Bir kimliyin xəritəsi

Esse

Ömrünün sonlarında "Zərdüşt belə deyirdi", "İnsanca, xeyli insanca...", "Dəccal" kimi əsərləri niyə yazdığını davamlı düşündü və gəncliyində ona təsir etmiş müəlliflərdən yola çıxaraq tamamilə başqa təhlillər qələmə aldı. Təbii ki, "Baxın, bu da İnsan" Nitsşenin özünün və yaradıcılığının inkarı deyil, əksinə, onları daha sivil şəkildə insanlara çatdırma vasitəsidir. Hirsi bir qədər soyumuş, illər əvvəl "öldürdüyü" Tanrıya bir az da təslim olmuşdu. O, indi dayanmadan anasını, xəstəliyini və yazdıqlarını düşünür, axtardığı üst insanı öz içində tapırdı. Özünə qayıdırdı. Yola çıxdığı ruhun məcrası elə onun mənbəyi idi. Özəqayıdış Nitsşeni bizim bir o qədər yaxşı bələd olmadığımız başqa bir dahiyə çevirirdi və bütün bu prosesləri "Baxın, bu da İnsan"da yazırdı.

Onu dahi edən şeylərin başında dekadentliyi gəlirdi. Məhz nihilizm də ona bu cür yoluxmuşdu. Öz ölümünün vaxtını müəyyən etmiş, həmin zamandan geriyə sadəcə dekadent ruh halı ilə mübarizəyə başlamışdı. Atası ölən gün Nitsşe də "öldü" və anası ilə bir evdə yaşamağa başladı. Bu cümlə qədər ziddiyyətli bir tale. Tənəzzül dövründən sonra Günəş doğmuşdu. Antidekadent təsiri bağışlayan üfüqlərdə gənc dahinin anarxist fikirləri boy atırdı. Tolstoyun "Etiraflar"ını xatırladan "Baxın, bu da İnsan"da yazır ki, bütün səhv qərarlarım və məğlub olduğum anlar məni qalib etdi. O, daha yaxşı yolu səhv getdiyi cığırlarla tapır. Nitsşe anlayır ki, əgər biz həqiqətən bu və digər şeyləri bacarmalıyıqsa, istənilən qərarda qalibik. Eqoistlik? Bir neçə il qabaqkı əsərlərində bunu yazsaydı, sizinlə razılaşardım. Amma Nitsşe artıq özünü tapmış və ruh halına qovuşmuş bir düha kimi əllərimizin arasındakı kitabdadır.

"Hamınız məni inkar edəndə sizə qayıdacağam"

Görünür, özünü necə qəbul etdirə biləcəyini anlamışdı. Və ya lap əvvəldən ünvanın hara olduğu bilirdi. Əlbəttə, bilirdi. Kimdən? Hötedən.

Dinlərin əmr etdiyi bütün məfhumları sındırmışdı. Onun sənəti bu idi. Bu cür sənətkarlıq nümayiş etdirə bilirdi. Özündən əvvəl nə var idisə, şərtsiz hər birini inkar etməklə. Necə deyərlər, inkar mübarəkdir. Yenilikdir. Və daha azaddır. Nitsşe yazır:

"Mən özümlə mübarizə aparmırdım,

kilsə bunu sevmirdi..."

Kilsənin istədiyi "özümlə mübarizə" şübhəsiz, insanın nəfsi ilə bağlı əlamətlərdir. Nitsşe bu əlamətlərdən arındığı üçün ona maraqlı deyildi. O, nəfsini tərbiyə etməklə məşğul olmaq istəmirdi. Buna görə allahın inkarını şərtsiz qəbul etdi və oxuduğu müəlliflərin arasında ateist olanları daha diqqətlə araşdırdı. Allahın varlığı və yoxluğu özünə qayıdışda maraqlandıracaqdı - "Baxın, bu da İnsan"da. Ona qədər isə həqiqətən "bəşəriyyətin rifahını" düşünən üst insanın xarakteristikalarını müəyyən etməli idi. Nitsşe üçün mükəmməllik təlqin edilən dəyərlərin heç biri deyildi. Onun arzuladığı insan bütün hiss instansiyalarından yaxa qurtaran, duyğu selinə atılmayan və sentimentallığın hər növ formasını rədd edəndir. İnsanları unutmaq onlara verdiyimiz ən böyük azadlıqdır. Bunun üçün onları getmək istədikləri yerdəcə qoyub yola davam etmək lazımdır. Nitsşenin fəlsəfəsi acımaq, yazığı gəlmək ifadələrini qəti qəbul etmir. O, şeirin də ən sərt nümunəsini sevir. Fəlsəfənin ən maksimal yanaşan məktəbini seçir. Və ən vacibi - bərabərlik və birlikdəlik kimi qulaq bəzəyən, insanı özündən kənarlaşdıran nəsnələri deyil, təkliyi, onun özü ilə gətirdiyi küncləri tərif edir.

Hər halda Nitsşe ilk və son olaraq bu kitabda özünün dahi olduğunu əminliklə qəbul edir və heç də nihilsit olmayan, dekadent təsir bağışlamayan təhkiyə ilə onu ruhi yüksəlişə gətirən çox sadə amilləri yazır.

Nitsşe onu dahi edən amillər sırasında coğrafi qüsurları və şəhərlərin nə qədər taleyə təsir edə biləcəyindən danışır. Maddələr mübadiləsinə şəhər atmosferinin təsirindən, bu təsirin isə bir dahidə yarada biləcək fövqəlgüclərdən yarım səhifə yazıb. Adını çəkdiyi şəhərlər arasında ikisinin üzəridə bir qədər dayanmaq istəyirəm: Paris və Bazel. Niyə Paris? Çünki Nitsşedən əvvəl də, sonra da Paris dünyanın mədəniyyət mərkəzi olaraq qaldı. Və onun nəinki muzeyləri, salonları, rəqs meydanları, hətta gecə barları, yeraltı kafeləri, pabları da tarixə nadir istedadlar gətirdi. Onlar essenin əvvəlində misal çəkdiyimiz toxum kimi yerin altından cücərdilər. Niyə Bazel? Çünki Nitsşenin yaradıcılığının ən durğun dövrü bu şəhərdə yaşandı. O, demək olar ki, heç nə yaza bilmədi bu şəhərdə. Lakin etiraflara yer verdiyi kitablarını da Bazeldən geri dönəndə qələmə almağa başladı.

Növbəti bənddə Nitsşe istirahətindən danışır və bu zaman sadəcə bir feildən istifadə edir: oxumaq. Kimləri oxuduğunu yazacağam, amma öncə gəlin mütaliəyə verdiyi dəyərin nə qədər yüksək olduğunu sübut edən məqamları deyim. Nitsşe bir yazıçı kimi oxumağın daha fərqli bir şey olduğunu vurğulayır. Bir növ yazıçılar yazmayanda belə bu işlə məşğul olduqları kimi. Onun hər şeyə skeptik yanaşması da bununla bağlıdır. Oxumadan əmin olmamaq görmədən inanmamaq kimidir. Nitsşenin dini dünyagörüşü haqqında uzun-uzadı mühazirəyə ehtiyac duyulsaydı, yəqin ki, oxuduğu imzaların nə qədər "təhlükəli" olduğunu asanlıqla anlayardıq. Nitsşe özünü dahi adlandırır və bunun təməlində yorulmadan, xüsusi vəhylə oxumağının dayandığını etiraf etməkdən çəkinmir. Onun əbədi dostları da mütaliə prosesində tanış olublar. Məsələn, Stendal.

Nitsşenin nənəsi Hötenin mühitinə yaxın biri olub. Hətta onun obrazı gənc şairin gündəliyində Mutqen olaraq çəkilib. Nitsşe şeirlə rəğbətlə yanaşan bir ailədə böyüdü. Və o dövrün ən geniş yayılmış janrlarından öndə gedəni şeir, poetika Nitsşeyə təsir etməyi bacardı. "Baxın, bu da İnsan"da şairlik haqqında ən yaxşı fikri Henrix Heynedən öyrəndiyini yazır. Onu və özünü "alman dilinin Tanrısı" adlandırmaqdan çəkinmir. Corc Bayron, Höte və başqa dahilərin də şeir menyusunu verən musiqi haqqında danışmağa başlayanda Nitsşe almanların bu sənətdən məhrum olduğunu deyir. Ümumiyyətlə, kitab boyu Nitsşenin alman icmasına qarşı xüsusi nifrəti, acığı hiss olunur. Səbəbini mənim kimi siz də bilirsiniz, ona görə üzərində dayanmıram. Birinci hissəni şairlər haqqında dediyi o möhtəşəm cümlə ilə bitirmək istəyirəm:

"Şairlər öz həqiqətlərini o həqiqətin qarşısında dayanacaq gücü olana qədər çəkirlər, sonra isə təslim olurlar, öz əsərlərinə tab gətirə bilmirlər..."

Rəvan CAVİD

525-ci qəzet.- 2024.- 2 mart, №41.- S.11.