Xəstəxana
canlı bir filosof idi
Xalq
yazıçısı Elçinlə müsahibə
- Elçin müəllim, mətbuatda, sosial şəbəkədə
xəbər yayıldı ki, siz İstanbulda xəstəxanadasınız.
Oxucularınız da, tamaşaçılarınız da,
dostlarınız da, bir sözlə, hamımız narahat
olmuşduq. İllər boyu sizinlə birlikdə işləməyimizi,
münasibətimizi bilənlər, mənə də çox
zəng edirdilər, soruşurdular. Səbirsizliklə
Bakıya qayıtmağınızı gözləyirdik.
İndi isə artıq Bakıdasınız. Xoş gəlmisiniz,
həmişə evdə-eşikdə. Necəsiniz?
- Təşəkkür, Əkrəm. Yaxşıyam,
hər şey normaldır. Bu xəstəxana əhvalatı
çox uzun çəkdi. Üç-dörd günlüyə
sadə bir əməliyyat üçün getmişdim, ancaq
48 gün çəkdi. Məsələ burasındadır ki,
mənim qanımda trombosit aşağı idi, yəni
qırmızı qan kürəciklərinin azlığı,
qanın duruluğu. Əməliyyatdan sonra qanaxmanı saxlamaq
çətinliklər yaratmışdı. Buna görə də
bu qədər uzandı. Mən yataq xəstəsi deyildim, ayaq
üstə idim. Ancaq yataq xəstəsi ol, ya da olma, xəstəxana
xəstəxanadır. Düzdür, işləyirdim, ancaq aura
başqa idi, işığı
çatışmırdı. İşlədiyin yerdə birdən
fikir səni tamam başqa illərə aparır, başqa yerlərə,
başqa mətləblərə gedib çıxırsan.
- Başa düşürəm. Xatirələr,
düşüncələr...
- Əlbəttə. O 48 gün mənim
üçün elə bil ki, bir axtarış məktəbi
idi. Həyat nədir və nə üçündür? Bu
ağlasığmaz dərəcədə nəhəng,
müdhiş kainatda insan kimdir və onun missiyası nədən
ibarətdir? Ümumiyyətlə, belə bir missiya varmı,
yoxmu? Sənə deyim ki, bu sualların dərininə getdikcə,
insanın problemləri, umu-küsülər, xoşbəxtlik,
bədbəxtlik və s. və i.a. çox xırda, hətta
miskin görünür. Mən gənc çağlarımda
Nizami İnstitutunda işləyəndə, akademik, unudulmaz Məmməd Cəfər
Cəfərov şöbəmizin müdiri idi. Rəhmətlik
Məmməd Cəfər müəllim deyirdi ki, adam gecə
yerinə girəndə, içindən bir filosof
çıxır. Başlayır səni məzəmmət eləməyə
ki, filankəslə niyə elə soyuq danışdın?
Filan aspirantın niyə ürəyinə dəydin? Filan
qadını niyə pərt elədin? Və s.
Yavaş-yavaş yuxuya gedirsən. Səhər durursan, o
filosofdan əsər-əlamət yoxdur. Bir də gecə
yatanda təzədən peyda olur. Yadıma gəlir, bunu mən
25-26 yaşlarında yazdığım "Poçt
şöbəsində xəyal" pyesinə də
salmışdım. 48 günlük xəstəxana, əslində
mənim üçün canlı bir orqanizm idi. Canlı
orqanizm kimi də, bax, elə bir filosof idi, özü də gecə
gəlib, sonra yox olmurdu. O filosof gecə də, gündüz də
səninlə bir yerdədir. Bir dəfə yeniyetmə
vaxtlarımda baxdığım və çox xoşuma gəlmiş
"Fanfan-zambaq" filmi, o filmdəki gözəl Cina
Lolobridjida yadıma düşdü. İnternetdə az qala 100
yaşlı Cinanın fotosunu gördüm. İllər bu
gözəllər gözəlini nə günə salıb? Həyatın,
dünyanın etibarsızlığı, faniliyi barədə
klassik aşıqlarımızın, Ələsgərin, Xəstə
Qasımın, Tufarqanlının misraları fikrimə gəldi.
Faniliklə bağlı, elə bil ki, Amerikanı təzədən
kəşf edirdim. Sənə deyim, Əkrəm,
maraqlısı da budur ki, o cür anlarda yadıma düşən
yazılı ədəbiyyat yox, folklor misraları olurdu. Ancaq
gəl, bu mövzunu saxlayaq sonralara.
- Mən bilirəm ki, siz səfərə
çıxanda, həmişə özünüzlə
kitablar götürürsünüz. Bu dəfə kitablar o xəstəxana
aurasına təsir edə bilmirdi?
- Yox, Əkrəm, özümlə kitab götürməmişdim.
Təkcə köhnə notbukum idi, vəssalam. Axı,
dörd günlüyə getmişdim. Ümumiyyətlə,
son iki-üç ildə demək olar ki, bədii əsər
oxumuram. Sənədli ədəbiyyat, məktublaşmalar,
xatirələr, gündəliklər, xüsusən də
sovetologiyaya aid kitablar, sənədlər, arxiv materialları.
Bir müddət əvvəl "Stalin" pyesini yazdım,
bizim Rus Dram Teatrında tamaşaya qoyuldu. Özüm də
gözləmədən "Mir Cəfər Bağırov kim
idi?" kimi böyük esse meydana çıxdı. Səndən
gizlətmirəm, Əkrəm, xəstəxanadakı o
günlərdə, bəlkə həyatımda ilk dəfə
idi ki, kitab oxumağa həvəsim də yox idi. Təkcə
gündəlik mətbuatı oxuyurdum. Bakıdan bizim
uşaqlar göndərirdilər, gətirirdilər. Türk qəzetlərinə
də elə orda abunə olmuşdum. Sənə maraqlı bir
söz deyim. İlkin yeniyetmə çağlarımda
oxuduğum, mənə təsir edən kitablar bir-bir yadıma
düşürdü, özü də bu qədər illərdən
sonra elə təfərrüatla ki, mat qalırdım. Elə
bil, "Başsız atlı"nı, Robinzonu, Qulliveri,
Qarqantyua və Pantaqryueli, Ovodu, Taraskonlu Tartareni təzədən
oxuyurdum... Həm də o ləzzəti alırdım ki, elə
bil, heç bir kitabdan, hətta klassikadan da o cür ləzzət
almamışdım. Yay vaxtı gecənin yarısına kimi
Şuşadakı gözəl Yazıçılar Evinin
geniş və gecə tənhalığına
qapılmış şüşəbəndində, balaca bir
elektrik lampasının altında Şerlok Holmsun hekayələrini
necə oxumağım və necə vahimələndiyim
yadıma düşürdü. Bu da yəqin maraqlı bir cəhətdir
ki, niyə Tolstoy, ya Şekspir yox, Qulliver, ya Robinzon yada
düşürdü?
- Bilirəm, Şuşa sizin üçün əziz
bir yerdir. Rəhmətlik İlyas müəllim
üçün də belə idi.
- Şuşa hamımız üçün əziz
bir yerdir. Bu gün isə, Şuşa bizim milli qürur mənbəyimizdir.
- Elədir. Sizi uzun illər tanıdığım
üçün, bilirəm ki, İstanbulu da çox sevirsiniz.
- Mənim palatamın pəncərəsindən o tərəfdə
gözəl İstanbul idi, bəzən sadəcə
İstanbulun küçələri ilə gəzmək
üçün çox darıxırdım. Mən
Türkiyəyə ilk dəfə 1979-cu ildə Əziz Nesinin
dəvəti ilə getmişdim. Əziz bəy onda İstanbul
Yazarlar Sintikasının başqanı idi. SSRİ
Yazıçılar İttifaqından mənimlə, rus
şairi, Nazim Hikmətin məşhur tərcüməçisi
Muza Pavlovanı Türkiyəyə dəvət etmişdi.
Getdik, qayıdandan sonra "Türkiyədən nərgiz
gülləri" adlı bir esse yazdım, "Literaturnaya
qazeta"da çap olundu. Silva Kaputikyanla Sero Xanzadyan Moskvada
MK-ya kəskin etiraz məktubu yazmışdılar ki, sovet
yazıçısı Elçin raketləri SSRİ-yə
tuşlanmış NATO ölkəsindən, yəni Türkiyədən
nərgiz gülləri gətirir, "Literaturnaya qazeta" da
bunu çap edir. MK-dan da bir surətini bizim MK-ya, bir surətini
də SSRİ Yazıçılar İttifaqına göndərmişdilər
ki, baxılsın. O surətin də surətini o zaman SSRİ
Yazıçılar İttifaqında işləyən rəhmətlik
Azər Mustafazadə mənə göndərmişdi.
"Yaxın, uzaq Türkiyə" kitabını da onda
yazdım. Sovet dönəmində yazdığım o kitab bu
gün də olduğu kimi nəşr olunur. O zaman
İstanbuldan məni yola salan türk yazarları, mədəniyyət
xadimləri ilə sağollaşa-sağollaşa fikirləşirdim
ki, görəsən, bir də Türkiyəyə gəlmək
mənə qismət olacaq? Görəsən, bir daha
haçansa İstanbulu görəcəyəm?
- Elçin müəllim, xatırlayıram ki,
İlyas müəllim də bir müddət Moskvada xəstəxanada
yatmışdı. Sanki tarix təkrar olunur...
- İlyas Əfəndiyev çox sağlam adam idi,
amma elə həmin 1979-cu ildə birdən-birə səhhətində
problem yarandı. Bu, uzun söhbətdir, Əkrəm, qısası
odur ki, Bakıda xərçəng diaqnozu qoydular. O zaman
Yazıçılar İttifaqının gənc katibi idim. Rəhmətlik
Tələt Qasımov da səhiyyə naziri idi, onunla isti
münasibətimiz var idi. Onun köməkliyi ilə Moskvadan
akademik Malinovskini Bakıya dəvət edə bildik. Yəni səhər
gəldi, axşam Moskvaya qayıtdı. İlyas Əfəndiyevə
baxdı, müayinə etdi, dedi ki, qəti bir fikir söyləyə
bilmərəm, ancaq məsləhətim budur ki, təcili
Moskvaya, özü də Kreml xəstəxanasına
aparasınız. Kreml xəstəxanasına düşmək
üçün MK katibi, ən azı nazir olmalıydın,
İlyas Əfəndiyev isə heç Kommunist partiyanın
üzvü də deyildi. Ulu öndər o zaman Azərbaycanda
MK-nın Birinci katibi idi. Ona qısa bir məktub yazdım. Elə
həmin gün mənimlə telefonla danışdı. Səhər
Rəfail Allahverdiyev zəng elədi ki, İlyas müəllimi Kreml xəstəxanasında
gözləyirlər. Heydər Əliyev SSRİ səhiyyə
naziri, akademik Petrovski ilə danışıb, bu çətin
məsələni həll etmişdi. Beləliklə, İlyas
Əfəndiyevlə üç aydan çox Kreml xəstəxanasında
qaldıq. Məlum oldu ki, diaqnoz düzgün qoyulmayıb.
Əməliyyat keçirdi, müalicə olundu və ondan
sonra 17 il yaşadı. "Geriyə baxma, qoca",
"Üçatılan" kimi klassik romanlarını,
"Hökmdar və qızı", yaxud "Sevgililərin
cəhənnəmdə vüsalı" kimi məşhur
pyeslərini, bir çox başqa əsərlərini
yazdı. Bunları ona görə danışıram ki, indi
özümün İstanbuldakı 48 günlük xəstəlik
məhkumluğumda o Moskva günlərini tez-tez
xatırlayırdım. Moskvada adamın ürəyini qısan
payız günləri idi və Mərkəzi Klinik Xəstəxananın
- Kreml xəstəxanasının rəsmi adı belə idi -
həyətinin ərazisi çox böyük idi. Günorta
vaxtı birdən elə bil, həyətin üzərini qara
buludlar alırdı, yüzlərlə qarğa dəstəsi
uçub gəlib ağaclara, yerə, dama qonurdu,
ağız-ağıza verib, elə bil ki, xor oxuyurdu. Günlərlə
qarğalar beləcə payız xoru oxuyurdular. Bu da bir
sirri-Xuda idi. 45 il keçib, amma indi də o mistik qarğa xoru
yadıma düşəndə, elə bil, Xiçkokun filminə
baxıram. İstanbulda mənim palatamla üzbəüz yeddi mərtəbəli
yaşayış binası var idi. O binanın damında
qağayılar yuva qurmuşdu. Yuvaları görə bilmirdim,
amma dimdiyində yem gətirən qağayılar tez-tez
uçub gəlirdi, təzədən yem dalınca Boğaza
uçurdu. O qağayılara baxmaq, onların Boğaza
uçub, qayıtmaqlarını gözləmək, dediyim o
auraya bir hərarət verirdi.
- Yəqin dostlar da yadınıza
düşürdü... Gənclik dostları. Elçin, Anar,
Əkrəm Əylisli... Bu mövzu ədəbi cameədə
hələ də maraq doğurur. Bu barədə bir-iki söz
desəz, oxucular üçün maraqlı olar.
- Hə, yada düşürdü. Bəs necə?
Söhbət 48 gündən və 50-55 il bundan əvvəldən
bu günə qədər bir dövrdən gedir. Vaxta görə,
yaşa görə Anarla əvvəllər olduğu kimi
tez-tez görüşmək mümkün olmasa da, cürbəcür
tədbirlərdən-filandan başqa, ayda bir-iki dəfə zəngləşib,
ikilikdə nahar edirik, söhbətləşirik. Neçə
ildir ki, belə bir ənənə yaranıb. Mənim
üçün çox xoş bir ənənədir.
Müştərək xatirələr çoxdur. Bəzən
həm şəxsi mənada, həm ictimai mənada elə
söz olur, ortaya elə söhbət çıxır ki, onu
bir başqasıyla danışmaq, başqasıyla
bölüşmək mümkün deyil. Yəqin ona görə
ki, arada illərin etibarı, məhrəmliyi olmalıdır.
Bir də, görünür, aramızda ruhi bir yaxınlıq
da var ki, illərin sınağından çıxıb. Hər
halda mənə belə gəlir. On illiklərdir,
söz-söhbət də olub, sərinlik də olub, ancaq bir
qırmızı xətt var ki, onu keçmək olmaz.
Keçdin, hər şey bitəcək. Təbii ki, Anar xəstəxanaya
da tez-tez zəng edirdi, narahat idi, nigaran idi. Əkrəm
Əylisli ilə bağlı, sənə bir söz deyim. O
ayyarım ki, xəstəxanada qaldım, Əkrəm də
yadıma düşürdü. Doğrusu, o anlarda onun indiki tənhalığı
mənə pis təsir edirdi. Son zamanlar elə Bakıda da
onunla bağlı belə bir hiss keçirirdim. Uzun
sözün qısası, Bakıya gələndən bir-iki
gün sonra Əkrəmə zəng elədim. Neçə
illər idi ki, onunla hal-əhval tutmurduq,
görüşmürdük, danışmırdıq.
Ünsiyyətimiz yox idi. Xeyli söhbət etdik. Cavanlıq
vaxtlarını yada saldıq, 1960-cı illərin ikinci
yarısı, 70-ci illər... Uşaqlardan, nəvələrdən
danışdıq. Yazı-pozudan danışdıq.
Düzünü deyim ki, elə bil, mənim çiynindəm
hansısa bir yük götürüldü. Bu, səmimi bir
söhbət idi. Məndə xoş bir əhval, xoş bir
ovqat yaratdı. Mənə elə gəlir ki, Əkrəm
üçün də bu zəngləşmə, bu söhbət
xoş bir hadisə oldu. Yəqin səhv etmirəm.
- Siz Yazıçılar İttifaqında işləyəndə
Araz Dadaşzadəni, Yusif Səmədoğlunu, Fikrət
Sadığı, İntiqam Qasımzadəni tez-tez sizin
otağınızda görürdük.
- Hə, elədir. Arazın da, Yusifin də yüksək
bədii zövqləri var idi. İntiqam da eləcə. Onlar
hekayələrimin, povestlərimin, "Mahmud və Məryəm"in,
"Ağ dəvə"nin hələ əlyazmasında ilk
oxucularından idilər. Onların rəyi ilə
hesablaşırdım. Araz həqiqi mənada ensiklopedik bir
adam idi. Yusif aristokrat idi. İkisi də tez getdi. Araz 55
yaşında, Yusif 60-ı təzəcə keçmişdi.
İndi fikirləşirəm ki, 55-60 nə yaşdır ki? Nə
qədər yazılmamış yazıları özləri
ilə apardılar. İntiqamla hələ yeniyetməlik
dövründən dostluq edirdik. Sonra Universitetdə eyni kursda,
aspiranturada bir yerdə oxuduq. Vaqif küçəsindəki
Yazıçılar Evində mənim altıncı mərtəbədə
bir otaqlı mənzilim var idi, 16 kvadratmetr idi. Yeddinci mərtəbədə
isə Fikrət Sadığın eynilə bu cür bir
otaqlı mənzili var idi. O 16 kvadratmetrlik mənzildə Fikrət
həyat yoldaşı, kiçik oğlu İlkin və
anası ilə birlikdə yaşayırdı. Çox
darısqallıq idi. Axşamlar imkan olanda Fikrət bir mərtəbə
aşağı düşürdü, bəzən gecənin
yarısına kimi söhbət edirdik. Fikrət söhbətin
də, içkinin də qədrini bilən adam idi. Nə qədər
canlı-cüssəli idisə, o qədər də səmimi,
təmiz, kövrək adam idi. Onun xətrini çox istəyirdim,
elə bu gün də xatirəsi mənim üçün əzizdir.
Yaş fərqimiz var idi, amma dostluğumuzda heç bir fərq
yox idi. Söhbət hansı dinozavrlar dövründən
gedir, bilirsən? Elə bunu deyim ki, indi bizim
tanınmış yazıçımız Orxan Fikrətoğlu
anadan olmuşdu, biz də Fikrətlə gedib, küçədə
dayanıb, Doğum evinin pəncərəsindən onu ilk dəfə
gördük. Sonra da gedib bu görüşü qeyd etdik.
Əkrəm, bu dostlar, eləcə də adlarını
çəkə bilmədəyimiz dostlar, yalnız ədəbiyyat
adamlarıdır, amma başqa sahələrlə məşğul
olan dostlar da var idi və var. Hamı haqqında danışmaq
mümkün deyil.
- Elçin müəllim, bir halda ki, dostlardan söhbət
düşdü, bilmirəm, yeridir, ya yox, ancaq deyirəm. O
vaxtlar Yazıçılar İttifaqında, sonralar "Vətən"
Cəmiyyətində sizdən sonrakı nəsillərdən
olan bəzi cavan yazıçılar, şairlər, tənqidçilər
tez-tez sizin yanınızda gəlirdi. Onları
Yazıçılar İttifaqına cəlb edirdiniz, əsərlərinin
çapına, bəzilərinin Qorki adına Ədəbiyyat
İnstitutunda oxumaqlarına kömək edirdiniz. Sizin vasitənizlə
ilk dəfə xaricə gedənlər oldu. Hətta elələri
oldu ki, məhkəmədən xilas etdiniz. Ancaq sonradan
onların bir qismini sizin yanınızda görmədim.
- Əkrəm, gəl, onları heç yada salmayaq.
Düzdür, onların bəziləri az qala mənim ailə
üzvlərim kimi idi. Söhbət yalnız iki-üç nəfərdən
gedə bilər. İnan ki, xəstəxanada heç biri
yadıma düşmürdü. Yəqin ona görə ki,
onların hansınısa yada salmağa mənim qətiyyən
mənəvi ehtiyacım yoxdur. Görünür, onların da
mənə ehtiyacları yoxdur. Həyatdır... Sənə
başqa bir söz deyim. Yadındadır da,
Yazıçılar İttifaqına yaşlı nəsildən,
orta nəsildən olan məşhurlar gəlib-gedirdi.
Onların hamısı eyni istedad, eyni xasiyyət sahibi deyildi.
Bəziləri ilə gözəl münasibətim var idi, bəziləriylə
aram yox idi, sən bilirsən, ad çəkmək istəmirəm.
Ancaq bu gün mən o rəhmətlikləri xatırlayanda
hamısını xoş hisslərlə xatırlayıram.
- Siz düz 25 il böyük dövlət vəzifəsində
çalışdınız. Mən bunun şahidiyəm ki,
siz işə necə məsuliyyətlə
yanaşırdınız. İşçilərdən də
eyni məsuliyyəti tələb edirdiniz. Yuxarıya da,
aşağıya da eyni münasibət bəsləyirdiniz. Həyatınızın
bu böyük hissəsi də, şübhə etmirəm ki,
sizin xəstəxana düşüncələrinizdən kənarda
qalmayıb. Mən ancaq bir sualla kifayətlənəcəyəm:
Böyük dövlət vəzifəsindəki bu 25 il
yazıçı Elçinin yaradıcılığına
necə təsir etdi?
- Mənə tez-tez bu sualı verirlər. Mən də
eyni cavabı verirəm. Sırf vaxt baxımından hərdən
problem olurdu. Amma mahiyyət etibarilə problem olmayıb.
Əksinə, yaradıcılıqla fəaliyyət bir-birini
tamamlayıb. Bu mənada ki, o 25 ildə mən nə qədər
insan taleyi ilə rastlaşmışam. Nə qədər
sevinc də, kədər də görmüşəm. Nə qədər
xoşbəxtliyin də, bədbəxtliyin də şahidi
olmuşam. Ədəbiyyat da kimdən yazır və kim
üçün yazır? Əlbəttə, insandan və
insan üçün. Mən müstəqil Azərbaycan
dövlətinin quruculuğunu, çox ciddi çətinliklərə
sinə gərməsini, möhkəmlənməsini, dünya
birliyi arasında get-gedə artan bir mötəbərliklə
öz yerini tutmasını kənardan müşahidə etməmişəm.
Mən bu tarixi prosesin iştirakçısı olmuşam,
öz səlahiyyətlərim daxilində əlimdən gələni
etmişəm.Yeri düşmüşkən deyim ki, Artur
Rasi-zadə də xəstəxana günlərində tez-tez zəng
edirdi, dəstək verirdi, bu 48 gün uzunluğunu arada bir
zarafata da salırdı...
- Elçin müəllim, 48 günlük xəstəxana
həyatı ilə bağlı daha nəyi demək istərdiniz?
- Mən o xəstəxana aurası haqqında dedim.
Düzdür, işığı
çatışmırdı,
amma o auranın alt qatında başqa bir səfa, başqa bir ab-hava da var
idi. Nəyi demək istəyirəm? Həmin 48 gün ki, xəstəxanadaydım,
Şuşadan, Xankəndindən tutmuş Tuğacan
böyük Qarabağ Zəfərinin qüruru, ikili siyasi
standartlar dünyasında Prezidentimiz İlham Əliyevin ortaya
qoyduğu dəmir iradənin, sarsılmaz əzmin,
böyük miqyaslı siyasi səriştəninin
doğurduğu fəxarət hissi də mənimlə idi. O
böyük Qarabağ Zəfəri, ən kiçik, ucqar kəndlərimizin
belə geri qaytarılması, bax, elə səninlə
danışdığım bu anlarda da, mənə
möcüzə kimi görülür. Görünür, deyəndə,
bu, mənim üçün həqiqətən bir
möcüzədir. Sən demə, möcüzə yalnız
nağıllarda olmurmuş.
- Son olaraq oxuculara nə demək istərdiniz?
- Ailə üzvləri öz yerində, bu barədə
danışmaq artıqdır. Amma o 48 gündə mənim də,
qızım Günay mənimlə qalırdı, onun da
telefonlarımıza çox zənglər gəlirdi.
Hamıyla danışmaq mümkün olmurdu. Mən
bütün zəng edənlərə, yazanlara dərin təşəkkür
və minnətdarlığımı bildirirəm. Həmişə
sağlam olsunlar. Xəstələnməsinlər. Hamıya
xoşbəxtlik və cansağlığı!
Söhbətləşdi: Əkrəm QAFLANOĞLU
8 iyun 2024
Bakı
525-ci qəzet.- 2024.- 22 iyun,№108.-S.10;11.