İrəvanda anadilli mətbuatımızın təməl daşı: 110 yaşlı "Ləklək"

Qədim Oğuz yurdu İrəvanda XIX əsrin ikinci yarısından etibarən güclənən milli oyanışımızın nəticəsi olaraq, ilk anadilli mətbuat nümunəsi - "Ləklək" satirik jurnalı nəşrə başladı. Doğrudur, bəzi mənbələrdə XIX əsrin sonlarında İrəvanda "Çələk" (1882) adlı qəzetin nəşri haqqında məlumat da yer alıb. Ondan sonra isə İrəvan ziyalılarından olan Cabbar Əsgərzadənin 1905-ci ildə milli münaqişələr zəminində soydaşlarının haqqını müdafiə etdiyindən həbs olunduğu bir neçə ayda həbsxanada "Molla Nəhib" və "Mollabaşı" adlı qəzet çıxardığı da güman edilir. Lakin adıçəkilən qəzetlərin bir nömrəsin belə, maddi dəlil kimi əldə olmadığından onlardan bəhs etmək mümkün deyil. Bununla da 1914-cü il fevralın 22-də Cabbar Əsgərzadənin redaktorluğu və Mirməhəmməd Mirfətullayevin müdirliyi ilə nəşr olunmuş "Ləklək" satirik jurnalı İrəvanda anadilli mətbuatın ilki, təməl daşı hesab olunur. Həmin dövrdə "Ləklək" satirik jurnalının nəşri Qafqaz ədəbi mühitində rəğbətlə qarşılanmış, onun haqqında dövri mətbuatda elan və məlumatlar dərc olunmuşdu.

"Ləklək"in yaranma şəraiti, tarixi missiyası da dövrünə məxsus idi. İrəvanda soydaşlarımızın acı aqibəti, elmsiz, məktəbsiz qalan uşaqların taleyi, xalqı qəflətdə saxlayan fanatik mühitin doğurduğu ağrı-acılar, mədəni gerilik İrəvanın maarifçi ziyalılarını narahat edirdi. "Ləklək" belə bir vaxtda meydana gəldi. Onu da qeyd etməliyik ki, "Ləklək"in yaranmasına təkan verən amillərdən biri həmin dövrdə Şərqi qəflətdən oyadan "Molla Nəsrəddin" satirik jurnalı olmuşdu. Bu xüsusda jurnalın redaktoru Cabbar Əsgərzadə mollanəsrəddinçi Məhəmmədəli Sidqiyə yazdığı məktublarında açıqca göstərir. Jurnalın baş məqaləsindən də aydın olur ki, İrəvanda Azərbaycan mətbuatının ilk müjdəçisi, zamanında quberniyanın yeganə mədəni-mənəvi siması olan bu jurnal əvvəldən axıra qədər "Molla Nəsrəddin"in yolu ilə gedib, onun ənənələrindən bəhrələnib.

Qeyd edək ki, jurnalda dərc olunmuş bütün mətnlər geniş müzakirə, tədqiq və təhlil olunmağa imkan verir. Lakin yığcam bir yazıda təfsilata yer olmadığından bir nüansı nəzərə çatdırmağı vacib sanırıq. 2020-ci ildə "Ləklək"in tərəfimizdən transliterasiya, lüğətlə nəşri zamanı jurnala yazdığımız ön sözdə onun bütün saylarında yer almış aparıcı mövzular təhlilə cəlb olunub. İndiki məqamda ideyasına, toxunduğu mövzulara nəzər salmağı məqbul sayırıq.

Mövzu ilə bağlı apardığımız tədqiqatdan bəlli oldu ki, böyük çətinlik və əziyyətlərdən sonra "Ləklək"i nəşr etdirməkdə Cabbar Əsgərzadənin ən böyük qayəsi İrəvanın ictimai-siyasi, mədəni mühitini gerçəkliyi ilə əks etdirmək olmuşdu. Qədim Oğuz yurdunda azərbaycanlıların yaşadığı ağır həyat tərzi, çar mütləqiyyətinin, xain ermənilərin millətimizə etdiyi zülmlər, xalqın korafəhmliyi, mollanümaların hoqqabazlığı, elmdən, təhsildən uzaq olan balalarımızın, fanatik mühitdə boğulan qadınların taleyi onu düşündürən məsələlər idi. Yazıçı müşahidə etdiyi, şahidi olduğu bütün hadisələrə özünün kəsərli satirik qələmi ilə münasibətini bildirib.

Jurnal elə ilk sayından İrəvanda azərbaycanlıların ictimai-mənəvi taleyinə həssaslıqla yanaşdı. Bu istiqamətdə fəaliyyət göstərən "Ləklək"çilər xalqın mədəni, mənəvi geriliyinə acıyır, millətinə xeyir verməyən, onun dərd-sərinə biganə qalan az-çox təhsil görmüş cavanların həyat tərzini, naqisliyini incə yumor, kəskin satira ilə hədəfə alırdı. "Hərif" imzalı müəllifin "Nifrətnamə" şeirində olduğu kimi:

Getdi birisi Moskvaya,

etmə ümid qayıtmağa,

Kursu çıxanda başlayır çulu,

palazı satmağa.

"Madmazel" aləmin görüb,

donbalanır sola-sağa,

Fatmanı görcəyin deyir:

Ax ti bolşoy qurbağa...

"Ləklək" əvvəldən sona qədər İrəvandan, ümumən Qafqazdan xəbərlərə yer verib. Bu xəbərlərdə böyük mətləblər hətta bir cümlədə belə, kəsərli və təsiredicidir. Jurnal öz səhifələrində ədəbiyyat, siyasi lüğətlər, xəbərlər, məzhəki elanlar, satirik şeirlər, teleqraf xəbərləri, şəhər aralığından, xalqın məişəti ilə bağlı yazılarda ictimai qüsurları cəsarətlə tənqid edib. "Ləklək" bir qayda olaraq bəzi şəhərlərdə nəşr olunacaq qəzet və jurnalların elanını dərc etməklə həm də xalqda mətbuata maraq oyatmağa çalışıb.

"Qafqaz xəbərləri", "İrəvan xəbərləri", "Qaranlıq istiqbal", "Elanlar"da İrəvanın ictimai-siyasi həyatı, xalqın balalarının elmdən, təhsildən məhrum olması, qadınların hüquqsuzluğu, mövhumatın, dini fanatizmin millətin taleyində maddi və mənəvi geriliyə səbəb olması ağrılarından bəhs edirdi. Bu yazıların hər biri özlüyündə hədəfə aldığı mövzunu real həyatın, xalqın yaşam tərzinin fonunda işıqlandırıb. Cəmi 60 nüsxə ilə nəşr olunan jurnalın hər sayının ərsəyə gətirilməsində çəkdiyi əziyyətlərə rəğmən, "Ləklək"i C.Əsgərzadənin mənəvi övladı kimi qəbul etmək də doğru olar.

Demokratik düşüncəyə meyilli olan, sözündə reallığa söykənən "Ləklək"in səhifələrində dərc olunmuş felyeton, satirik məqalələrdə bir ovuc ermənilərin azərbaycanlılara, savadsız və avam kəndlilərə verdiyi sıxıntılar, canlarına, mallarına etdiyi qəsdlər açıqca tənqid olunurdu.

Jurnalın bütün saylarındakı ictimai əhəmiyyət kəsb edən elanlar oxucuda rəğbət doğurur. Müsəlman qadınlarının teatr tamaşalarına baxmasına şərait yaratmaqdan ötrü günorta tamaşaları barədə "Apollo teatrosu"nun anonsu, Novruz bayramı münasibətilə Mirfətullayev qardaşlarının mağazasında ucuz qiymətlə satışa qoyulan malların çeşidi və güzəşti, xaricdən gələn təcrübəli diş həkiminin xidmət növü və şəraiti, əkin-biçindən ötrü cürbəcür gül-çiçək, pencər toxumlarının satışı, xalis və təmiz şirniyyatların satıldığı qənnadı dükanının reklamı bir əsr bundan qabaq İrəvanda soydaşlarımızın həyatını, yaşam tərzini, güzarını, gözlərimiz önündə canlandırır. Burada bizə maraqlı görünən cəhətlərdən biri odur ki, bu elan və xəbərlərdə qədim yaşayış məskənimiz olan İrəvanda adları çəkilən mülklərin, imarətlərin, dükanların məhz azərbaycanlılara məxsus olması bildirilir. Belə ki, Azərbaycan türklərinin dədə-baba yurdlarında öz torpağının, mülkünün əsl sahibi olması faktları hüquqi sənəd kimi nəzərə çatdırılır.

Yeni üsullu məktəblərin açılması, dərslərin səviyyəsi məsələsini "Ləklək" maarifçi nəzərləri ilə izləmiş, bu sahədəki qüsurları, yarıtmaz halları satirik bir üslubda tənqid etmişdi. "İrəvanda "Rusko-tatarski" məktəb və yaxud veyillərin fabrikası" məqaləsində müəllif ana dili və rus dili tərəfdarlarının fikirlərini açıqlayır, heç bir hazırlığı olmadan böyük sərmayə toplamaqla guya yeni bir məktəb açılmasını və onun da ixtiyarının ruhanilərə verilməsini götür-qoy edənlərin fikrinə diqqət yönəldərək yazır: "Mənə ən heyrət verən şey burasıdır ki, öz-özümə deyirəm: Görəsən, bu şkolu bir onca il beləcə başına qoyasan, heç dindirməsən, buradan ildə neçə təsbih veyl uşaq çıxar ki, axırda İrəvana desinlər Veyillər mədəni".

Jurnal bütün saylarında ədəbiyyata geniş yer vermişdi. "Ləklək", "Hərdəmxəyal", "Yetim cücə", "Keyfli", "Cinni", "Şeytan" imzalı şeirlər mədəni geriliyin tənqidi və ifşasına həsr edilmişdi.

Jurnalın saylarında verilmiş "Siyasi lüğətlər"də əsasən İranın siyasi həyatında baş verən hadisələr diqqətə çatdırılır. Ümumiyyətlə, İran həyatı, cənublu soydaşlarımızın ictimai halları "Ləklək"də reallıq prizmasından işıqlandırılır. Məktub formasında verilmiş felyeton, satirik məqalə və xəbərlər - "Tiflisdən məktub", "Makudan", "Ordubad", "Gəncə", "Mərənddən məktub"da zamanında aktual olan məsələlərə münasibət bildirilməsi həm də "Ləklək"in yayılma arealının geniş olması baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Jurnalın onuncu sayına "Ləklək" can verir" adlı, uşaqlar üçün nəzmlə yazılmış bir kitabça da əlavə olunub. Ləkləkin (Leyləyin) Hacıleyləklə dərdləşməsi üzərində qurulan bu alleqorik hekayətdə müəllif gözübağlı xalqın ictimai, mənəvi problemlərini göz önünə gətirməklə kifayətlənmir. İrəvan səmasında yenicə qanad açan "Ləklək"in, ilk anadilli mətbuatın avam millətin gözlərini açmağa, onları qəflətdə saxlayan dini-fanatizmə qarşı çıxmağa, cocuqları "Ləklək"ə dayaq olmağa, onu oxuyub dərk etməyə, onunla dost, sirdaş olmağa çağırır. Bu, jurnalın bağlanmaq təhlükəsini hiss edən İrəvan ziyalısının soydaşlarının ağrı-acısından yana harayıdır. "Ləklək" deyir, gəlmişəm İrəvanda elə bir məcmuə çıxardaq ki, milləti doğru yola səsləsin. Təəssüf ki, onun qol-qanadını sındırıb şikəst etdilər. Can verən "Ləklək"ə (Leyləyə) nə bir baş çəkən, halını soruşan oldu, nə də yarasına məlhəm qoyan, bir içim su verən tapıldı. "Ləklək" son nəfəsinə qədər cocuqları yalvar-yaxarla dilə tutur:"Ləklək" xatirini istəyirsəniz, Ata-qardaşınızdan xahiş ediniz... Elə ki müştəri oldu atanız,"Ləklək"i sağaldar sizin davanız... Ondan sonra sizin üçün ayda bir,"Ləklək" sizə bir hədiyyə göndərər..."

Belə bir vaxtda daim çətinliklərlə üz-üzə gələn C.Əsgərzadə jurnalın nəşrini davam etdirməyin mümkün olmadığını bildiyindən 12-ci sayda "İxtar" başlığı ilə dərc olunan yazıda oxucularına məlumat vermiş, bunun əvəzinə daha mükəmməl olacaq "Çınqı" məcmuəsinin çıxacağını vəd etmişdi. Lakin burda geniş təfərrüata varmadan bildiririk ki, "Ləklək"dən sonra "Çınqı" doğulmadı. Və İrəvanın ictimai həyatını, ədəbi mühitini əks etdirən "Ləklək" - bu mübariz jurnal cəmi 12 sayından sonra (30 iyun 1914) fəaliyyətini dayandırdı. Bu yerdə onu da bidirməliyik ki, az bir müddətdə fəaliyyət göstərməsinə baxmayaraq, maddi dəlil kimi əlimizdə olan "Ləklək" satirik jurnalı ilk anadilli mətbuat olmaqla, 110 il əvvəl İrəvanda azərbaycanlıların ictimai-siyasi-mədəni problemlərini öyrənib tədqiq etmək baxımından mükəmməl bir mənbə, səhih məxəzdir. Digər tərəfdən "Ləklək" özündən sonra Qərbi Azərbaycanda yaranan mətbuatın cığıraçanı olduğu üçün də çox dəyərlidir.

Şəfəq NASİR

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.-2024.- 16 mart, №50.- S.23.