malik deyildi. Buna baxmayaraq, çəkiliş qrupu və aktyorların bəziləri ilə müqavilələr bağlanmış, dekorasiyalar qurulmuşdu. Çəkilişə lap az qalmış Fellini fikirləşdiyi filmi başdan-başa, bütünlüklə “unudur”, onu xəyalında tapdığı kimi xəyalında da itirir. Ustad filmin kələfinin itirdiyi ucunu çox axtarır, amma tapa bilmir və çəkiliş pavilyonunda qızğın iş getməsinə baxmayaraq, öz kabinetində oturub filmin prodüseri Pitsoliyə müqaviləni pozmaq, çəkilişi dayandırmaq xahişiylə məktub yazmağa başlayır... Və bu zaman sanki Tanrı öz elçisini maşinist Qasporinonun simasında Fellininin yanına göndərir. Yaxşı olar ki, maestronun özünü dinləyək: “Studiyanın həyətindən məni çağırdıqlarını eşidəndə məktub yarısına qədər yazılmışdı. Baş maşinist Metkuççonun kobud, sərt səsini tanıdım. O, məni bir dəqiqəliyə çəkiliş pavilyonuna dəvət edirdi. Sən demə, Qasporinonun (o biri maşinist - Ə.H.) ad günü imiş və o, hamını, o cümlədən də, məni bir qədəh şampana qonaq etmək istəyirdi.

Mən pavilyona düşdüm. Dülgərlər, maşinistlər, dekorçular mətbəxi əvəz edəcək konstruksiyanın içində əllərində qədəh məni gözləyirdilər. Başına qəzetdən düzəldilmiş pilotka qoyan Qasporino şampan şüşəsini açıb dedi: “Bu, dahi bir film olacaq, dottore. Sizin sağlığınıza. Yeni filminizə eşq olsun!” O, qədəhləri doldurdu, hamı onu alqışladı və mən hiss etdim ki, xəcalətdən yanıram, yaramazam, dar gündə gəmini qoyub qaçan kapitanam. Mən filmdən qaçmağım barədə yazdığım məktub olan kabinetə qalxmadım, içimdə böyük bir boşluq yaxınlıqdakı bağçaya enib skamyada oturdum. Mən ora-bura qaçışan adamların əhatəsindəydim: fəhlələr, texniki işçilər, başqa çəkiliş qruplarından olan aktyorlar qayğılı-qayğılı yanımdan keçib gedirdilər. Fikirləşirdim ki, çıxılmaz vəziyyətə düşmüşəm, film çəkməyi planlaşdırmış, amma bu filmi tamam unutmuşam. Bax, elə həmin bu məqamda hər şey həll olundu; mən qəfildən filmin düz ürəyinə nüfuz etdim, onun nəbzini tutdum. Qərara gəldim ki, çəkəcəyim filmi başıma gələnlərdən bəhs edəcək, mənim filmim çəkəcəyi filmin nədən bəhs etdiyini bilməyən bir rejiossor haqqında olacaq”.

“8 1/2” belə yarandı...

Müqavilələrdə göstərmək üçün filmə şərti də olsa, ad qoymaq lazım idi. O vaxta qədər 7 film çəkən Fellini (ilk filmini o, 1950-ci ildə rejissor Alberto Lattuado ilə müştərək çəkmişdi) növbəti filmini şərti olaraq onun sıra nömrəsi ilə adlandırdı və son nəhayətdə elə bu ad da əsas ad kimi qaldı.

Fəlsəfi-etik və estetik səviyyəsinə görə “8 1/2”ni çox vaxt Tomas Manın məşhur “Doktor Faustus” romanı ilə müqayisə edirlər. Doğrudur, xəstə, praktiki həyata qabil olmayan Deverkyudan fərqli olaraq “8 1/2”nin qəhrəmanı Quido Alselmi fiziki cəhətdən sağlam “yer” adamıdır. O, bəzən ətraf aləmlə əlaqəni üzmək, cəmiyyətdən qaçmaq, uzaqlaşmaq istəyir. Lakin reallıq gec-tez onu özünə qaytarır. Filmdə göstərilir ki, istəsən də, həyatdan qaçmaq olmaz və ümumiyyətlə, həyatdan qaçmaq heç lazım da deyil. Hötenin dediyi kimi, həyatın məqsədi elə o özüdür.

Bu fikir, mürəkkəb təhkiyə ilə açıqlanır. Quidonun maşını tuneldə avtomobil tıxacına düşür. O, maşının içində az qala boğulur. Maşının qapılarını əlləşdirir - qapılar açılmır, şüşəsini döyəcliyir - sınmır. Ətrafdakı maşınların içində də oturanlar Quidonu laqeydcəsinə süzürlər. Onlar çoxdurlar, amma sən təksən. Və Quido tamam haldan düşüb huşunu itirəndə onun ruhu, qeyri-maddi ikinci “mən”i öz bədən qabığından qopur, maşından - tuneldən çıxaraq havaya qalxır. Kadrda Quidonun ayaqları görünür: onun ayaqlarına kəndir bağlanıb. Aşağıda, sahildə dayanmış balacaboy bir adam isə bu kəndirin ucundan tutaraq qaçanın ruhunu geri qaytarmaq istəyir.

Fellininin filmi həqiqi dəyərlər axtarışında real və irreal aləmlərə, dinə, öz uşaqlığına, məhəbbətinə müraciət və heç yerdə dayaq tapmayan böyük bir sənətkarın narahat şüurunun ekran ifadəsidir. Quido bəzən tərəddüd edir, şübhələr işində çırpınır: bəlkə o, problemi süni şəkildə mürəkkəbləşdirir? Axı çəkmək istədiyi filmdə özünü bir qədər yeniləşmiş şəkildə təkrar etmək kifayətdir ki, prodüser də, tamaşaçılar da, tənqid də səndən razı qalsın. Yaxud bəlkə başqa, daha kamil bir şey axtarıb tapmaq lazımdır? Lakin son nəticədə Quidonun gəldiyi qənaət çox amansızdır. Sən bir sənətkar və bir insan kimi idealdan uzaqsansa, bütövlükdən, kamillikdən uzaq olan bu dünyada həmin o kamilliyi, bütövlüyü necə tapacaqsan? Felliniyə görə susmaq, sənətindən əl çəkmək də çıxış yolu deyil.

Ustad müsahibələrinin birində deyirdi: “İnsan özünün bütün məcmuyu ilə dəhşətli sosial xəstəliyə - tənhalığa məhkumdur. Bizim bədbəxtliyimiz - tənhalığımızdadır. Onun kökü çox dərindədir, Lakin mənim fikrimcə, bu tənhalığı dəf etməyin yolu var. Bu yol ondan ibarətdi ki, öz tənhalığından təcrid olunmuş bir şəxsin ürəyindən digər tənha şəxsin ürəyinə körpü salasan, insanlar arasındakı mürəkkəb əlaqələrin mahiyyətini dərk edərsən”.

Filmdə hadisələr iki planda - qəhrəmanın daxilində, içində və təmasda olduğu real mühitdə cərəyan edir. Filmin montaj quruluşu elədi ki, reallıqla qeyri-reallığın sərhədlərini müəyyənləşdirmək çox vaxt mümkün olmur. “8 1/2”nin “çətin filmlər” siyahısına düşməsinin əsas səbəbi də elə bundadır.

Müsahibələrinin birində “növbəti filminiz haqqında nə deyə bilərsiniz?” sualına ustad belə cavab verib: “Mənim hər bir filmimdən sonra zahiri görkəmlərindən məyusluq, səslərindən isə böyük ümid yağa-yağa eyni suallarla - “Siz nə üçün gözəl bir məhəbbət tarixini göstərmirsiniz” soruşanları, xüsusilə qadınları sevindirmək istəyirəm”.

Ustad “gözəl məhəbbət tarixindən bəhs edən” həmin filmi çəkə bilmədi. Lakin bu gün dünyada milyonlarla insan qəlbində ekran sənətinin bənzərsiz improvizatoru Felliniyə sonsuz və əbədi bir məhəbbət yaşayır. Fellini dünyasını dəyişsə də, onun adı, yaratdığı əsərlər bəşər mədəniyyətinin tarixinə həmişəlik daxil olub.

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2024.- 21 iyun,№107.-S.13.