ONA GÖZ
DİKƏNLƏRİ PEŞMAN QOYMAYAN
Hələ ki rəvayət edirlər, amma kim bilir, yəqin,
gün gələcək, gecələrimizi nurlandıran
Ayın bu ulduzdan o ulduza uçan fəza gəmilərinin nəfəs
dərmək, bir az da güc yığaraq yolunu davam etdirməkçün
qısa müddətə müvəqqəti yerləşdikləri
dayanacaq olduğu yerli-yataqlı sübut da olunacaq. Əski əyyamlardan
izləri, nişanələri yadigar qalmış, uzun yollar
ayrıcındakı, bəzən niyə nə o yanlıq, nə
bu yanlıq bir məkanda tikilməsi təəccüb də
doğuran, amma vaxtında çətin səfərlərə
çıxanların ən lazımlı anda dadına yetən,
onların sığınaraq bir neçə gecəlik
rahatlıq tapandan sonra yeni qüvvətlə böyük məqsədlərə
doğru dikəldiyi karvansaralar da beləymiş.
Məhəmməd ağa Şahtaxtının “Şərq-i
Rus”unda çalışdığı dövr Cəlil Məmmədquluzadənin
həyatında, düşüncəsində,
yaradıcılığında çox şeyləri dəyişir,
bir çox mühüm niyyətlərin
başlanğıcına çevrilir. Ən əvvəl
“Şərq-i Rus”da onunla sonrakı uzun və mübarizəli
yolları birgə addımlayacaq ən sadiq məsləkdaşı
Ömər Faiq Nemanzadə ilə yaxınlaşır. Cəlil
“Şərq-i Rus”a işə hekayəçi kimi qəbul
olunmuşdu. Ancaq burada onun jurnalistlik fəaliyyəti
başlanır. İctimai-siyasi həyatın bir sıra
ümdə məsələləri ilə əlaqədar məqalələri
ardıcıl olaraq “Şərq-i Rus”da dərc edilir. Bu
redaksiyanın köməyi ilə
tanışlıqlarının, əlaqələrinin dairəsi
genişlənir. Məhz “Şərq-i Rus”da işlədiyi
dövrdə ilk dəfə redaktorluğun da dadını hiss
edir. 1905-ci ildə Məhəmməd ağa Şahtaxtı bir
ara Peterburqa getmişdi ki, qəzetini Tiflisdən Bakıya
köçürməyin icazəsini alsın. Həmin
aralıqda “Şərq-i Rus”a redaktorluq etmək Cəlil Məmmədquluzadəyə
həvalə olunmuşdu. Ancaq bir çox səbəblərdən,
ən əvvəlsə maddi sıxıntılara görə
“Şərq-i Rus” qapanır. Bu qəzet bağlanınca təşəbbüskar
Ömər Faiq Nemanzadə təklif edir ki, gəl mətbəə
açaq. Ömər Faiqlə Cəlil bu işin pul
ağırlığına çiyin verəcək
üçüncü adamı - tacir Məşədi Ələsgər
Bağırzadəni da tapırlar, adını “Qeyrət”
qoyduqları mətbəəni üçlükdə
açırlar. “Qeyrət” mətbəəsi işə
başlayacaq, qısa müddətdə özünü
tutacaq, gəlir də gətirəcək, Mirzə Cəlillə
Ömər Faiqin o vaxtacan axsayan maddi vəziyyəti də
dirçələn kimi olacaq. Ancaq “Qeyrət” mətbəəsinin
işlərini nizama sala-sala Cəlil qələmi də yerə
qoymurdu. Bədii yaradıcılığı öz yerində,
amma jurnalistlik fəaliyyətini də davam etdirirdi. Rus dilində
çıxan bir sıra qəzetlərə ardıcıl
olaraq məqalələrini yollayırdı. Hərçənd
Naxçıvandan ayrılanda Cəlil “müəllimlikdə
10 ildən artıq davam edə bilmədim, yolum bitdi” deyirdisə
və sonra mətbəəçiliyə gəlib çatanacan
mütərcim də, polis məmuru da olmuşdusa, ədliyyə
idarələrində dava vəkili və advokatlığı
da dişinə vurmuşdusa, jurnalistlik də etmişdisə,
hər halda könlü müəllimliyin yanında idi, ürəyindən
keçirdi ki, bir məktəb açsın. Müraciət
edir, ona rəsmi icazə də verilir ki, Tiflisdə
üçsiniflik rusdilli məktəb açsın. Ancaq Mirzə
Cəlillə Ömər Faiqin ortaq arzusu da vardı. Mətbəə
işi onlara dar gəlirdi, nəsə yeni bir nəşrə
başlamaq niyyətində idilər. Məramını,
istiqamətlərini bəyan edərək “Novruz” adlı bir qəzet
buraxmaq istədikləri barədə ərizə ilə
müraciət edirlər, müsbət cavab verilir və o vaxt
ayrı-ayrı qəzetlərdə bu münasibətlə
Ömər Faiqə, Cəlil Məmmədquluzadəyə
ünvanlanan təbriklər də yer alır. Lakin 1905-ci il
avqustun 13-də “Tiflisskiy Listok” qəzetinin 165-ci nömrəsində
Cəlilin qəzetin açılmasına icazə verilməsi
səbəbiylə onu təbrik edən bütün dostlara,
yaxınlara səmimi minnətdarlığını ifadə
edən məktubu dərc olunur və həmin müraciətində
xəbər verir ki, “bəzi səbəblərə görə
verilmiş hüquqdan imtina etdiyimi bildirməyi özümə
borc sayıram”.
Artıq iki gün əvvəl Mirzə Cəlil Qafqaz
canişininə ərizəsində xahiş edirdi ki, ona
Tiflisdə türk dilində (azərbaycanca) “Novruz” adlı qəzet
açmasına verilmiş ixtiyardan elə həmin tarixdən
Məhəmməd ağa Mustafa ağa oğlu Vəkilova
“İqbal” qəzetini buraxması üçün imtina edir.
İmtinasına açıq səbəb göstərmirdi,
belə çıxırdı ki, bir dost
xeyirxahlığı edir, ancaq xeyli sonralar qələm-kağızla
təkbətək qaldığı dəqiqələrdə
“Novruz”un nəşrindən vazkeçmənin əsl səbəbini
izah edirdi ki, onları bu işdən çəkindirən
müəyyən asılılığa düçar
olacaqlarının hürküsü, hökmən
tökülməli bəzi tədbirləri
bacarmayacaqlarını əzəl başdan bilmələri
imiş: “Gördük ki, icazə alsaq da, “Şərq-i Rus”
kimi ya ruhanilərə təəllüq etməyə məcbur
olacağıq ki, qəzetimizə prixod mollaları abunə
yazılsınlar, ya da “Məzhər” qəzetinin sahibi Kamal
Əfəndi kimi gərək canişin həzrətlərinə
birinci nömrədə qəsidə oxuyaq ki, hökumət
yanında hörmətimiz olsun. Bircə bunu bacara bilmirdik”.
Bütün bunlar zahirən bir az gözlənilməz
təsir bağışlayır - məktəb açmaq istəyir,
icazəsi verilir, ana dilində qəzet buraxmaq istəyir, “yox”
deyilmir, ancaq nə onun dalınca gedir, nə bunun ardınca
düşür. Çünki ürəyinin dərinindəki
dilək üstün gəlirmiş.
Elin dili “gün var min aya dəyər” deyib. Müqəddəs
Kitabımız həmin sözü Qədr gecəsinə aid
etsə də, hər ömrün özünə görə
bu cür siqləti ilə aylara, illərə bərabər
gecə-gündüzləri var. Bəzən bir günün əks-sədası
bir insanın da, bir millətin də taleyində ən uzaq
onillərə gedib çata bilir. Ancaq illər də var ki,
onlar onillərə, əsrlərə bərabərdir.
1906-cı il əsla sadə bir il deyildi. Həm də
yalnız Azərbaycan və Qafqaz üçün yox. Bu ilin
içərisində baş verənlər XX yüzilin
sonrakı bir çox mühüm hadisələrinin təkanvericisi
idi. Azərbaycanın tarixində biryolluq qalacaq mətbuat
möcüzəsi də həmin ildə doğuldu. Növbəti
rəsmi icazə verildi, Cəlil Məmmədquluzadə və
Ömər Faiq Nemanzadənin “Sizi deyib gəlmişəm”
söyləyən övladı - “Molla Nəsrəddin” dərgisi
1906-cı il aprelin 7-də Azərbaycan insanı ilə ilk
görüşə gəldi. Bunun mübahisəsi çox
gedib ki, “Molla Nəsrəddin” deyilən gerçəkdən
yaşayıbmı? Bu suala cavablar axtaranlar bəzən tarixi
Molla Nəsrəddini müxtəlif əsrlərdə
“tapıblar”. Hətta bir zamanlar unudulmaz əlyazmaşünasımız
Məmmədağa Sultanov araşdırmalar apararaq bir sıra
dəlillər əsasında bu qənaətə gəlmişdi
ki, Molla Nəsrəddin elə XIII əsrdə
yaşamış Xacə Nəsirəddin Tusidir. Ancaq Molla Nəsrəddinin
səsi yalnız XIII yüzildən gəlmir ki! Molla Nəsrəddinə
bağlanan el lətifələrində bir də görürsən
o, Teymurləngin sarayındadır, gah XVIII əsrdə
zühur edir, bəzən XIX yüzildə üzə
çıxır. Hələ məzarını demirik ki, Orta
Asiyadan başlamış Türkiyəyədək xəritənin
iri parçasını tutan əhatədə qəbrini
göstərib qəti inamla qoca Nəsrəddinin məhz orada
uyuduğunu təsdiqləyirlər. Təbii, adamın bir qəbri
olar. Ancaq Molla Nəsrəddin kimi bitəcəksizlərin nə
vətəni yeganə olur, nə də belələri bircə
məzara sığır. Necə ki, XX yüzilin
başlanğıcında o, dünyaya təzədən gəldi
və köhnə Molla Nəsrəddinin şöhrətinə
elə şöhrət əlavə etdi ki, bu “Molla Nəsrəddin”
məşhurluqda o köhnə Molla Nəsrəddini də
arxada buraxdı, nəhəng bir coğrafiyada sevilən,
gözlənilən, aranan oldu.
...İnsanlara müxtəlif adlar verilir. Bəzən
elə zənn edirsən, hansı adamın hansı adı
daşımasının elə bir ciddi mənası yoxdur.
Ancaq hər insanın taleyini izlədikcə buna da şahid kəsilirsən
- sanki zaman keçdikcə insanın adıyla onun taleyi,
ömür yolu arasında heyrətli bir bağlantı
yaranır. O mizah dərgisi ki “Molla Nəsrəddin”
adlandırıldı və çox keçmədən
xalqın əzizinə çevrildi, onun başqa adı da ola
bilərdi. Ancaq məhz xalqın qəlbinə yaxın olan bu
ad elə həmin dərginin əsas uğurgətiricilərindən
birinə çevrildi. “Qeyrət” mətbəəsini işlətdikləri
vaxt Mirzə Cəlillə Ömər Faiq nəşrini
başlamaq istədikləri qəzetin adını “Novruz”,
jurnalın sərlövhəsini isə “Torpaq” kimi
düşünürdülər. İkisi də
özlüyündə gözəl sözlərdir,
yaxşı adlardır. Ancaq “Molla Nəsrəddin”
adındakı cazibə hara, onlardakı çəkicilik hara!
Bəlkə də elə 1906-cı ilin 7 aprelində nəşrinə
başladıqları mizah toplusunun adı “Molla Nəsrəddin”
deyil, “Torpaq” olsaydı və eyni məqalələri, eyni
şeirləri, eyni rəsmləri dərc etsəydilər,
heç bu cür qəfil və püskürtülü oxucu
rəğbəti də yaranmazdı.
“Molla Nəsrəddin”in ilk sayının işıq
üzü görməsindən 60 il ötəndən sonra bir
vaxtlar, yeniyetmə ikən mürəttib işləmiş Məmmədhəsən
Səfərov keçən günləri yada salaraq belə
xatırlayırdı ki, “Şərq-i Rus” qəzeti
çıxanda da, “Qeyrət” mətbəəsində
çalışdığımız vaxtlarda da, Mirzə Cəlilin
də, Ömər Faiqin də, elə mürəttiblərin də,
ümumən hamımızın vəziyyətimiz çox ağır
idi, hər manatın, hər qəpiyin hesabını
aparmalıydıq ki, bu aydan o aya borca düşmədən
keçək. Ancaq “Molla Nəsrəddin” nəşrə
başladı, hamımızın həyatını dəyişdi.
“Molla Nəsrəddin” o redaksiyada, həmin mətbəədə
çalışan 5-10 nəfərin həyatını maddi
baxımdan dəyişib
yaxşılaşdırmışdı, ancaq daha vacib olansa
“Molla Nəsrəddin”in bir günəş kimi parlayaraq
bütöv xalq həyatını dəyişməsi idi.
1906-cı ilin başlanğıcında, hələ dərginin
apreldəki təvəllüdündən xeyli əvvəl,
“Molla Nəsrəddin”in necə olacağının kimsəyə
bilinmədiyi, sabahkı jurnalın Mirzə Cəlillə
Ömər Faiqin düşüncələrində, ikilikdəki
məhrəm söhbətlərində doğulduğu
çağlarda - fevralın 21-də axırı qərar
verirlər və Mirzə Cəlil “Molla Nəsrəddin”
adında satirik dərgi açmağa icazə ricası ilə
Qafqaz canişinliyinə ərizə ilə müraciət
edir. Bu xəbər tezcə yayılır və elə həmin
fevral-mart günlərində “Baku”, “Həyat”, “Novoye
obozreniye”, “Kavkazskoye utro”, “Tərcüman”, “Kaspi”,
“İrşad” kimi çox oxunan nəşrlər tezlikcə
“Molla Nəsrəddin” adlı satirik jurnalın
çıxacağı barədə məlumat dərc edir.
Canişinliyə edilən müraciətdə Molla Nəsrəddinin
məşhur xalq təlxəyi olduğu, jurnalın da şəkilli
nəşr ediləcəyi bildirilirdi. Və elə həssas,
dəyişikliklərə hamilə vaxt idi ki, cəmiyyət
onun dərdlərindən deyən satirik, yumoristik nəşrlərin
yolunu dörd gözlə gözləyirdi. “Molla Nəsrəddin”
nəşrə başlayanacan - 1906-cı ilin 26 fevralında
“Kukareku” adlı rusdilli rəsmli satirik jurnal ilk sayını buraxmışdı
və elə üz qabığındanca barışmaz
dikbaşlığıını əyan etmişdi. Ancaq daha əvvəl
işıq üzü görsə də, “Kukareku”nun “Molla Nəsrəddin”in
yaranmasına heç bir təsiri yox idi və hələ
“Kukareku” söhbəti heç ortada yoxkən “Molla Nəsrəddin”in
buraxılacağı barədə mətbuatda xeyli soraqlar
keçmişdi.
Mirzə Cəlil üstündən illər sonra
dünənlərə sarı qanrılaraq yazırdı ki, mən
“Kukareku”nun ilk sayını gördüm, jurnalın üz
qabığında xoruz təsvir olunmuşdu, onun başı
padşah Nikolayın kəlləsi idi, ancaq boynu, bədəni
adi xoruz bədəni.
Şübhəsiz ki, mətbuata rəsmi çar nəzarətinin
olduğu, icazə dərkənarı qoyulmadan heç bir qəzet-jurnalın
basılmadığı dövrdə belə bir
karikaturanın necə çap edilə bilməsi heyrətləndirir.
Hərçənd indi arxivləri qaldırıb “Kukareku”nun
ilk sayının üz qabığına baxanda orada sadəcə
bütün səhifəni dolduran bir xoruz şəklini
görürük, başı da çar kəlləsi deyil,
elə adi xoruz başıdır. Onun başı da elə adi
xoruz başıdır. Keçmiş mətbuat irsini
araşdıranlar, o karikaturanın dərcolunmuşunu görənlər
Mirzə Cəlilin bu xatirəsini oxuyanda təəccüblənərək
belə qənaətə gəliblər ki, o, sadəcə
yanılır. Ancaq mənim ehtimalım başqadır. Ola
bilsin ki, Mirzə Cəlil “Kukareku”nun ilk sayındakı
karikaturanın əslini görübmüş və həqiqətən
də o rəsmdə təsvir edilən imperatorun başı
imiş. Mümkündür ki, senzuranın təkidi ilə
jurnalın üz qabığı son anda dəyişdirilib,
ancaq “Kukareku”çular şəklin ilk əsas
variantını çap edə bilməsələr də,
dostlara, həmkarlara göstərirmişlər. Ancaq tarixdə
qalan bir nömrəli “Kukareku”nun ilk səhifəsindəki
karikautura istənilən halda ibrətlidir və senzura əslində
dərinə getsəydi, bunun da dərc edilməsinə qulp
qoya bilərdi: şəkildəki baş adi xoruz başı
olsa da, onun ayaqları qandallıdır. Yəni öz aləmimizdə
xoruzlanırıqsa da, gerçəkdə xalq əsarət zəncirindədir.
1906-cı il martın 4-ünün millət təqvimindəki
dönüş anlarından olduğunu biz indi bilirik - həmin
günün başqalarının xəbəri olmadan Mirzə
Cəlillə Ömər Faiqin həyatında o
çağacan yaşadıqları ömrün ən
xoşbəxt günü olmasını əl boyda
kağız, Tiflis qubernator dəftərxanasının “Molla Nəsrəddin”in
nəşrinə icazə verən 874 saylı şəhadətnaməsi
- dərginin doğum sənədi yaradıbmış.
Belə düşünülürmüş ki, “Molla
Nəsrəddin” oxucu ilə ilk görüşünə
1906-cı il martın 31-də gəlsin. Hətta bu haqda
1906-cı il martın 18-də “Na povorote” jurnalında xəbər
də çap olunubmuş. Ancaq yenə də
kasıbçılıq ucbatından
çatdırmayıblarmış. Səbəbin cib
olduğunu Mirzə Cəlil xatirələrində belə
hekayət edirdi ki, Ömər Faiq “Qeyrət” mətbəəsinin
işini layiqincə aparırdı, ancaq dərgi buraxmağın
bir ətək məsrəfləri vardı, jurnal şəkilli
olmalı idi, fəqət rəsmləri çəkəcək
rəssama pul ödənilməli idi.
Oskar Şmerlinqlə danışmışdılar,
razılığa gəlmişdilər ki, ilk nömrələrdəki
şəkilləri hələ nisyə çəkəcək.
O biri tərəfdən də, “Qeyrət” mətbəəsində
yeni jurnalın mətn hissəsinin çapı öz əllərində
idisə də, rəngli şəkilləri çap etmək
imkanları yox idi, ona görə rəsmləri Bıxov
soyadlı bir yəhudinin mətbəəsində daşbasma
üsulu ilə min nüsxədə çap etdirəsi olurlar
ki, bu da bir ayrı xərc idi.
1906-cı il aprelin 6-dan 7-nə keçən gecə.
Camaat yuxudadır. Sabah insanların ilk dəfə görəcəyi
“Molla Nəsrəddin”in üz qabığında da elə
yatan adamlar əks olunmuşdu.
“Axşam mətbəədə iki fəhlədən
savayı, bir də maşınçımız Cahangir idi. Bu
Cahangir yoldaş “Molla Nəsrəddin”in haman birinci nömrəsini
öz əli ilə çap edən
maşınçıdır.
...Fəhlələr yorulub işdən
çıxdılar. Biz fəhlələr də sübh
vaxtı yorulub işdən çıxdıq. Ancaq bir təfavütlə
ki, biz işdən çıxanda “Molla Nəsrəddin”in
birinci nömrəsinin min ədədi basılıb tamam oldu”.
Bu iki fəhlə - Mirzə Cəlillə Ömər
Faiq o gecə - 1906-cı il aprelin 7-də baş verən
böyük millət hadisəsinin müəllifləri idilər.
Millət tarixində əbədi qalacaq müstəsna
şücaəti gerçəkləşdirən fəhlələr
olmaq nə şərəflidir!
...Əvvəlcə də elan edildiyi kimi, “Molla Nəsrəddin”
dərgisi həftədə bir dəfə
çıxmalıydı, çıxırdı da.
1906-cı il aprel ayının 14-də düz bir həftə
sonra onun növbəti sayı işıq üzü
görür. “Molla Nəsrəddin”in bu nömrəsi rəsmləri
baxımından əvvəlkindən də qəşəngdi.
Səbəbsiz də deyildi. Oskar Şmerlinq öz yerində,
Mirzə Cəlil redaksiyaya, “Molla Nəsrəddin”in tərtibatına
daha bir usta rəssamı - Yozef Rotteri də cəlb eləmişdi
və Rotter ikinci nömrədən etibarən ta 1914-cü ilə
qədər dərginin əsas rəssamı oldu.
Yolu başlayanda hansı yük altına girdiklərini
gözəlcə dərk edirdilər və mütəmadi
başağrısı çəkməyə də öncədən
hazır idilər. Ehtimal da edildiyi kimi, təzyiq və təqiblər
özünü çox gözlətmir. İkinci nömrə
qırmızı rəngdə idi və jurnalın Bakıya gəlib
çatmış bütün nüsxələrinin polis tərəfindən
müsadirə edilməsi haqqında aprel ayının 19-da qəzetlər
məlumat yayır.
Və aprelin 20-də “Ordan-burdan” silsiləsindən
“İrşad” qəzetində yazdığı növbəti
felyetonunda “Filankəs” imzalı Üzeyir bəy körpə dərgiyə
qahmar duraraq car çəkirdi ki, “zavallı “Molla Nəsrəddin”
indi dustaqdır, həbsxanada oturub öz-özünə fikir
edir: əcəba, ərbab-i hökumət bu qırmızı
şeylərdən yaman ürkürmüş”.
Sancan “Molla Nəsrəddin” yuxarı dairələrin,
hakimiyyətin xoşuna gəlməyə bilərdi. Ancaq xalq
arasında, ziyalılar dairəsində “Molla Nəsrəddin”
ilk gəlişindən rəğbətlər
qazanmışdı və Əhməd bəy Ağayev aprel
ayının 16-da elə həmin “İrşad” qəzetində
yazırdı ki, baxın “Molla Nəsrəddin”ə, bu cəridə
nə gözəl cəridə! Nə qədər
ağıl, zəka, məharət və zövq göstərir.
O dövrün qəzetlərində bu soraqlar da var ki,
“Molla Nəsrəddin”in ilk sayları gedib Naxçıvana da
çatıb. Əvvəlcə qaragüruhun bəd təsiriylə
əhali “Molla Nəsrəddin”ə bir qədər ehtiyatla
yanaşırdısa, çox keçmədən sadə
dili, məzəli üslubu, bəhs etdiyi mövzuların
ürəkdən tikan çıxarmasıyla dərki qəlblər
və düşüncələri fəth edir.
“Molla Nəsrəddin”in günü-gündən artan
hörmət və nüfuzuna ən bariz göstərici bu idi
ki, jurnalın birinci sayı min nüsxə
çıxdığı halda, çox keçmədən
tiraj dörd minə çatır. Bu qədər buraxılsa
da, sayılı günlərin içərisində də
satılıb qurtarırdı. “Molla Nəsrəddin”ə əhali
arasındakı xüsusi rəğbət ona gətirib
çıxarmışdı ki, bəzi adamlar hətta bundan
möhtəkirlik vasitəsi kimi istifadə edirdilər. Dərginin
Bakıda yayılmasına məsul Abbasqulu Kazımov idi və
onun “İrşad” qəzetində may ayının əvvəlində
məqaləsi dərc edilir. Məqalə deyəcəyin, bu,
xalqa bir müraciət idi. Yazırdı ki, “Molla Nəsrəddin”in
qiyməti 12 qəpikdir, üstündə də
yazılıb. Ancaq biz nüsxələri ayrı-ayrı
adamlara camaat arasında satış üçün verəndə
belə razılığa gəlmişik ki, üstünə
3 qəpik qoyub 15 qəpiyə satsınlar.
Və xəbərdar edirdi: Kim sizə “Molla Nəsrəddin”i
15 qəpikdən artığına təklif eləsə,
almayın.
Üzdən sadə kimi görünən bu əhvalatın
da mətbuat tariximiz baxımından ibrəti var - XX əsr
başlanır, mətbuat həyatı günü-gündən
canlanırdı, Azərbaycanda bir-birinin ardınca rusca və
türkcə çoxlu qəzet-jurnal dərc edilirdi, ancaq
kütlənin xüsusi maraq göstərdiyi “Molla Nəsrəddin”
onların hamısını geridə buraxmışdı.
“Molla Nəsrəddin” yeganə nəşr idi ki, onu nəzərdə
tutulmuş qiymətindən də artığına
satırdılar, camaat da alırdı.
1906-cı ilin ilk may günləri idi. Hələ
jurnalın nəşrə başlamasının heç bir
ayı tamam olmamışdı, lakin artıq onun həm
dostları, həm düşmənləri
yaranmışdı. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev
yazırdı ki, “Molla Nəsrəddin” nəşrə
başlayanda mən Şuşadaydım, dərginin ilk sayı
əlimizə mayın əvvəlində gəlib
çatdı və “bu nömrə şəhər əhalisi
arasında bomba kimi partladı”.
Köhnə və köhnəlməyən şakərimizdir
- istəməyənləri “Molla Nəsrəddin”lə
bağlı cürbəcür şayiələr yaymağa
başlayır. Biri çımxırır ki, bu jurnalı
buraxanlar missionerlərdir, xaçpərəstlərə xidmət
edirlər, bir başqası mırıldanır ki, bu
jurnalı babilər buraxdırır və daha neçə bu
cür irinli dedi-qodular.
Ruhanilərin əli ilə avam camaatın
şüuruna bunu yeritməyə əlləşirdilər ki,
bu jurnal başdan-axıracan küfrdür. “Molla Nəsrəddin”i
yazanları, oxuyanları təkfir edərək qeyzlənirdilər
ki, bunu nəinki mütaliə eləmək, heç evə
yaxın buraxmaq olmaz, harada bu jurnalı görsəniz, ona əl
vurmaq da günahdır - maşa ilə götürüb
ayaqyoluna tolazlayın.
Bütün bunların hələ Azərbaycanın
başqa bölgələrinə nisbətən irəligetmiş
yer olan Şuşada söylənməsini Əbdürrəhim
bəy çatdırırdı, ora o cür idisə,
görün korafəhm cəhalətin, ifrat mövhumatın
meydan suladığı kənd-kəsəkdə “Molla Nəsrəddin”
hansı müqavimətlərlə
qarşı-qarşıyaymış.
Elə Bakının özündə də “Molla Nəsrəddin”ə
bura gəlib yetişdiyi ilk vaxtlardanca löyün-löyün
dişqıcatmalar, açıq-örtülü həmlələr
ayaq tutub yeriməyə başlamışdı. İlk
iki-üç sayıyla “Molla Nəsrəddin” cəmiyyət
içərisində elə vazkeçilməz əks-səda
doğurmuşdu ki, ona daha heç kəs laqeyd deyildi və
qütbləşmişdilər - ya şiddətli hiddət bəsləyirdilər,
ya coşqun məhəbbət. 1906-cı ilin 11 mayında “Həyat”
qəzetində məxsusi diqqət ayırmalı bir yazı dərc
edilir. Bakıdakı birinci rus müsəlman məktəbinin
müəllimlərinin imzası ilə redaksiyaya “Molla Nəsrəddin”ə
qarşı etiraz məktubu daxil olmuşdu və çörəyi
burnuna yeməyən “Həyat”çılar yaxşı
anlayırdılar ki, bu namənin yaranması təşəbbüsü
qıraqdan gəlir, müəllimlər belə
düşünməz. Ancaq bunu da hiss edirdilər ki, artıq
“Molla Nəsrəddin”ə qarşı ziyalı təbəqəsi
səmtindən də əks mövqe hazırlamaqçün
belə xəbis cəhdlər edilirsə, mümkündür
ardı da gəlsin. O səbəbdən həmin məktubu da
dərc etmişdilər və redaksiyanın məktubda
yazılanlara tam əks olan mövqeyini də. Məktubu təşkil
edənlərə də cavab verirdilər, digər müəllimləri,
bütövlükdə ziyalı təbəqəsini duyuq salırdılar
ki, ayıq olun, belə təxribatlar da var: “Molla Nəsrəddin”
mədhiyyə, mədh ü səna üçün
çıxmır. Bu vəzifəni İran şairlərinə
tərk edir. O, ancaq həcv ilə, istehza ilə, xəndə
ilə qüsurlarımızı tənqid və islah yolunu
tutmuşdur. Bundan kimsənin dilgir olmağa haqqı yoxdur.
Sabah əgər məni də həcv etsə, təşəkkürdən
başqa əlimdən bir şey gəlməyəcəkdir”.
Azərbaycanın özündə müxtəlif
mühafizəkar dairələrin, o cümlədən, hakimiyyətin
etirazları öz yerində, ancaq elə həmin may günlərində
rusca “Baku” qəzetinin 101-ci nömrəsində “Molla Nəsrəddin”ə
qarşı qısma-boğmaların sərhədinin
genişlənməsi haqda maraqlı bir xəbər dərc
edilir. “Baku” istinadı Batumda çıxan “Alik” qəzetinə
edərək yazırdı ki, orada bir dəstə adam
redaksiyaya məktub yollayaraq şikyətlənir. Batumlular ondan
gileylənirdilər ki, İran konsulu polislə birlikdə
“Molla Nəsrəddin” jurnalının yayılmasına
qarşı mübarizə aparır, jurnalı
çıxaranları da, oxuyanları da “bədəfkarlar” - zərərli
düşünənlər siyahısına daxil edirlər.
Nəşrə başladığı bircə ay ərzində
“Molla Nəsrəddin”ə qarşı Azərbaycandan kənarlarda
da belə ardıcıl hücumların artmasının
pıçıldadığı önəmli həqiqətlərdən
biri də odur ki, bu nəşrin sırf Azərbaycana aid dərgi
olmadığı artıq sərhədlərdən kənarlarda
da dərk və qəbul edilir.
İlk sayında ki “Molla Nəsrəddin” “sizi deyib gəlmişəm,
ey müsəlman qardaşlarım” söyləmişdi,
axıracan da bu çağırışına, bu amalına
sadiq qaldı, üzünü yalnız Azərbaycan
insanına tutmadı, sözünü bütün
Yaxın-Orta Şərqə, müsəlman dünyasına
dedi. Ona görə də “Molla Nəsrəddin” ilk qədəmlərindən
oxunduğu bütün yerlərdə özününkü
kimi qavranıldı, əyrini heç vaxt düz kimi göstərməyəcək
müştərək güzgü kimi etiraf edildi.
...”Molla Nəsrəddin” həm də həvəsləndirir,
vəcdə gətirir, ilhamlandırırdı. 1906-cı ildə
may ayında artıq qəzetlərdə xəbərlər
var ki, Orenburqda “Çəyirtkə” adında yeni satirik jurnal
nəşr edilməyə başlanıb, rus-tatar dillərində
buraxılır. Söz yox, “Çəyirtkə”nin ortaya
çıxmasında “Molla Nəsrəddin”in də təsiri
vardı, o elə parlaq nümunə idi ki,
işığı uzaqlardan duyulurdu və gendən-genə də
səfərbər edə, coşdura bilirdi. “Molla Nəsrəddin”
az bir zamanda öz nümunəsi ilə qələm əhlinə
başa saldı, bu gerçək də göz önündə
idi ki, insanların mizahla deyilən sözə meyli daha
çoxdur.
“Molla Nəsrəddin”in yola düzəldiyi ilk
çağları yada salarkən Mirzə Cəlil hətta rəssamın
haqqını ödəməyə pullarının
çatmaması qədər yoxsul olmalarından dəm
vururdusa, qısa bir müddətdə
kasıbçılığın daşını
atmışdılar, “Molla Nəsrəddin” gəlir gətirməyə
başlamışdı və qəzetlərdə xəbərlər
də görünmüşdü ki, “Qeyrət” mətbəəsinə
Almaniyadan yeni çap maşını gətirilib ki, onu 20 nəfərdən
çox fəhlə işlədir.
Əlbəttə ki, Almaniyadan o çap
maşınını gətirmək üçün babat
para lazım idi. O vəsaiti “Molla Nəsrəddin”ə ianə
edən olmamışdı, özü qazanmışdı.
Lap başlanğıcdan özünü bütün türk
dünyasının qəzeti kimi tanıtmış “Tərcüman”
1906-cı ilin 16 iyununda iftixarla yazırdı ki, “Molla Nəsrəddin”
gözəl tərtib olunur, nəfis çıxır və
oxucularına məsləhət görürdü ki, o dərgini
mütaliə etsinlər.
“Molla Nəsrəddin” tənqid edən, qırmanclayan
dərgi idi və məntiqlə, şöhrəti artdıqca
təhlükəlilik dərəcəsi də
çoxalırdı, deməli, düşmənləri də
tədricən daha çox xoflanmalıydılar. 1906-cı il
iyun ayının 25-də çıxan “İrşad” qəzeti
xəbər verirdi ki, “Molla Nəsrəddin”in Bakıya gətirilmiş
yeni sayının bütün nüsxələri polis tərəfindən
müsadirə edilib. Ancaq üstündən bir neçə
gün keçincə “İrşad”ın 2 iyul nömrəsində
yenə həmin qəziyyəyə qayıdılır və
xəbəri oxuyunca bilmirsən güləsən, ya
ağlayasan. Həmin xəbərin pis tərəfi də
vardı, xoş üzü də. Yaman tərəfi o idi ki,
yenə insan naqisliyindən, hakimiyyətin özünün
içərisində olan dələduzluqdan xəbər
verirdi, amma digər baxımdan polislərin cinayət hesab ediləsi
naqis əməli “Molla Nəsrəddin” jurnalının artan şöhrətinin
daha bir sübutu deməkdi. “İrşad” bu sirri faş edirdi
ki, polis Qara şəhərdə zəbt etdiyi “Molla Nəsrəddin”
nüsxələrini xəlvəti əldə qəzet satan
uşaqlara paylayıb, ucuz qiymətə satsınlar deyə. Qəzet
həmin pulları polislərin mənimsədiyini elan edirdi.
Aydın məsələdir ki, jurnala qarşı hər
basqı, illah da onun nüsxələrinin
yığılması, camaata çatmasının
qarşısının alınması Mirzə Cəlili,
Ömər Faiqi hədsiz incidirdi. Çar polisinin o qanunazidd,
tamahkar əməlləri də təbii olaraq ikraha layiqdi. Amma
bu əhvalatda bir insan və naşir - “Molla Nəsrəddin”in
valideyni olaraq Mirzə Cəlili də, Ömər Faiqi də
sevindirən bir məqam olmamış deyildi. Polisin müsadirə
etdiyi “Molla Nəsrəddin”ləri əl altından
satdırması da dərginin əlavə bir
gücünü, bu nəşrə insanların məxsusi məhəbbətini
nümayiş etdirdi. Elə güc, elə məhəbbət
ki, onun hansı səviyyədə olmasını rəislərindən
aldığı tapşırığa əsasən həmin
güc və məhəbbətin qarşısını
almalı olan polis də anlayırdı. Tamah güc gəlmişdi,
bu dəfə həmin artan “Molla Nəsrəddin” hörmətindən
öz mənfəətləri üçün istifadə etməyə
çalışmışdılar, bəxtləri kəsməmişdi,
işin üstü açılmışdı
Gizli polis “Molla Nəsrəddin”in xalq arasında
nüfuzunun hansı sürətlə artmasını izləyir,
vaxtaşırı müəyyən hesabatlar da
hazırlayırdı. Dərginin hansısa saylarının
yayılmasına maneçilik göstərmək hələ
işin bir hissəsi idi, jurnalın içinə müdaxilə
edən “senzor qayçısı” da getdikcə daha fəal tərzdə
işə düşürdü.
Hələ 1906-cı ildir, hələ “Molla Nəsrəddin”
sütüldür. Amma o, Azərbaycan mətbuatına senzor
ixtisarları ilə bağlı dövlətin siyasətini
ifşa edən bir başqa yenilik də gətirməyi
bacarıb. Avqust ayında, “Molla Nəsrəddin”in 18-ci
sayında Peterburqla bağlı dərc edilmiş xəbərdən
senzor 4 cümləni çıxarıb. Bir həftə sonra
çıxan növbəti nömrədə isə senzor
dördüncü səhifədəki karikaturanı
qayçılayıb. Senzor nəyisə pozursa, nəyisə
kəsirsə, adətən o yer başqa nə iləsə
doldurulur. Ancaq “Molla Nəsrəddin” fənd işlədir, həmin
yeri boş saxlayır. Jurnalın digər səhifələri
dolu, şəkillər, yazılar cabəca, amma hansısa səhifədə,
ya səhifələrdə dərhal diqqəti çəkən
ağ ləkə - boşluq. Və “Molla Nəsrəddin”in
qeydi: “Bizdən asılı olmayan səbəblə bu yer
boş qaldı”. Gözə soxur ki, ay adam, baxın, siyasi
çəpərlər var, söz azadlığı, ifadə
sərbəstliyi yoxdur, istədiyimizi deməyə imkan vermirlər,
kəsirlər, doğrayırlar, çıxardırlar.
Bütün bunları açıqca demir, amma elə həm də
əməlli-başlı çılpaqlığı ilə
demiş olur. Jurnalın səhifəsində boş
saxlanmış yerin altındakı bircə cümlə bu incə
mətləbləri hər bir oxucuya çatdırmış
olur, jurnalı vərəqləyən də həmin boş
buraxılmış yerin yan-yörəsindəkiləri daha
diqqətlə mütaliə edərək özü müəyyənləşdirməyə
çalışır ki, bu pozulanlar nə ola bilərmiş.
“Uklar”, “Çöküc”, “Karçıqa” -
bunların hərəsi bir dərginin adıdır. Rusiyada elə
“Molla Nəsrəddin”lə eyni vaxtlarda tatarca nəşr edilən
satirik jurnallar. Onların qol-qanad açmasında, söz yox,
“Molla Nəsrəddin”in münbit dalğasının təsiri
vardı, amma ümdə səbəb yaşanan təlatümlü
il idi, həmin 1906-cı il ki, Rusiya, Qafqaz qazan kimi
qaynayırdı və belə dərgilər də kütlələrin
özünüifadə ehtiyacından doğurdu. Ancaq həmin
dərgilərin hamısının arasında yenə “Molla Nəsrəddin”
azı bir baş ucada idi. Qaspıralının “Tərcüman”ı
imperiya boyunca Rusiyada da, Orta Asiyada da, Qafqazda da ötkəm
söz sahibi mərtəbəsində idi. Onun rəyi ilə
barışır, verdiyi qiymətləri ədalətli
sayırdılar. Və “Tərcüman” 1906-cı il
oktyabrın 16-sı nömrəsində tatarca buraxılan digər
3 satirik jurnalla “Molla Nəsrəddin”i tutuşdururdu: “Bu
dörd məcmuə arasında nəzakət-i ibarə və
dərəcat-i ədəbiyyə nəzərindən nisbət
aparsaq, birinciliyi Tiflis məcmuəsinə vermək lazım
olduğuna ümidvarıq”. Əlavə edirdi ki, oxucular
özləri seçib ayırsınlar. Oxucular da seçib
ayırmışdılar. Artıq yalnız Bakıda, Tiflisdə,
Gəncədə, Qarabağda, Naxçıvanda deyil, “Molla Nəsrəddin”in
sədası Orta Asiyada da yayılmışdı. İrana da
sirayət etmişdi, Anadoluya da gedib çatmışdı.
Ən müxtəlif ünvanlarda yaxşını pisdən,
daha yaxşını daha gözəldən
ayırmağı bacaranlar oxuyurdular,
qarşılaşdırırdılar, görürdülər
ki, “Molla Nəsrəddin”, həqiqətən, birincidir. Ancaq
“Molla Nəsrəddin” hələ nə ömür
yaşamışdı ki! Var olduğu bir neçə aya
“Molla Nəsrəddin” ətrafında toplaşan istedadlı qələmlərlə,
jurnalın get-gedə genişlənib sıxlaşan oxucu dairəsi
ilə möhtəşəm bir orduya çevrilmişdi.
...”Molla Nəsrəddin” əfsanəsini
doğurmanın bir hikməti də ondan ibarətdi ki, bu yolun
yolçuları tənha deyildilər. Bolluca həmfikirləri,
əqidədaşları, ruh ortaqları vardı. O insanlar ki,
mübarizələri və qələmləri ilə Mirzə
Cəlillə eyni səngərdə idilər, hətta
görüşmədən belə uzaqdan-uzağa da bir-biri ilə
səsləşirdilər, biri digərini müdafiə edirdilər.
1906-cı ilin noyabrıdır. Artıq yeddi aydan
çoxdur ki, “Molla Nəsrəddin” çıxır,
ayağı daşdan-daşa da dəyib, püxtələşib,
nisbətən oturuşub, öz xəttini, məramını
hər kəsə anlada bilib. Oçağkı Azərbaycan
ziyalılığının önündə gedənlərin
ən birincilərindən olan Əbdürrəhim bəy
Haqverdiyev idi. Yazırdı ki, 1906-cı ilin noyabrında
Rusiyadan Tiflisə gəldim, mehmanxanada yüngülvari dincələndən
sonra yollandım “Molla Nəsrəddin”in idarəsinə. Nə
qədər gözləsəm də, baş mühərrir gəlib
çıxmadı. Ömər Faiq orada idi, onunla xeyli söhbət
etdik.
Ertəsi günsə artıq birlikdəydilər,
Əbdürrəhim bəylə Mirzə Cəlil dərdləşirdi.
O gün nədən danışdıqlarını
Əbdürrəhim bəy yazılaşdırıb. Mirzə
deyirmiş ki, adını mühərrir qoyub ortalığa
çıxan gərək hər bir vəziyyəti nəzərdə
tutsun. Yəni mühərririn düşməni dostundan
çox olacaq. Düşməndən qorxan adını
mühərrir qoymağa haqlı deyil; camaatın ancaq
xoşuna gələnləri yazan... sərvətdarlara
yaltaqlıq edib milyonlarla əzilənləri yaddan
çıxaran mühərrirlərin qiyməti bir qara puldur,
o da qəlp...
Bu, Mirzə Cəlilin yalnız inandığı həqiqət
deyildi, istər vətəndaş, istərsə də
yaradıcı kimi həm də onun həyat düsturu idi. Mirzə
Cəlili Mirzə Cəlil eləyən, “Molla Nəsrəddin”i
“Molla Nəsrəddin” eləyən bu oldu ki, heç vaxt nə
dilinə, nə qələminə qəlp söz gəlmədi.
...Həmin ildə bu qədər oldu - 1906-cı il
dekabr ayının 29-da “Molla Nəsrəddin”in sayca 39-cusu mətbəədən
çıxdı. Hələ bir yaşı tamam
olmamışdı, amma apreldən dekabradək basılan 39
nömrəsi ilə “Molla Nəsrəddin” elə gücə
çevrilmişdi ki, ondan nəinki ayrı-ayrı
nadürüstlər, hətta dövlətlər çəkinirdi.
Çar hökuməti öz yerində - “Molla Nəsrəddin”
Tiflisdə nəşr olunurdu, imperiyanın müsəlman əhalisi
arasında yayılırdı və təbii ki, çar hökumətinin
öz narahatlıqları vardı. Amma İran ayrı bir məmləkət
idi, onlar da dövlət səviyyəsində “Molla Nəsrəddin”dən
çəkinirdilər. 1906-cı il dekabrın ortalarında
Vladiqafqazda yaşayan bir dəstə iranlı Tehrana məktub
göndərərək əncümən sədrinə
müraciət etmişdilər ki, “Molla Nəsrəddin”
jurnalının İran ərazisinə maneəsiz daxil
olmasına icazə verilsin, jurnalın İranın
bütün şəhərlərində yayılmasına
şərait yaradılsın.
Vladiqafqazda “Molla Nəsrəddin”i oxuyan iranlılar bunu
istəyirdi, “İrşad” qəzeti isə dekabrın 22-də
yazırdı ki, doğrudur, İran sərhədində “Molla
Nəsrəddin” jurnalını yandırırlar, amma jurnala
adı qoyulan Molla sağ olsa idi, deyərdi: “Eybi yoxdur, qoyun
yandırsınlar. Çünki bir vaxt olar, camaat öz xeyrini
başa düşər, onu yandıranların
özünü yandırarlar”.
Çox keçmədi ki, İranda minlərlə
azadlıqsevər insanı qovuşduran Məşrutə hərəkatı
başlandı. O hərəkat başlandısa, o ocaq
çatıldısa, qığılcımlarının
çoxu “Molla Nəsrəddin”dən gəlirdi. Odur ki, “Molla Nəsrəddin”
dərgisinin yazdıqlarından hövllənərək onu
ölkənin içərisinə buraxmayan, sərhəddəcə
yandıran siyasi hakimiyyət öz nöqte-yi nəzərindən
haqlıymış. Ancaq daha haqlı çıxan “Molla Nəsrəddin”i
yandıranları bir gün Mollanın özünün
yandıracağına ümid bəsləyənlər oldu.
“Molla Nəsrəddin”in sehri onda idi ki, kimin əlinə yetirdisə,
oxuyunca ürəklərdə hürriyyət ocağı
alışdırmağı bacarırdı.
...“İrşad”ın xəbəri idi ki, 1906-cı il
oktyabrın 20-də növbəti dəfə “Molla Nəsrəddin”də
axtarış aparılıb və dəqiqləşdirirdi ki,
bu, üçüncü axtarışdır. Qəzet bunu da
yazırdı ki, axtarış iki saat yarım davam edib və
gələn polislər heç bir şey tapmayaraq məyus
halda gediblər. Qəzet bunu da dəqiqləşdirir: onlar
silah axtarmırdılar, hökumət əleyhinə
hansısa yazılar, sənədlər arayırdılar.
Hökumətin gözündə o təhər yazılar, o qəbil
sənədlər ən dağıdıcı silahdan da pis
idi. “Molla Nəsrəddin”insə məxfi sənədlə,
örtülü yazıyla işi yox idi. Nə mətləbi
vardısa, açıqca yazırdı, elə düşməndən
ötrü təhlükəliliyi də bunda idi.
“Molla Nəsrəddin” gəlmişdi və artıq bir
neçə ayın içərisində olmuşdu
bütün millətinki. Və bu gerçəyi Abbas Səhhət
zamanında nə gözəl ifadə etmişdi:
Ağlayıb-gülməyə gər molla əmu,
Yatacaq millət-i islam hamu.
Çox yaşa, çox yaşa, ey molla əmu,
Sizlərə göz dikib İslam hamu.
Doğru deyir, millətin gözü “Molla Nəsrəddin”də
idi. Bir neçə ayın içərisində “Molla Nəsrəddin”
millətin ümid yerinə çevrilmişdi.
12 iyun 2024
Rafael HÜSEYNOV
Akademik
525-ci qəzet.- 2024.- 22 iyun,¹108.-S.16-17.