Akademikin tale
romanı və dövrün akademik salnaməsi
Dünyada və Azərbaycanda elm tarixi
anlayışı mənasında əsasən elmi fikri
yaradanların tədqiqat sahəsindəki xidmətlərindən,
meydana çıxmış elmi ideyalardan və
araşdırmalardan bəhs olunur. Heç şübhəsiz,
elm tarixi elmi nəzəriyyələrin, elmi məktəblərin
və onların yaradıcısı olan görkəmli alimlərin
fəaliyyətlərinin tarixidir. Fikrimcə, bura mütləq
ayrı-ayrı elm xadimlərinin elmi-publisist əsərlərini
və hətta varsa, alimlər tərəfindən
yazılmış bədii əsərləri də əlavə
etmək zəruridir. Çünki yaradıcı şəxsiyyət
kimi elm adamları tədqiqat əsərlərində
fundamental elmi problemləri araşdırıb həll edirlərsə,
onların elmi-publisist və ya bədii əsərlərində
cəmiyyətin və şəxsiyyətin ictimai-mənəvi
inkişafı prosesləri, dövrün mühüm hadisələrinə
və simalarına fərqli münasibət öz əksini
tapır. Son nəticədə idealı təsvir və tərənnüm
etmək vəzifəsini yerinə yetirən ədəbiyyatdan
fərqli olaraq, alimlərin meydana qoyduqları elmi-publisist
baxış daha çox reallıqları əks etdirir. Ədəbiyyat
həyatı, cəmiyyəti və insanı dərk etmək,
elm isə həm də bütün bunları şərh etmək
vəzifələrini həyata keçirir. Bu baxımdan
görkəmli elm adamlarının elmi-publisist əsərləri
onların fundamental tədqiqatları qədər əhəmiyyətli
olub, cəmiyyətin və şəxsiyyətin həm dərk
olunmasına və həm də şərh edilməsinə
uğurla xidmət edən qiymətli örnəklərdir. Təəssüf
ki, əksər dünya ölkələrində olduğu
kimi, Azərbaycanda da uzun illər ərzində elm xadimlərimizin
elmi-publisist, yaxud bədii əsərləri ikinci dərəcəli
hesab edildiyi üçün ya ümumiyyətlə unudularaq
itib-batıb, ya da ən yaxşı halda onların vəfatından
sonra bəzi nümunələr çap olunub ictimaiyyətə
çatdırılmışdır. Halbuki fizika və lirika,
yəni elm və ədəbiyyat yaradıcı şəxsiyyətin
qoşa qanadlarıdır. Fizika və lirika baxımından hər
iki qütbü yüksək səviyyədə təmsil edə
bilmək bacarığı yaradıcı şəxsiyyətin
xüsusi istedadının göstəricisidir. Cəmiyyəti
və şəxsiyyəti alim-tədqiqatçı
gözü ilə birlikdə həm də elmi-ədəbi və
publisist sözü ilə dəyərləndirmək
sözün əsl mənasında böyük mütəfəkkir
səviyyəsinə yüksəlməyi bacarmaq deməkdir. Bu
baxımdan yanaşdıqda 1950-1958-ci illərdə Azərbaycan
Elmlər Akademiyasının prezidenti olmuş akademik Musa
Əliyevin "Ömrüm" adlı memuarının bu
günlərdə "Çaşıoğlu" nəşriyyatında
çap olunub Azərbaycan ictimaiyyətinə
çatdırılması həm elm tariximizin və həm də
ictimai fikir dünyamızın əhəmiyyətli hadisəsidir.
Məlum olduğu kimi, akademik Musa Əliyev sovet cəmiyyətinin
həyatında xüsusi mərhələ
olan İosif Stalin - Mir Cəfər Bağırov
epoxasını yaşayıb keçmiş, həmin dövrdə
yüksək vəzifələr daşımış, yəni
çətin və şərəfli, keşməkeşli yol
keçmişdir. O, Şura hakimiyyətindən qabaq ticarətlə
məşğul olan bir ailənin, ticarət
burjuaziyasının övladı kimi sovet dövründə
bir çox ciddi maneələrlə üz-üzə qalsa da,
taleyin hökmü və şəxsi iradəsi ilə nəinki
mövqeyini qoruyub saxlaya bilmiş, hətta təkbaşına
bir çox mühüm mövqeləri fəth edə
bilmişdir. Akademik Musa Əliyev Azərbaycan Sənaye
İnstitutunun rektorluğundan Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin
sədr müavini, Dövlət Plan Komitəsinin sədri, Azərbaycan
KP MK-nın şöbə müdiri, Elmlər
Akademiyasının prezidenti kimi məsul vəzifələrdə
çalışaraq, işlədiyi bütün sahələrdə
mühüm dəyişikliklərə və yeniliklərə
nail olmağı bacarmışdır. Demək olar ki,
inkişaf pillələrinin hər birində o, siyasi hakimiyyətlə
müxalif olmasa da, fərqli baxış bucağına malik
olduğu üçün inkişafa xidmət etsə də,
həmişə qısqanclıq və
paxıllığın əzablarını
yaşamışdır. Bütün bunlara görə akademik
Musa Əliyevin keşməkeşli həyatı sözün əsl
mənasında təsirli bir romanın mövzusu ola bilər.
"Ömrüm" memuarı akademik Musa Əliyev tərəfindən
elmi-publisist üslubda yazılmış sənədli-avtobioqrafik
romandır. Yazıçıların müəllif olduğu
avtobioqrafik romanlarda yaşanmış həyatın ən
mühüm detalları, yaxud zaman ilə səsləşən
məqamları əsas götürülməklə, hadisələr
yazıçı fantaziyası əsasında bədiiləşdirilir.
Elm adamlarının qələmə aldıqları
avtobioqrafik romanlar (memuarlar - İ.H.) isə tərcümeyi-halın
demək olar ki, nəzərə çarpan bütün
faktları və hadisələrini, müəllifin həyatının
təkamül proseslərini əks etdirməklə bərabər,
onu əhatə edən elmi-mədəni mühitin və
ictimai-siyasi şəraitin də üzvi əlaqədə təsvir
edilməsini tələb edir. Bu mənada akademik Musa
Əliyevin "Ömrüm" memuarı bu, keşməkeşli
və məsuliyyətli həyat yaşamış görkəmli
şəxsiyyətin keçdiyi təkamül proseslərinin
bütün məqamlarını diqqət mərkəzinə
çəkməklə bərabər, həm də onun
yaşadığı dövrün də tərcümeyi-halını
meydana qoyur. Bu baxımdan "Ön söz əvəzi"nin
müəllifi, ölkəmizdə yeni tipli müasir ali məktəbin
qurucusu, professor Hafiz Paşayevin yazdığı kimi, təqdim
olunan xatirələr oxucunu yalnız görkəmli elm xadiminin
"öz ömrünün illərinə deyil, yaxın
tariximizin də haqqında az bildiyimiz, yerli-dibli məlumatsız
olduğumuz macəra dolu çox günlərinə
aparmağa" bələdçilik edir. Ona görə də
"Ömrüm" memuarı akademik Musa Əliyevin tale
romanı, onun yaşadığı dövrün isə
elmi-publisist salnaməsidir.
"Ömrüm" memuarını ədəbiyyat
baxımından "Tale yolları" romanı, elmi cəhətdən
isə "Akademik Musa Əliyev: dövlətçilikdən
- akademikliyədək" adlı monoqrafiya adlandırmaq olar.
"Ömrüm" memuarına "Akademikin vida məktubu"
adlı qiymətli bir sözardı yazmış akademik Rafael
Hüseynovun Musa Əliyevin xatirələrini "zəmanənin
pasportu" adlandırması da dəqiq elmi təyinatdır.
Burası da çox əhəmiyyətlidir ki, Musa Əliyev
"Ömrüm" memuarını yazarkən
yazıçı-publisist üçün səciyyəvi
olan detalları mənalandırmaqla bərabər, ictimai-siyasi
hadisələri, tarixi şəxsiyyətləri elmi əsərlərdə
olduğu kimi, obyektiv mövqedən, real şəkildə təqdim
etmişdir. Beləliklə, "Ömrüm" memuarında
elmiliklə bədiilik (publisistika - İ.H.) bir-birini üzvi
surətdə tamamlamışdır. Bu mənada
"Ömrüm" memuarı akademikin özünün
yazdığı kimi, siyasətçi alim və elm təşkilatçısı
olan Musa Əliyevin elmi publisistika, ədəbiyyat sahəsindəki
istedadını da meydana qoyur. Bütün bunların
hamısı isə bir yerdə akademik Musa Əliyevin
obrazını hərtərəfli şəkildə görməyə
və göstərməyə tam əsas verir.
Əlbəttə, "Ömrüm" memuarı
bütün mənalarda akademik Musa Əliyevin tale yollarının
əsəridir. Təsvir edilən faktlar və canlı hadisələr
real olaraq müəllifin həyatında yaşanmış
çətin və məşəqqətli ömür
haqqında "danışan" xatirələrdir. Akademik
Musa Əliyev "Ömrüm" memuarını sanki
keçdiyi həyat yollarını və xidmətlərini dərindən
araşdırıb öyrəndiyi bir şəxsiyyətə
həsr etmişdir. O, əsər boyu həyatın çətin
məqamlarını, gərgin anlarını təsvir edəndə
də, uğurlardan danışanda da mümkün olduqca səmimi
və gerçəkçi olmağı
bacarmışdır. Bu səbəbdəndir ki, xatirələrdə
akademik Musa Əliyevin keçdiyi bütün təkamül
prosesləri və onu xarakterinin əsas, fərdi xüsusiyyətləri
bütün gerçəklikləri və incəlikləri ilə
öz əksini tapmışdır.
Bununla belə, kitabın
düşünülmüş strukturu həm fərdi mənada
Musa Əliyevin tale yollarını və həm də zəmanənin
gedişatını olduğu kimi təqdim etməyə imkan
yaradır. "Əslim-nəslim" adlandırılan I
bölmə giriş, proloq funksiyasını yerinə yetirdiyi
üçün daha çox şəxsi xarakter
daşıyan hadisələrin və simaların təqdimatı
ilə səciyyələnir. Bu fəsil ilk növbədə
Musa Əliyevin nəsil şəcərəsinin elmi-publisist
pasportudur. "Ana", "Bəla", "Gülər nənə"
hekayətləri real həyatdakı nəslin nümayəndələrinə
həsr edilsə də, burada onun "yeniliklərə can
atan, yeni meyllər mehi əsən bir ailədən olan"
atası tacir Mirzə Mahmuddan, anası - "cəmi
beş-altı il evlilik ərzində
yazmağı-oxumağı öyrənmiş, cəmiyyətdə
azad davranmağı bacaran "Şuşalı
xanım"dan başqa nəslin digər tanınmış
nümayəndələri, xüsusən, Sankt-Peterburq
Petrovsko-Razumovski Akademiyasında təhsil almış,
çar Rusiyası zamanı I Dövlət Dumasının
deputatı olmuş əmisi Məmmədtağı Əlizadə
və onun nadir kitablarla zəngin olan kitabxanası,
Şamaxıda ermənilər tərəfindən
öldürülməsi haqqında verilmiş məlumatlar
onun əslini-nəslini aydınlaşdırmaqla bərabər,
həm də formalaşdığı mühiti də əyani
şəkildə təsəvvür etməyə qapı
açır. Eyni zamanda, Musa Əliyevin ilk təhsili ilə əlaqədar
dəqiq məlumatlar da "Əslim-nəslim" şəcərə
kitabında real surətdə verilmişdir. Musa Əliyevin
Aşqabad pansionunda Smirnov adlı "sərt, nəzakətli
və ləyaqətli" ibtidai sinif müəllimindən dərs
alması, "qeyri-xristian olması səbəbindən bu
şəhərdəki gimnaziyaya daxil ola bilməməsi, nəhayət,
kommersiya məktəbində oxuması, onun kimiləri
"tatarcığaz" adlandıran Dedarida Qavrilovnaya cavab
olaraq "kitablarını götürərək sinifdən
qaçması, şahidlərə "səfər etdiyi
ölkələrdə baş verən hadisələrdən
söhbət açan" Sergey Sergeyeviç, Aşqabad
yeddilik məktəbinin ədəbiyyat müəllimi,
"ikinci ana" adlandırdığı Olqa
Puşkaryovanın onun həyatını dəyişməsi,
onda fantaziyalı bir dünya yaratması barəsindəki qeydlər
gələcək alimin dünyagörüşünün
formalaşmasındakı rolunu öyrənmək
baxımından Musa Əliyevin gələcək bioqrafları
üçün düşündürücü mənbələrdir.
Eyni zamanda, Musa Əliyevin xatirələrində
başçılıq etdiyi on doqquz nəfərlik ailənin
1918-ci ildə çar Rusiyasında və o cümlədən,
Türkmənistanda yaranan mürəkkəb vəziyyət,
atasının türklərlə əlaqə bəhanəsi
ilə təqib olunduğu üçün Aşqabadı tərk
edərək Bakıya köçməyə məcbur
olmaları, daha çox isə Müsavat hökumətinin
keçirdiyi parada dair mətləblərin təsviri
ümumiyyətlə Azərbaycan tarixini yazanlar
üçün qiymətli yeni və əhəmiyyətli
faktlardır. Xüsusən, hələ "Ömrüm"
memuarının qələmə alındığı
ideoloji cəhətdən çətin 1978-1981-ci illərdə
Müsavat hökumətinin fəaliyyəti haqqında
aşağıdakıları yazmaq böyük cəsarət
nümunəsi idi: "Müsavat hökuməti indiki Azneft
Birliyinin binasında yerləşirdi. ...Heyrətli bir mənzərə.
Müxtəlif ölkələrin səfirlərinin
maşınları bu binaya yaxınlaşırdı. Bu,
möhtəşəm bir parad idi. Suveren bir dövlət kimi
Azərbaycanın rəsmən tanınması. Gördüklərim
məndə silinməz təəssürat yaratdı, xüsusən
də İngiltərənin səfiri... Mən onların
qoşunlarının Bakı küçələrində
atlı parad keçirdiklərini gördüm".
Yeri gəlmişkən, deyək ki,
"Ömrüm" memuarında indiyədək Azərbaycan
tarixi kitablarında yazılmayan və ya haqqında ötəri
söz deyilmiş, ilk dəfə səslənən faktlar və
hadisələr kifayət qədərdir. Məsələn,
1918-ci ildə erməni cəlladı Andronikin
başçılığı ilə Şuşa şəhərinə
edilmiş basqın zamanı azərbaycanlıların evlərindəki
gümüş qabların yığılaraq misgərlərin
gümüş top düzəltmələri, general Xosrov bəy
Sultanovun başçılığı ilə
terrorçuların qovulması, keçən əsrin 20-ci
illərində Qubadlıda komsomolçu olduğuna və
çadranı atdığına, məktəbə getdiyinə
görə on səkkiz yaşlı qızın atası və
babası tərəfindən öldürülməsi,
Talış meşələrində gizlənən
quldurların törətdiyi sərt əhvalatlar, otuzuncu illərdəki
dəhşətli aclıq İosif Stalindən xəbərsiz
Moskvanın faşistlərə təslim edilməsi
haqqında qərarın verilməsi, akademik Heydər
Hüseynovun özünə iki dəfə qəsd etməsi və
sair kimi hadisələrin quru rəqəmlərlə deyil,
canlı hekayətlər əsasında
çatdırılması tədqiqatçıların
istinad etməsi və təhsilə cəlb olunmaq
baxımından əvəzsiz materiallardır. Bundan başqa,
həyatının sonrakı dövrlərində uzun illər
Azərbaycana rəhbərlik etmiş Mir Cəfər
Bağırovla, az sonra İman Daşdəmirovla olan
münasibətlərin təqdimatı həmin tarixi mərhələlərin
daha dərindən işıqlandırılmasına
işıq sala bilər. Yaxud Mərkəzi Komitə
bürosunun iclasında sadə bir qocaman kəndçinin Mir Cəfər
Bağırovu sərt ifadələrlə ittiham etməsinin təsviri
ən sərt dövrlərdə də xalq arasında ona
qarşı müqavimət göstərmək
ideyasının da olmasından xəbər verir. Akademik Musa
Əliyev dövrünə görə qeyri-adi olan həmin
hadisəni aşağıdakı kimi təsvir etmişdir:
"Büronun bir iclasını xatırlayıram. Həmin
iclasda Bağırov hiddətlə Stalinə
yazılmış məktubu oxuyurdu: "Bağırov
partiyanın bütün qanunlarını pozan bir padşah,
zadəgandır" və s. Bu adam kimdir. Onu gətirdilər.
Balaca, artıq bir qoca idi. Bağırov soruşdu: - Bu məktubu
sən yazmısan?
- Bəli, mən yazmışam, - deyə qoca cavab
verdi:
Bağırov hiddətlə bağırdı: - Sən
necə belə bir məktub yazmısan?
Qoca dinməzcə durmuşdu, yəqin
özünü ələ alırdı:
- Mən qocaman kommunistəm, 1917-ci ildən. Heç kəsdən
də qorxmuram. Mir Cəfər, sən çoxdandır ki,
katib deyilsən, insanlarla istədiyin kimi davranan padşahsan.
İnsanların başına min oyun açırsan,
çoxlarını da artıq məhv etmisən. Mən bu məktubu
Stalinə yazmışdım. Beriya ələ keçirib sənə
göndərib.
Bağırov astadan dedi:
- Bu ki, dəlidir.
Sonra üzünü Yemelyanova tutdu:
- Psixiatorların konsiliumunu yığın, qoy
yoxlasınlar.
O gündən həmin qocanı görən
olmadı".
Kitabın "İlk gəncliyim" bölməsi
Musa Əliyevin Azərbaycan Dövlət Politexnik
İnstitutunda keçən tələbəlik illərini və
aspirantura dövrünü əhatə edir. Burada tələbə
və aspirant Musa Əliyevin müstəsna dərəcədə
çalışqanlığı, professor Boqaçov kimi sərt
və tələbkar bir professorun etimadını qazanması
onun taleyinin dönüş nöqtəsi kimi şərh
edilmişdir. Eyni zamanda tələbə Musa Əliyevin ticarət
burjuaziyasını təmsil etməsindən, "bəy-xan"
sinfinə aid edilməsindən doğan təhlükələrin
də onu izləməsi ilə əlaqədar verdiyi
"imtahanlar" da diqqətə
çatdırılmışdır.
"Ekspedisiyalarım" bölməsində Musa Əliyevin
təbii olaraq keçdiyi elm pillələrinin çətinlikləri
və əhəmiyyəti, həm də dərin həyat dərsləri
kimi təqdim olunur. Burada siyasi həyatın da ilk
addımları: Mir Cəfər Bağırovla ilk
görüş və İosif Stalinin "bir
addımlığına" qədərki həyatın məsuliyyətli
məqamları da öz əksini tapmışdır. "Həyəcanlı
illər" fəsli Musa Əliyevin elmi tərcümeyi-halında
xüsusi yer tutmuş "Qroznı epopeyası" və
"Ufa Odisseyası"nın səfərnaməsidir. Stalinin
mandatı ilə Bakıya ezamiyyət olunması hadisəsi
zamanı baş vermiş hadisələr həm həyat
materialı və həm də siyasi cəhətdən ibrətamiz
məqamları əks etdirir.
Beləliklə, "Ömrüm" memuarı Azərbaycanın
XX əsr tarixinin, ictimai-siyasi proseslərinin canlı hekayətləridir.
Bu, akademik düşüncə ilə elmi-publisistik üslubda
yazılmış real tarixdir. "Ömrüm" memuarı
hadisələrin müşahidəçisinin yox, real
iştirakçısının gözü və sözü
ilə qələmə alınmış salnamədir. Xatirələr
çar Rusiyası dövründən - xalq Cümhuriyyəti
hökumətinə, bolşeviklərin hakimiyyətə gəlməsinə,
kollektivləşdirmə, qanlı 37-ci il hadisələrinə, II Dünya müharibəsi illərinə,
Xruşşov mərhələsinə və ondan sonrakı
tarixi məqamlara işıq salan ciddi və əhəmiyyətli
yaddaş materiallarıdır. "Ömrüm"
memuarında Sovetlər İttifaqı rəhbərlərindən
İosif Stalin, Lavrenti Beriya, Sergey Malenkov, Mixail Kalinin,
Voroşilov, Rozaliya Zemlyaçka, SSRİ Elmlər
Akademiyasının prezidenti, akademik Nesmeyanov və
başqaları ilə əlaqədar əhəmiyyətli
faktlar, ibrətamiz həyat hekayələri, ictimai-siyasi qiymətləndirmələr
öz əksini tapmışdır. Eyni zamanda, Musa Əliyev Azərbaycanda
dövrün siyasi hakimiyyətini təmsil etmiş Mir Cəfər
Bağırov, İman Daşdəmirov, Teymur Quliyev, Mir Teymur
Yaqubov, Ağakişiyev, Yemelyanov, Markaryan, Qriqoryan,
Çaplakov və başqaları kimi kölgəli siyasi
fiqurların obyektiv portretini cızması Musa Əliyevin həyatının
burulğanlarını təqdim etməsi ilə bərabər,
o ağır illərdə dövləti təmsil edənlərin
kimlərdən ibarət olduğunu, xalqın hansı məhrumiyyətlər
yaşadığını yaddaşlara yazır. Belə məqamlarda
Musa Əliyevin ayıq və cəsarətli siyasətçi
olduğu da əyani şəkildə özünü göstərir.
Azərbaycan kommunistlərinin XIX qurultayındakı onu ləkələmək
istəyənlərə əvvəlcədən nəzərdə
tutulmamış verdiyi cavab Musa Əliyev cəsarətinin və
müdrikliyinin nümunəsidir: "Qurultay təntənəli
şəkildə keçdi... Bağırov ölkədəki
vəziyyətlə bağlı əsas məruzə ilə
çıxış etdi. Tam bir səhifəsini mənə həsr
etmişdi: "Əliyev daima Mərkəzi Komitənin əleyhinə
gedir. Nazirlər Kabinetinin sədri Quliyevi (Teymur Quliyev nəzərdə
tutulur - İ.H.) saymadan çox müstəqil işləyir.
Öz kabinetini bəzəyir. O, kəmsavad geoloqdur..."
Elm haqqında, Akademiyanın nailiyyətləri, artan
ümumittifaq nüfuzu haqqında bir kəlmə də olsun
deyilmədi. ...Bu, utanmadan, həyasızcasına edilən
dezinformasiya idi. ...Birdən aparıcının elanını
eşidirəm. "Söz Elmlər Akademiyasının
prezidenti Musa Əliyevə verilir".
...Əvvəlcədən yazılmış mətn
olmadan, yaddaş vərəqəsi olmadan hücuma keçərək,
kəskin danışmağa başladım.
...Mən Akademiyanın böyük alimlər
kollektivini təmsil etdiyimi dedim və həmin kollektivin nailiyyətləri
barədə, eləcə də heç kimin məndən
yaxşı bilmədiyi çatışmazlıqlar barədə
qurultaya məlumat verməyi özümə borc bildiyimi
söylədim... Mən çıxışımı bitirəndə
zal alqış səslərindən partlayırdı.
...Amma qurultayın sonunda Mərkəzi Komitəyə
tövsiyə olunan namizədlərin siyahısı
açıqlananda Akademiyanın partiya ziyalılarından bir
nəfərin də adı yox idi. ...Bizim adımız digər
gizli bir siyahıya düşmüşdü.
Məlum olduğu kimi, Sovetlər İttifaqının
həyatında əsas dönüş məqamı Nikita
Xruşşovun partiyasının 14 fevral 1956-cı ildə
keçirilmiş, şəxsiyyətə pərəstişin
aradan qaldırılmasına həsr olunmuş XX qurultayda
başlamışdır. Çətin və xoşbəxt
tale akademik Musa Əliyevin cəmiyyətin XX qurultayda verdiyi
imtahanı bundan əvvəl XIX qurultayda yaşamalı
olmuşdu. Mir Cəfər Bağırovun öz yerinə namizəd
ola biləcəyindən xoflandığı üçün
Musa Əliyevin ətrafında törətdiyi iblisanə vəzifə
oyunları, təhlükəli əməliyyatlar və
qalmaqallar təkcə akademik Musa Əliyevin deyil,
bütövlükdə Stalin dövründə Azərbaycan cəmiyyətinin
ağır imtahanları idi. "Ömrüm"
memuarındakı "Vətəndən - Vətənə"
fəsli Musa Əliyevin taleyinin yüksəliş
dövrünün təqdimatı, "Zamanın ələyi"
fəsli isə onun üzləşdiyi məhrumiyyətlərin
kulminasiya nöqtəsidir.
Beləliklə, sovet hakimiyyəti illərində ən
müxtəlif məsul vəzifələrdə
çalışan Musa Əliyevin adı Azərbaycanın
inkişafı və mürəkkəb ritmləri ilə əlaqədar
bir çox tarixi hadisələrlə bağlıdır. Belə
ki, Musa Əliyevin rektorluğu dövründə Azərbaycan
Dövlət Sənaye İnstitutu Sovetlər
İttifaqının ən yaxşı ali məktəbləri
sırasına qaldırılmışdır. Musa Əliyev Azərbaycanın
iqtisadiyyatının inkişafında indi də mühüm
rol oynayan əfsanəvi Neft daşlarının əsas müəllifidir,
dənizdə neft kəşfiyyatı işinin ilk təşəbbüskarıdır.
O, Dövlət Plan Komitəsinin sədri kimi Akademiya şəhərciyi
kompleksinin, Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının,
Astrofizika Rəsədxanasının, Bakı metrosunun, Gəncə
Alüminium zavodunun, Sumqayıt Kauçuk zavodunun tikintiləri
üçün İttifaq rəhbərliyi səviyyəsində
rəsmi icazə almağa nail olmuşdur.
"Ömrüm" memuarında bütün bu möhtəşəm
hadisələrin görünən və görünməyən
tərəfləri xatirələr işığında
canlandırılmışdır.
Akademik Musa Əliyevin Azərbaycan Elmlər
Akademiyasının prezidenti kimi fəaliyyəti də
"Ömrüm" memuarının əhəmiyyətli səhifələrini
təşkil edir. Xatirələrdə bu böyük elm təşkilatçısının
çətin şəraitdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasını
yaşatmaq və inkişaf etdirmək yollarındakı cəfakeş
fəaliyyətinə dair ibrətamiz faktlar öz əksini
tapmışdır. Əvvəla, akademik Musa Əliyev Azərbaycan
SSR Elmlər Akademiyası əməkdaşlarının kəmiyyət
və keyfiyyət göstəricilərini artırmağı,
xüsusən, Akademiya əməkdaşları arasında azərbaycanlıların
daha çox təmsil olunmalarını təmin etmişdir. O,
Akademiyada neft geologiyası elmini ən yüksək səviyyəyə
qaldırmağa nail olmuşdur. Humanitar və ictimai elmlərlə
yanaşı, dəqiq və təbiət elmləri sahəsində
də çoxcildlik nəşrlərin hazırlanıb
ictimaiyyətə çatdırılması, azərbaycanlı
gənclərin geniş şəkildə elmi işə cəlb
edilməsi, aspirantların Moskva və Leninqrad alimlərinin
yanında stajirovka keçməyə göndərilməsi,
geoloji və torpaq xəritələrinin nəşr edilməsi
və sair kimi addımlar Azərbaycan Elmlər
Akademiyasının inkişafı tarixində akademik Musa
Əliyev mərhələsinin xüsusi yer tutduğunu
göstərir. Bundan başqa, Azərbaycan Elmlər
Akademiyasının prezidenti kimi Mir Cəfər
Bağırovun ədalətsizcəsinə Mir Əsədulla
Mirqasımovu, Səməd Vurğunu və Mirzə
İbrahimovu akademiklikdən xaric etmək barədəki təklifini
yerinə yetirməkdən imtina etməsi də Azərbaycan
elm tarixinin ibrətamiz hadisələrindəndir.
"Ömrüm" memuarında öz əksini
tapmış bu hadisələrin təfərrüatlarından
başqa, həm də layiq olmadıqları halda
"akademik" adı almış bəzi alimlərin şəxsi
ambisiyaları, yaratdıqları gərginliklər də
göz önünə gətirilmiş, bu böyük elm
ocağında gedən proseslərin də real mənzərəsi
canlandırılmışdır.
Qeyd etməliyəm ki, Azərbaycan Elmlər
Akademiyasının prezidenti, akademik Musa Əliyevin adı və
fəaliyyəti ilə əlaqədar olan ənənələr
sonrakı mərhələlərdə də akademik elm
üçün prioritet olmuşdur və indi də
özünün aktuallığını qoruyub saxlayır.
Hazırda Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 80
illik bir dövrünün qeyd edilməsinə
hazırlaşdığımız indiki günlərdə də
akademik Musa Əliyevin bu ali dövlət elmi təşkilatına
rəhbərlik etdiyi dövrün ənənələri və
hadisələri akademik elmin ibrətamiz dərsləri kimi qəbul
edilir, yaradıcı şəkildə yaşadılır və
yüksək qiymətləndirilir.
Bir neçə kəlmə də akademik Musa
Əliyevin ədəbiyyat haqqında baxışları barədə
yazmaq istəyirəm. "Ömrüm" memuarından məlum
olur ki, o, hələ Aşqabadda məktəbli olduğu illərdən
Azərbaycan və dünya ədəbiyyatını
böyük maraqla oxuyub öyrənmişdir. Ədəbiyyat
müəlliməsi Olqa İlyiniçna Puşkaryovanın
oyatdığı bədii əsərləri mütaliə həvəsi
Musa Əliyevi bütün ömrü boyu müşayiət
etmişdir. O, dünya ədəbiyyatından Aligyeri Dante, Mayn
Rid, Jül Vern, Cek London, Uilyam Lokka, Viktor Marqerit, rus ədəbiyyatından
Aleksandr Puşkinin əsərlərini böyük həvəslə
oxumuş və onlardan əsaslı nəticələr
çıxarmışdır. Dünya ədəbiyyatından
mütaliə etdiyi əsərlər göstərir ki, Musa
Əliyev macəra ədəbiyyatına, səyahətnamələrə,
insanın mənəvi azadlığına həsr edilmiş ədəbiyyata
üstünlük vermişdir. "Ömrüm"
memuarında təsvir edilən hadisələr akademik Musa
Əliyevin özünün də həyat yolunun
acılı-şirinli macəralarla dolu olduğunu, tərcümeyi-halının
bir neçə ölkə ilə: Azərbaycandan başqa,
Rusiya, Türkmənistan, Əlcəzairlə əhatə
edildiyini nəzərə çarpdırır. Rəğbət
bəslədiyi yazıçıların əsərlərinin
əsas qəhrəmanları kimi Musa Əliyev də mənəvi
cəhətdən azad və müstəqil bir şəxsiyyət
idi. "Ömrüm" kitabına "Musa Əliyevin yeddi
sirri" adlı giriş məqaləsi yazmış Əməkdar
jurnalist Nadejda İsmayılova da onun portretini müəyyən
edən xüsusiyyətləri göstərərkən
müstəqillik və aşkarlığı, xeyirxahlıq və
ruhi sakitliyi ön mövqeyə çəkmişdir. Sədaqətli
bir ailə həyatı yaşamış vəfalı
övladı Rəna Əliyeva - Paşayevanın xatirələrində
də Musa Əliyev daxili azadlığa malik müstəqil
şəxsiyyət kimi səciyyələndirilir: "Atam
daxilən azad bir insan idi və başqalarının da ruhi
azadlığına hörmətlə
yanaşırdı". Hesab edirəm ki,
"Ömrüm" kitabından göründüyü kimi,
Musa Əliyevin həyatda qazandığı böyük
nailiyyətlərin sırasında onun müstəqilliyi və
daxili-mənəvi azadlığı və iradəsi
xüsusi rol oynamışdır. Daha doğrusu, akademik Musa
Əliyev zəmanəmizin şəxsiyyət olmağı sərt
sınağa çəkdiyi dövrdə müstəqil,
daxili-mənəvi cəhətdən azad və iradəli insan
olmağın nümunəsini göstərmişdir. Belə
şəxsiyyətlərin ən çətin məqamlardakı
özünüifadəsi yalnız onun özünü təsdiqini
deyil, dövranın dəyişməsindəki rolunu da ifadə
edir. Akademik Musa Əliyevin şəxsiyyətə pərəstiş
dövründəki özünüifadəsi nəticə
etibarilə həmin mürəkkəb dövrün dəyişməsinə
təsir göstərən faktorlardan birinə
çevrilmişdir.
Akademik Musa Əliyev Azərbaycanın görkəmli
Xalq şairi, akademik Səməd Vurğunla çox yaxın
dostlar olmuşlar. O, Səməd Vurğunun şəxsiyyətinə
və yaradıcılığına yüksək qiymət
vermiş və xüsusi ehtiramla yanaşmışdır. Musa
Əliyevin Səməd Vurğunu "Azərbaycanın
Puşkini" kimi qiymətləndirməsi böyük sənətkarın
xidmətlərinə verdiyi yüksək qiymətin ifadəsidir.
Azərbaycan Elmlər Akademiyasında prezident - vitse-prezident
kimi birgə çalışdıqları illərdə də
o, Səməd Vurğunun şəxsiyyət kimi müstəqilliyini,
sənətkar olaraq daxili mənəvi
azadlığını sınaqdan
çıxarmışdır. Biz Xalq şairi, akademik Səməd
Vurğun Vəkilovun Azərbaycan SSR Elmlər
Akademiyasının vitse-prezidenti kimi fəaliyyətini
araşdırarkən Musa Əliyevlə onların arasında
olan etibarlı münasibətləri təsdiq edən qiymətli
faktlara və sənədlərə rast gəlmişdik. Sənədlər
əyani şəkildə göstərir ki, Azərbaycan
EA-nın prezidenti, akademik Musa Əliyev məzuniyyətə və
ya ezamiyyətə gedərkən onu bu vəzifədə əvəz
etməyi Elmlər Akademiyasının vitse-prezidenti içərisində
yalnız Səməd Vurğuna etibar etmişdir. Səməd
Vurğunun bir neçə dəfə Akademiyanın Rəyasət
Heyətinə sədrlik etməsi də onların
arasındakı etibarın göstəricisi idi. Bundan
başqa, akademik Səməd Vurğun Elmlər
Akademiyasının akademik Musa Əliyevin ikinci dəfə
Akademiyanın prezidenti vəzifəsinə seçilməsinə
həsr olunmuş və Azərbaycan rəhbərliyinin təzyiqləri
altında keçirilən 22 iyun 1955-ci ildə təşkil
olunmuş Ümumi yığıncağına sədrlik
etmişdir. O, Respublika rəhbərliyinin
tapşırığının əksinə olaraq
Akademiyanın Ümumi yığıncağında akademik
Musa Əliyevin bu quruma rəhbərliyini namizəd kimi irəli
sürmüşdür. Səməd Vurğun nə
üçün akademik Musa Əliyevin yenidən
Akademiyanın prezidenti seçilməsini
aşağıdakı kimi əsaslandırmışdır:
"Onun (akademik Musa Əliyevin - İ.H.) rəhbərliyi
dövründə Akademiya respublikanın güclü elmi mərkəzi
kimi inkişaf etmişdir. Akademiyanın elmi müəssisələrinin
tematikası elmin bir çox sahələrinin aktual problemlərini
əhatə edir. Yoldaş Əliyev tərəfindən elmi
kadrların - elmlər doktorları və elmlər namizədlərinin
hazırlanması üçün də böyük iş
aparılmışdır".
Akademik Musa Əliyevin "Ömrüm"
kitabında da həmin gərgin Ümumi yığıncaq
haqqında məlumat verilmiş, əleyhinə cəmi 5 nəfər
olmaqla yenidən tutduğu vəzifəyə seçilməsi,
partiya rəhbərliyinin oyununun baş tutmaması qeyd
olunmuşdur.
Fikrimcə, akademik Musa Əliyevin
"Ömrüm" memuarı kimi qiymətli tale romanı
görkəmli alim və tanınmış dövlət
xadiminin yaşadığı dövrün konyukturalarından
uzaq olan müstəqil bir akademik baxışın, daxilən,
mənəvi cəhətdən azad olan obyektiv
düşüncənin təbii əks-sədası olaraq
yazılmışdır. Bizə görə,
"Ömrüm" memuarının bir şəxsiyyətin
tale romanı olmaqla, həm də geniş mənada
böyük bir tarixi epoxanın salnaməsi kimi ümumiləşməsinin
əsas səbəblərindən biri, bəlkə də ən
birincisi onun müəllifinin şəxsiyyətə dəyər
verərkən yaşadığı cəmiyyətin azad və
müstəqil baxışının aparıcı siması
meyarı ilə qiymətləndirməsi ilə əlaqədardır.
"Ömrüm" memuarına təqdim olunan dövr və
haqqında danışılan şəxsiyyətlər məhz
həmin meyar əsasında işığı və ya
qaranlığı təmsil edənlər kimi səciyyələndirilir.
Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi
dövründə, ölkəmizin tam ərazi
bütövlüyü və suverenlik qazandığı
tarixi bir mərhələdə "Ömrüm"
memuarının Azərbaycan dilinə tərcümə edilməsi
və kitab halında yüksək poliqrafik səviyyədə
nəşr olunması da tamamilə qanunauyğun olub,
hazırkı azad və demokratik bir cəmiyyətdə şəxsiyyətin
müstəqil düşüncəsinin ölkəsinin
müstəqilliyi ilə üzvi vəhdət təşkil etməsinin
təntənəsini əks etdirir. Akademik Musa Əliyevin və
"Ömrüm" kitabında onun əqidə və əməl
dostları olaraq təqdim edilən görkəmli
işıqlı simaların ağrısı da və ən
böyük arzuları da məhz bundan ibarət idi.
Akademik Musa Əliyevin "Ömrüm" memuarı
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının qarşıdan gələn
80 illiyinə qiymətli elmi töhfədir.
20-22 mart 2024-cü il
Qalaaltı
İsa HƏBİBBƏYLİ
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının
prezidenti, Milli Məclisin deputatı, akademik,
525-ci qəzet.- 2024.- 30 mart, ¹55.- S.14-15.