Arifanə sadəlik
və zadəlik
AKADEMİK MƏMMƏD ARİF DADAŞZADƏNİN
120 İLLİYİNƏ
Səməd Vurğun onu “Azərbaycan tənqidinin
vicdanı” adlandırırdı. Səmimiyyətdən,
saflıqdan yoğrulmuş işıqlı, cazibədar
düşüncələrinin, tənqidi görüşlərinin
gücü, qüdrəti istisnasız olaraq
dürüstlüyə, ədalətə, obyektivliyə,
vicdana söykənərdi. Sadəliyində - doluluq, dahilik,
arifanəlik, zadəliyində - genə-kökə
bağlılıq, ziyalılıq, zadəganlıq
(aristokratlıq) yuvalanırdı. Özü Bakı
doğumlu olsa da, gənclik illərində Xızılı Məhəmməd
Bağır adı ilə publisistik yazılar dərc
etdirmişdi. Atası Məhərrəm Dadaş oğlu XIX
yüzilliyin ikinci yarısında Xızı rayonunun
Xızı kəndində dünyaya göz
açmışdı. Kənddə yaşam şəraiti
ağır olduğuna görə ötən əsrin əvvəllərində
ailəsi ilə Bakı şəhərinə
köçüb, burada varlı ailələrdə xidmətçi,
mühafizəçi, bağban və sair işlərdə
çalışıb, 1942-ci ildə vəfat edib.
Məhəmməd Bağır Dadaşov (Məmməd
Arif Dadaşzadə - A.R.) ibtidai təhsilini 1-ci Rusi və
müsəlmani məktəbində alır. O vaxt məktəb
“Verxne-kladbişenskaya” - indiki Həsən Seyidbəyli
küçəsində yerləşirdi. Azərbaycanın təhsil
tarixində müstəsna xidmətləri olan,
şamaxılı pedaqoq Əli Cabbar Orucəliyev (1876-1935)
1-ci Rusi və müsəlmani məktəbinin müdiri idi. Məhəmməd
Bağır (Məmməd Arif) bu məktəbi uğurla
başa vurduqdan sonra vaxtilə Cəfər Cabbarlının,
Mirzə Bala Məhəmmədzadənin təhsil aldğı
Alekseyev adına 3-cü ali-ibtidai məktəbə daxil olur və
buranı da müvəffəqiyyətlə bitirir.
O, 1920-ci il sentyabr ayının 15-də - 16
yaşında ikən ailəyə maddi köməklik göstərmək
məqsədilə ilk və müstəqil əmək fəaliyyətinə
I dərəcəli 5-ci sovet məktəbində
başlayır. İbtidai siniflərdə dərs deməklə
yanaşı, 1925-ci ildə Bakı Xalq Maarifi İnstitutunu
bitirir. Məmməd Arif tərcümeyi-halında bu institutu
natamam ali təhsil verən pedaqoji müəssisə kimi dəyərləndirirdi.
Ali təhsil almaq üçün 1924-cü ildə Azərbaycan
Dövlət Universiteti (indiki BDU-A.R.) Şərq Fakültəsinin
Ədəbiyyat şöbəsinə dinləyici statusunda
daxil olur və bu təhsil ocağını 1930-cu ildə
uğurla başa vurur.
1920-ci illərdən bədii yaradıcılıqla məşğul
olmağa başladığı üçün “Arif” təxəllüsünü
qəbul edir və soyadının sonluğuna “zadə” kəlməsini
artırır. Ötən əsrin 20-ci illərində
yaradıcı şəxslər üçün belə ənənə
mövcud idi. Mixail Yurindən Süleyman Rüstəmzadə
ilə müştərək tərcümə etdiyi və
“Maarif və mədəniyyət” jurnalının 1926-cı il
12-ci sayında (səh. 50) nəşr olunan “İki Bakı”
şeiri “Məhəmməd Arif” adı ilə
imzalamışdı.
Eləcə də “Maarif və mədəniyyət”
jurnalının 1926-cı il 2-3-cü birləşmiş
sayında “Şərq qadını” jurnalı haqqında (səh.47-48)
məqaləsinin sonunda və həmin dərginin 1926-cı il
4-cü nömrəsində yayımlanan “Son izdivac” (səh.14-16)
hekayəsinin imza yerində “Məhəmməd Arif”
yazılıb.
Məmməd Arifin “Maarif və mədəniyyət”
jurnalının 1927-ci il 6-cı sayında kiçik
qardaşına həsr etdiyi “Pioner”, məşhur rus rəssamı
İsaak Brodskiyə ithaf olunan “Brodskinin boyaları”,
“İnqilab və mədəniyyət” dərgisinin 1928-ci il
sayında “Təyyarə və mən” (¹ 9, s.19), 1930-cu il birləşmiş
2-3-cü sayında “Həvəs” (s.11) və başqa adlı
şeirləri müəllifinin bədii yaradıcılıq
sahəsində seçiminin ciddiliyi barədə müəyyən
ümidlər, təsəvvürlər yaradırdı...
“M.Arif” imzası ilə çap etdirdiyi səkkiz bəndlik
şeirin bir bəndi xüsusulə diqqəti cəlb edir:
Bəlkə bu çalışmaq həvəsi məndə,
Gəncliyin bir devri, gələnəyidir.
Düşəcək qollarım bəlkə kəməndə,
Bu həmlə bəlkə də keçər,
anidir...
Məmməd Arif antisipasiyası heyrət doğurur:
müəllif son beytdə elə bil öz taleyini 20 il öncədən
görür, gələcək qəzavü-qədəri dəqiqliklə
dəyərləndirməyi bacarır, ona olunacaq həmlələrin
keçəri, ani olacağını duyur və xəbər
verirdi.
Onun ədəbiyyata gəlişinin tarixi ilə
bağlı konkret qənaətlər mövcuddur. Məmməd
Arif 1947-ci ildə yazdığı tərcümeyi-halında
qeyd edirdi ki: “Ədəbiyyatla 1927-ci ildən məşğul
oluram. Məqalə və tərcümələrimlə rus ədəbiyyatını
Azərbaycan oxucuları arasında təbliğ edirdim”.
İlk kitabı isə 1932-ci ildə nəşr olunmuş,
Mehdi Hüseyn və başqaları ilə müştərək
yazılmış, pedaqoji texnikumlar üçün nəzərdə
tutulmuş “Ədəbiyyat” dərsliyi idi.
Məmməd Arif Dadaşzadə 1920-ci il 15-i sentyabrdan
1930-cu il 30 sentyabradək I dərəcəli 5-ci sovet məktəbində
müəllimlik etməklə yanaşı, 1929-1930-cu ildə
əvəzçilik üzrə Azərbaycan Radiosunda tərcüməçi
katib vəzifəsində də
çalışmışdır. Universiteti bitirdikdən
sonra isə o qəti olaraq elmi yaradıcılıq yolunu
seçir. 1 oktyabr 1930-cu ildə Moskva şəhərinə
gedərək Şərq Xalqları Elmi-Tədqiqat
İnstitutunun aspiranturasına daxil olur. Təəssüf ki, təhsil
yarımçıq qalır, Şərq Xalqları
İnstitut ləğv edildiyi üçün Arif müəllim
1931-ci ilin birinci yarısında Bakıya qayıdır və
iyul ayının 1-dən Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə
Komitəsi yanında Dövlət Elmi-Tədqiqat
İnstitutunun aspiranturasında təhsilini bərpa etdirir. Bu
vaxt həmin aspiranturada Səməd Vurğun, Mirzə
İbrahimov, Mir Cəlal Paşazadə kimi gənc və gələcəyin
görkəmli elm və ədəbiyyat xadimləri təhsil
alırdı. O burada 1932-ci il iyun ayının 5-də
aspiantura təhsilini başa vurur.
Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutu
1932-ci il 16 iyul tarixində ləğv olunur, onun bazası əsasında
iyul ayının 29-da ilkin olaraq Xalq Maarif
Komissarlığı yanında Azərbaycan Dil, Ədəbiyyat
və Sənət İnstitutu (Az.DƏSİ) yaradılır.
Bu qurumun da ömrü uzun sürmür, 1932-ci ilin dekabr
ayının sonlarında ləğv edilərək bazası əsasında
SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya Filialının Azərbaycan
Bölməsi (Az.OZFAN) təsis edilir. 1933-cü il 21 yanvar
tarixli Akta əsasən Xalq Maarif Komissarlığı Baş
Elm İdarəsinin nümayəndəsi Cəfərzadənin,
Az.DƏSİ və Az.OZFAN tərəfindən
yaradılmış mötəbər komissiyanın iştirakı
ilə İnstitutun 19421 man. dəyərində 12 siyahı
üzrə 45 adda əmlakı Zaqafqaziya Filialının Azərbaycan
Bölməsinə təhvil verilib. Az.OZFAN-ın məsul
komissiyasının tərkibində Mövsümzadə və
Viqdorovla yanaşı, Məmməd Arif Dadaşzadədə
yer alıb. Bu fakt özü təsdiq edir ki, Məmməd Arif
Azərbaycanda Akademik qurumun yaradılmasının ilk günlərindən
bu elmi-tədqiqat müəssisəsinə bağlı
olmuş, orada çalışmış və yüksək
mövqeyə sahib çıxmış, lakin uzun müddət
işləməmişdi.
M.A.Dadaşzadə aspiranturanı bitirdikdən sonra,
1932-ci il 15 sentyabr tarixindən Azərbaycan Pedaqoji
İnstitutunun Rus ədəbiyyatı kafedrasında
böyük müəllim vəzifəsində fəaliyyətə
başladığı, dosent elmi adı aldığı və
1941-ci ilə qədər bu elmi-pedaqoji müəssisədə
çalışdığı Kadırlar uçotunun şəxsi
vərəqəsində öz əksini tapıb. Eyni zamanda əvəzçilik
üzrə 1932-1938-ci illərdə Məmməd Arif Azərbaycan
Dövlət Nəşriyyatının Bədii ədəbiyyat
şöbəsində əvvəlcə tərcüməçi,
sonra isə müdir vəzifəsində işlədiyi arxiv sənədlərindən
də bəllidir. 1938-ci il 5 fevral tarixindən Arif müəllim
taleyini SSRİ Elmlər Akademiyası Azərbaycan
Filialının (Az.FAN) Tarix, Dil və Ədəbiyyat
İnstitutu ilə bağlamış, öncə böyük
elmi işçi vəzifəsinə gətirilmiş,
institutun o vaxtkı direktoru İdris Həsənovun 1938-ci il 13
mart tarixli təqdimatına əsasən Az.FAN Rəyasət
Heyətinin qərarı ilə Azərbaycan Ədəbiyyatı
şöbəsinin müvəqqəti müdiri təyin
edilmişdi. Az.FAN-ın qərarını və Arif
Dadaşzadənin şöbə müdirliyinə təyinatını
SSRİ EA-nın Prezidenti, akademikV.L.Komarov yalnız 24 iyun
tarixində imzalamışdı.
Tarix, Dil və Ədəbiyyat İnstitutu Az.FAN RH-nin
11 noyabr 1938-ci il tarixli iclasının qərarı ilə iki
müstəqil müəssisəyə çevrilir: Tarix,
Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu və Nizami Gəncəvi
adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutu. 1939-cu ilin
yanvarın 1-dən Nizami adına Ədəbiyyat və Dil
İnstitutunun direktoru vəzifəsi Azərbaycan Filialı Rəyasət
Heyətinin üzvü, Ensiklopediya və Lüğət
İnstitutun direktoru, görkəmli alim Heydər Hüseynov,
direktor müavini Məmməd Arif Dadaşzadə və elmi
katib E.M.Voskresenskaya təyin edilir.
1939-cu ilin ilk iş günlərindən İnstitutda
nizam-intizama diqqət, elmi tədqiqat işlərinin
icrasına məsuliyyət artırıldı, qapılar gənc
mütəxəssislərin üzünə geniş
açıldı. Ədəbiyyat şöbəsinə Yusif
Məmmədov, Firudin Məcidov, Musarza Əsgərli və
Folklor şöbəsinə Hümmət Əlizadə, Fəzləddin
Babayev, Aliyə Abdullayeva, Paşa Cəfərov və
başqaları işə qəbul edilir.
Az.FANRH-nin 25 sentyabr 1939-cu il tarixli qərarı ilə
Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun direktoru vəzifəsinə
Məmməd Arif Dadaşzadə təyin olunur. O, bütün
fəaliyyətini Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı
və ədəbi tənqidinin təşəkkülü və
inkişafına yönəldir. İki cildlik “Müxtəsər
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” (1943-44), üç
cildlik “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” (1957-60), iki
cildlik “Azərbaycan sovet ədəbiyyatı tarixi” (1967) kimi əsaslı
tədqiqatların müəlliflərindən və baş
redaktorlarından biridir. M.Arifin “Azərbaycan xalqının ədəbiyyatı”
kitabı (1958) Azərbaycan, rus, ingilis və fars dillərində
nəşr olunub.
Məmməd Arif Dadaşzadə bu vəzifədə
1950-ci il iyulun 27-dək çalışıb. Akademik Heydər
Hüseynova qarşı təqib və qarayaxma kampaniyasında
iştirak etməkdən boyun qaçırdığına
görə M.C.Bağırovun qəzəbinə tuş gəlib,
institutun direktoru vəzifəsindən, Sov.İKP
sıralarından, Yazıçılar İttifaqından xaric
edilib.
Onu da vurğulayaq ki, bəzi mənbələrdə
qeyd olunduğu kimi, “Məmməd Arif ev dustağı şəraitində
yaşamışdır” mülahizələri
reallığı əks etdirmir. Çünki Məmməd
Arif 7 sentyabr 1950-ci ildən 1954-cü ilin mart ayınadək
ADU-nun (indiki BDU) Rus ədəbiyyatı kafedrasının
dosenti, 1954-1955-ci illərdə isə həmin strukturun
müdiri vəzifəsində
çalışmışdı.
1953-cü ildə Stalinin ölümündən və
ölkədə siyasi mülayimləsmə prosesinin
başlamasından sonra “Cəfər Cabbarlının
yaradıcılıq yolu” (1954) adlı doktorluq dissertasiyası
müdafiə edib, 1955-ci ildə Azərbaycan Elmlər
Akademiyasının müxbir üzvü, 1958-ci ildə isə
akademiki seçilib. M.Arif 1957-ci ildə yenidən Nizami
adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutunun direktoru vəzifəsinə
bərpa olunub və 1959-cu ilədək bu vəzifədə
çalışıb. Uzun illər Azərbaycan EA-nın “Xəbərləri”
jurnalının baş redaktoru, 1959-cu ildə İctimai Elmlər
Bölməsinin akademik-katibi, 1960-cı ildən
ömrünün sonunadək EA-nın vitse-prezidenti olub.
Məmməd Arif Dadaşzadə görkəmli ictimai
və dövlət xadimi idi. O, 1963-1967-ci illərdə Azərbaycan
Respublikası Ali Sovetinin deputatı seçilib və sədri
olub. 1960-cı ildə Əməkdar elm xadimi fəxri
adına, 1974-cü ildə isə “Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixi” monoqrafiyasına görə Azərbaycan
Respublikasının Dövlət mükafatına layiq
görülüb.
Məmməd Arif Dadaşzadə Azərbaycan humanitar
düşüncəsinin, filologiya elminin inkişafında
müstəsna xidmətlər göstərmiş,
özündən sonra zəngin irs qoyub getmiş böyük
şəxsiyyət, fədakar alimdir. Onun saf, şəffaf, mənalı
həyat yolu, zəngin, aktual, tutumlu elmi irsi çağdaş
gənc tədqiqatçılar üçün əbədi
istinad mənbəyidir.
Asif RÜSTƏMLİ
Filologiya elmləri doktoru, professor
525-ci qəzet.- 2024.- 26 iyun,¹110.-S.14.