Qubadakı erməni vəhşilikləri “Azərbaycan” qəzetinin səhifələrində

1918-ci ildə, Birinci Dünya müharibəsinin son mərhələsində Azərbaycanın Quba qəzası tarixin salnaməsinə amansız və faciəli bir epizodun səhnəsinə çevrilmişdi. Tarixən Quba xanlığının və eyni adlı qəzanın sosial-siyasi və iqtisadi həyatında erməni elementi heç bir gözəçarpan rol oynamasa da, bolşevik və daşnak Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Sovetinin əsasən ermənilərdən ibarət və daşnak Hamazaspın komandanlığı altında olan quldur dəstələrinin Qubada törətdikləri vəhşiliklər vətəndaş müharibəsi və ya sovet hakimiyyətinin qurulması deyil, bütöv bir xalqın kütləvi şəkildə məhv edilməsi - soyqırımı hadisəsi idi.

Baş verən dəhşətlər “Azərbaycan” qəzeti tərəfindən dəqiqliklə sənədləşdirilib.

Bu məqalədə biz “Azərbaycan” qəzetində 1918-ci ildə Quba qəzasında törədilmiş erməni vəhşiliklərinin geniş işıqlandırılmasını araşdıraraq, həmin keşməkeşli günlərdə baş verən dəhşətli hadisələrə işıq salmaq niyyətindəyik.

1918-ci il martın əvvəllərində erməni nizamsız qüvvələri Azərbaycanın bir sıra regionlarında dağıdıcı hücuma keçdi. Həmin böləgələr sırasına Quba qəzası da daxil id.

Ermənilərin, xüsusən də, onların hərbi və siyasi ideoloqu olan S.Şaumyanın 1918-ci ilin martında Bakıda və qəzalarda silsilə qətliamlar törətməsi onların əvvəlcədən planladığı uzun müddətli soyqırımı strategiyasından xəbər verirdi.

Qubada fəaliyyət göstərən milli qüvvələr yaxınlaşan təhlükəni görür və qəza əhalisini labüd qırğından qorumaq üçün müəyyən tədbirlər həyata keçirirdilər. Amma onların onların cəhdlərinə baxmayaraq, Bakı Xalq Komissarları Soveti və onun rəhbəri S.Şaumyan, həmçinin mərkəzdəki bolşeviklərə sığınıb onlardan təlimat alan yerli emissarlar aldıqları təlimatlara uyğun olaraq Quba qəzasında sabitliyi pozmağa can atırdılar.

S.Şaumyanın başçılığı altında Qubada və Azərbaycanın digər bölgələrində azərbaycanlılara qarşı törədilmiş soyqırımlar, onların təkcə hakimiyyəti qəsb etməklə məhdudlaşmayacaqlarını göstərirdi.

1918-ci il mayın 1-də türklərə qarşı törətdikləri vəhşilikləri ilə məşhurlaşmış erməni-daşnak zabiti Hamazaspın komandanlığı altında yalnız ermənilərdən ibarət 3 minlik hərbi birləşmə üç tərəfdən Quba şəhərinə daxil oldu. Erməni qəsbkarları silahsız əhalinin amansızcasına qətlə yetirir, əmlaklarını talayırdılar.

Ölənlərin sayı ilə bağlı təxminlər müxtəlifdir, lakin Quba hadisəsi zamanı yüzlərlə günahsız insanın həlak olduğu barədə məlumat geniş yayılıb. Qurbanlar təkcə azərbaycanlılar deyil, həm də bölgədə yaşayan müxtəlif etnik və dini icmaların nümayəndələridir.

Qeyd edildiyi kimi, silah-sursat cəhətdən düşməndən xeyli geri qalan yerli qüvvələr tərəfindən Xaçmazda Hamazasp dəstəsinə qarşı ciddi müqavimət göstərilmiş, lakin bütün cəhdlərə baxmayaraq, düşmənin irəliləməsinin qarşısını almaq mümkün olmamışdı. Bir müddət sonra isə Nikolayevka kəndi yaxınlığında daha bir qanlı döyüş baş vermiş və bu döyüşdə hər iki tərəfdən xeyli itki olmuşdu.

Quba və ətraf yerlərdə türk-müsəlman əhali üzərində ermənilərin törətdikləri vəhşilikləri araşdırmaq üçün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qərarı ilə 1918-ci ilin iyul ayında yaradılan Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası 1918-ci ilin dekabrında işə başlayaraq, ermənilərin türk müsəlmanlara qarşı törətdikləri kütləvi soyqırımları, zorakılıqları və talanları çoxsaylı şahid ifadələri və maddi sübutlar vasitəsilə aşkarlayıb üzə çıxarıb.

1918-ci ilin dekabırın 16-da Komissiyaya verdiyi izahatında Quba şəhər sakini, 40 yaşlı Məşədi Həmdulla Əliyev qeyd edirdi ki, mən şəxsən qadınların və uşaqların kütləvi surətdə öldürülməsini və qadınların döşlərinin kəsildiyini görmüşəm. Meyitlərin çoxu xəncərlə eybəcər hala salınmışdı.

Bu hissəyə həmçinin Quba qəzasının ayrı-ayrı kənd sakinlərinin ərizə və müraciətləri də daxil edilib ki, həmin sənədlərdə evlərin yandırılması, anbar, dəyirman və digər tikililərin dağıdılması, mal-qaranın oğurlanması, əşyaların qarət edilməsi və sair nəticəsində zərərçəkənlərin hər birinə vurulmuş zərərin miqdarı haqqında məlumat verilir.

Soyqırımı hadisələri zamanı, Qubanın Kilvar kəndində məskunlaşan ermənilər zərər görməmiş, əksinə, yerli nüfuzlu şəxslər tərəfindən qorunmuşlar. Bunu Azərbaycanın Milli-Məbusan üzvü Həmdulla əfəndi Əfəndiyevə Bakı erməni yeparxialnı (yepiskopu) Baqrat tərəfindən “Azərbaycan” qəzetində göndərdiyi təşəkkür məktubu sübut edir.

Quba qəzasında ermənilər tərəfindən törədilmiş soyqırım hadisəsi haqqında “Azərbaycan” qəzetinin müxtəlif illərdəki dərcində mütəmadi olaraq geniş şəkildə bəhs olunub.

“Quba qəzasında da digər regionlarda olduğu kimi, ermənilər kütləvi qırğınlar ilə əlaqədar geniş hazırlıq işləri görmüşdülər. Onlar qırğına başlamaq və hayata keçirmək üçün bəhanə axtarmağa başlamışdılar. Erməni qüvvələri dünyanın hər bir yerinə müsəlmanlar tərəfindən ermənilərin guya sıxışdırıldığı barədə teleqramlar göndərirdilər. Həmin zamanlar Quba qəzasında yaşayan H.Hayrapetov, M.Kasparov, A.Boqdanov və A.Mukanyans tərəfindən göndərilən teleqramda iddia edilirdi ki, Quba qəzasında müsəlmanlar milli qırğın törədir, qırğın nəticəsində erməni və rus kəndlərini darmadağın edir və ibadət məkanlarını, kilsələri od ilə yandırırlar”.

“Azərbaycan” qəzetində Quba qəzasında ermənilərin törətdikləri vəhşiliklər və həmin qətliam haqqında digər məlumatlarda da ətraflı bəhs edilib. Qubada həyata keçirilən terror zamanı qətlə yetirilən soydaşlarımızın sayının təxminən dörd min nəfərdən artıq olduğu qeyd olunur. Həmin hadisə nəticəsində Quba qəzasında yüz iyirmi iki kənd tamamilə darmadağın edilmiş və 2750-dən çox ev isə tamamilə dağıdılıb-yandırılmışdı.

2007-ci ilin əvvəllərində - aprel ayında Qubada xüsusi konstruksiya işləri zamanı qazıntı aparılarkən kütləvi məzarlıq aşkar edildi. Məzarlıqda təxminən 500-dək insan kəllə sümüyü vardı. Bu kəllə sümüyünün 100-dən çoxu qadınlara, 50-dən çoxu isə uşaqlara aid idi. Həmin insanların ermənilərin 1918-ci ildə Qubada vəhşicəsinə həyata keçirdiyi soyqırımın qurbanı olduğu sübut olundu. Xüsusi araşdırmalar nəticəsində məlum oldu ki, ermənilər həmin dinc əhaliyə zorakılıq tədbiq edərkən odlu silahdan istifadə etməyiblər. Onların sümüklərdə güllə yeri aşkar edilməmişdi. Tədqiqatlar zamanı məlum oldu ki, öldürülmüş insanların baş nahiyəsindən balta ilə vurub sonra xəncərdən istifadə etməklə başı bədəndən ayırıblar, digər soydaşlarımızın başlarına isə küt alətlə, mismar ilə vurmaqla ağlasığmazcasına qətlə yetirilib, sonra isə kütləvi şəkildə onlar quyulara doldurulub və üzləri torpaqla örtülüb. Bəzi mənbələrdən alınan məlumatlara əsasən, 1918-ci il Quba qəzasına daxil olan daşnak-bolşevik qüvvələrinin sayı təxminən 5 min nəfərdən çox olub. Beləliklə, onlar silahsız dinc əhaliyə azğınlıqla divan tuta biliblər.

Tarixin qanlı səhifələrinin yazıldığı 31 Mart soyqırımı təcavüzkar erməni xainlərin xalqımıza qarşı törətdiyi etnik təmizləmə siyasətinin çox qəddar formasıdır. Ötən illər ərzində xalqımıza qarşı erməni millətçilərinin törətdiyi saysız cinayətlərin, o cümlədən, həmin soyqırım haqqında əsl həqiqətlərin dünya ictimiyyətinə çatdırılması, soyqırımı kimi tanıdılması uğrunda çoxsaylı fəaliyyətlər göstərilib. Araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilib ki, kütləvi məzarlıqda azərbaycanlılarla yanaşı, Qubada milli azlıq kimi yaşayan tat, yəhudi, ləzgi və başqa etnik qruplar qeyri-insani əməllərlə qətlə yetirilərək basdırılıb.

Ermənilərin Azərbaycanın ayrı-ayrı ərazilərində, o cümlədən, Quba qəzasında törətdiyi soyqırımlar ilə bağlı cinayət işi başlanılıb. Quba soyqırımında faciəvi şəkildə qətlə yetirilən əhalinin sayı müəyyənləşdirilib, həmçinin zərərçəkənlər mütləq qeydə alınıb. Beləliklə, zərərin miqdarı hesablanıb və cinayətkarların kimliyi tam dəqiqləşdirilib. Ancaq çox təəssüf ki, 1920-ci il aprel ayında Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduğu zaman Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının fəaliyyəti dayandırılıb və bütün cinayət işlərinə bir-bir xitam verilib.

Hamazaspın rəhbərliyi altında erməni hərbi birləşmələri Quba qəzasının türk-müsəlman sakinləri daxil olmaqla, yəhudilərə də qarşı güclü qırğınlar törətmişlər. Xüsusi tədqiqatlar nəticəsində aşkar olunub ki, Qubada soyqırımın baş verdiyi dövrlərdə - 1918-1919-cu illərdə ermənilər tərəfindən üç min nəfərə yaxın yəhudi amansızca qətlə yetirilib. Əlavə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, erməni daşnaklar 1918-ci ilin mart və aprel aylarında Azərbaycanın digər bölgələrində təxminən əlli minə qədər insanı xüsusi işgəncələrlə amansızca qətlə yetiriblər.

Azərbaycanın ərazisində erməni birlikləri tərəfindən törədilən qırğınlar çoxsaylı qəzet və jurnallarda, yerli və xarici mətbuatda işıqlandırılmışdı. 1918-ci ildə kütləvi və amansız qətliamlara, soyqırımlara məruz qalmış Quba qəzasındakı soyqırım barədə də yerli bir çox qəzetlərdə bəhs olunmuşdu və indiki zamanda da gələcək nəslin maariflənməsində öz töhfəsini verməyə davam edir.

1918-ci il hadisələri, həmçinin I Qarabağ savaşı zamanı törədilən soyqırımlar dəyişməyən erməni xislətindən xəbər verir. Buna baxmayaraq, Azərbaycan xalqı tarixən mərd və sülhsevər olub. Həmdulla Əfəndinin və digər yerli müsəlman əhalinin Kilvar kəndində yaşayan erməni ailələrinə göstərdiyi diqqət bunun sübutudur. Lakin ermənilər xalqımızın ürəyi yumşaqlığından məharətlə istifadə edə biliblər.

Dövrün ən çox oxunan “Azərbaycan” qəzetinin 31 mart 1919-cu il tarixli 147-ci sayında yazılıb: “Xalqımız Azərbaycanın istiqlalı, türk azadlığı, millət səadəti yolunda son damla qanına və son nəfəsinədək heç bir fədakarlıqdan geri durmayacaqlardır!

Ölənlərə rəhmət! Qalanlara ibrət!” (Xəlil İbrahim).

Səriyyə ABİDOVA

Quba şəhəri “Soyqırımı Memorial Kompleksi”nin əməkdaşı

525-ci qəzet.- 2024.- 25 iyun,№109.-S.12.